Oliy matematika, statistika va ekonometrika

DJ = (XS – TR – DQ) – JPI . 
Agar davlat jamg’arishi salbiy miqdorga teng bo’lsa, bu davlat byudjetining kamomad bilan ijro etilganligini 
anglatadi: DB = - DJ
Tashqi dunyo jamg’arishi bo’yicha ayniyat tashqi savdo aylanishi saldosiga ko’ra aniqlanadi: 
TJ = M – X yoki TJ = -SE. 
Pirovardida yuqorida keltirilgan ayniyatlarni umumlashtirsak, quyidagi ayniyatlarga ega bo’lamiz: 
HJ + DJ + TJ = (YAIM + TR + DQ – XS) – UPI + (XS – TR – DQ) – JPI + (-SE), 
HJ + DJ + TJ =YAIM – UPI – JPI – SE, 
JA = INH. 
 
Milliy hisoblar tizimidagi asosiy indikatorlar orasidagi o’zaro munosabatlar. 
MHTda YAIM va YAMD ko’rsatkichlaridan tashqari ular asosida yana bir qancha o’zaro bog’liqlikda bo’lgan 
ko’rsatkichlar hisoblanishi mumkin. 
YAIMda, yalpi ishlab chiqarish hajmini ifodalovchi ko’rsatkich sifatida, bir jiddiy kamchilik mavjud: u joriy 
davrdagi ishlab chiqarishni, ushbu davrda foydalanilgan investitsion tovarlar o’rnini qoplashga ishlatilgan qismini ham 
qamrab olganligi sababli, bo’rttirib ko’rsatish tendentsiyasidan xoli emas. 
Ushbu ko’rsatkich iste’mol va kapital jamg’arish uchun ishlab chiqarish hajmini o’lchashda YAIMga nisbatan 
ancha takomillashtirilgan ko’rsatkichdir. MHTda sof ichki mahsulot (SIM) quyidagicha hisoblanadi: SIM = YAIM - 
asosiy kapital iste’moliga ajratmalar. Bizning misolimizda: SIM = 96 - 16 = 80 (trln. so’m). 
Ushbu ko’rsatkich yordamida, uy xo’jaliklari, kompaniyalar, davlat va xorijliklarni ham qo’shganda, keyingi 
yillarda ishlab chiqarish imkoniyatlarini pasaytirmasdan, iqtisodiyot iste’mol qilishi mumkin bo’lgan umumiy yillik 
ishlab chiqarish hajmini ifodalaydi. 
Daromadlar bo’yicha SIMni hisoblashda YAIMdan amortizatsiya ajratmalari (asosiy kapital iste’moli) chegirib 
tashlanadi, xarajatlar usulida esa, hisob-kitoblarda yalpi xususiy investitsiyalar o’rniga, undan eskirgan asosiy kapitalni 
qoplashga yo’naltirilgan investitsiyalarni ayirish natijasida hisoblangan sof ichki investitsiyalar olinadi. 
Iqtisodiy-statistik tahlil ishlarida ushbu sof ishlab chiqarish hajmini ishlab chiqarish uchun jamiyat qancha 
resurslar sarflaganini aniqlash muhim rol o’ynaydi. SIM tarkibida joriy iqtisodiy resurslar ulushini ifodalamaydigan 
yagona element bo’lib biznesga bilvosita soliqlar hisoblanadi. Davlat biznesni sof bilvosita soliqlarga tortish evaziga 
ishlab chiqarishga hech narsa kiritmaydi. Shu sababli davlatga iqtisodiy resurs etkazib beruvchi sifatida qaralmaydi. 

