Oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi mirzo ulug‘bek

2.3.5-jadval.

Yevropa Ittifoqi mamlakatlarida xufyona iqtisodiyot ko‘lami³³ (2015 yil boshida, YaIMga nisbatan %da)

Mamlakatlar	Xufyona iqtisodiyot ko‘lami,YaIMga nisbatan%da
Bolgariya	30,6
Ruminiya	28
Estoniya	26,2
Litva	25,8
Sloveniya	23,3
Polsha	23,3
Gretsiya	22,4
Vengriya	21,9
Italiya	20,6
Ispaniya	18,2
Chexiya	15,1
Fransiya	12,3
Germaniya	12,2
Angliya	9,4
Avstriya	8,2

Tahlillar shuni ko‘rsatmoqdaki, ayrim rivojlangan mamlakatlarda ham xufyona iqtisodiyot ko‘lamlari ham o‘sib bormoqda. Masalan, Italiyada 1970 yilda uning YaIMga nisbatan ulushi 10,7%ni tashkil etgan bo‘lsa, 1997 yilda 27,3%ni, 2011 yilda esa 26,24%ni, 2017 yilda 26,5%ni tashkil etgan. 2025 yilga biroz bu ko‘rsatkich pasayib, 26,37%ni tashkil etishi bashorat qilinmoqda. Bunday tendensiya quyidagi jadvalda keltirilgan ko‘plab mamlakatlarda kuzatiladi. Global miqyosda va ko‘plab rivojlangan va ayrim rivojlanayotgan mamlakatlarda 2025 yilga borib, xufyona iqtisodiyot miqyoslari pasayib borishi bashorat qilinmoqda (qarang: 2.3.6-jadval).

³³ Xalqaro diplomli va sertfikatli buxgalterlar assitsiatsiyasi (ACCA) tomonidan tuzilgan.// ACCA ma’lumotlari (РБК 2017).

2.3.6-jadval.

Jahonning ayrim mamlakatlaridagi xufyona iqtisodiyot darajalarining o‘zgarishi tendansiyalari

(2011-2025 yillar, YaIMga