---

66 
Shunday qilib, mehnat haqi, renta to’lovlari, ushbu yilda ishlab chiqarilgan YAIM hisobiga olingan foydadan foizlarning 
umumiy hajmini hisoblash uchun SIMdan biznesga bilvosita soliqlar chegirib tashlanishi kerak. 
Shu zayilda olingan ko’rsatkich milliy daromad (MD) deb yuritiladi. Resurslarni etkazib beruvchilar nuqtai 
nazaridan MD joriy ishlab chiqarishda qatnashish hisobiga olingan daromadlarni ifodalaydi. Kompaniyalar nuqtai 
nazaridan MD ishlab chiqarish omillari yoki resurslar narxlarini o’lchovi bo’lib hisoblanadi: MD ushbu yildagi ishlab 
chiqarish hajmini yaratishga sarflangan iqtisodiy resurslarning bozor narxlaridagi qiymatini ifodalaydi. 
MDni shuningdek YAIM tarkibidagi daromadlar yig’indisi sifatida aniqlash mumkin, biroq bunda YAIMdan farqli 
o’laroq, unga amortizatsiya ajratmalari va biznesga bilvosita soliqlar qo’shilmaydi. 
Shaxsiy daromad 
(olingan daromad) va MD (ishlab topilgan daromad) shu bilan farqlanadilarki, mehnat bilan 
ishlab topilgan daromadning bir qismi - ijtimoiy sug’urtaga ajratmalar (ijtimoiy sug’urtaga soliqlar), korporatsiyalar 
foydalariga soliqlar va korporatsiyalarning taqsimlanmagan foydalari – amalda uy xo’jaliklariga etib bormaydi. Bundan 
farqli o’laroq, uy xo’jaliklari ixtiyoriga kelib tushgan daromadlarning bir qismi – masalan, transfert to’lovlari – mehnat 
natijasi bo’lib hisoblanmaydi. Transfert to’lovlariga quyidagilar kiradi: qarilik va baxtsiz xodisalarni sug’urtalash 
bo’yicha to’lovlar; ijtimoiy dasturlarga asoslangan ishsizlik bo’yicha to’lovlar; faxriylarga turli to’lovlar, masalan, 
mehnatga qobiliyatsizlik bo’yicha nafaqalar; ishsizlik bo’yicha nafaqalar va xususiy nafaqalar (pensiyalar); 
iste’molchilarga davlat tomonidan foiz to’lovlari.
 
Nima sababdan biz davlat qimmatbaho qog’ozlari bo’yicha foiz to’lovlarini joriy ishlab chiqarishda ishlab 
topilmagan daromad sifatida qaraymiz? Axir xususiy kompaniyalarning qimmatli qog’ozlari bo’yicha foizlari MDga 
ishlab topilgan daromad tarzida qo’shiladi-ku. 
Bunday istisnoning sababi nima? Sababi – davlat qarzining asosiy qismi, odatda, urushlar, mamlakat mudofaasini 
ta’minlash hamda ishlab chiqarishning pasayishi bilan uzviy bog’liqlikda bo’lganligidadir. 
Aeroportlar va magistral yo’llar qurilishi bilan bog’liq bo’lgan hukumat kamomadidan farqli o’laroq, harbiy 
xarajatlar va ishlab chiqarishning pasayib ketishi bilan bog’liq bo’lgan kamomad iqtisodiyot uchun ishlab chiqarish 
aktivlarini (xizmatlarni) yaratmaydi. Shunday qilib, bunday qarz uchun to’langan foiz qandaydir ishlab chiqarish va 
daromadlar hajmining oshishini ifodalamaydi. Huddi shunday mulohaza iste’mol bo’yicha qarzdorlikka foiz 
to’lovlarining transfert to’lovlariga kiritilishi uchun asos bo’lishi mumkin. 
Ishlab topilgan daromadni o’lchaydigan MDdan haqiqatda olingan shaxsiy daromad ko’rsatkichiga o’tishda 
MDdan ishlab topilgan, lekin olinmagan uch turdagi daromadlar chegiriladi hamda joriy mehnat faoliyatining natijasi 
bo’lib hisoblanmaydigan daromadlar qo’shiladi: 
MD(ishlab topilgan daromad) - ijtimoiy sug’urtaga badallar - korporatsiyalarning foyda solig’i -
korporatsiyalarning taqsimlanmagan foydasi + transfert to’lovlari = Shaxsiy daromad (olingan daromad). 
Ixtiyordagi daromad (ID)ni aniqlash uchun shaxsiy daromaddan individual soliqlarni ayirish lozim. Individual 
soliqlarga jismoniy shaxslar to’laydigan daromad solig’i, shaxsiy mulkka soliq va vorislik uchun soliqlar kiradi. Ularning 
ichida etakchi o’rinni jismoniy shaxslar to’laydigan daromad solig’i egallaydi. 
ID –uy xo’jaliklari oqibatda foydalanishlari mumkin bo’lgan daromaddir. Uy xo’jaliklari IDning bir qismini 
iste’mol tovarlari va xizmatlarini xarid qilish uchun sarflasalar, undan ortib qolgan boshqa qismini jamg’arib boradilar.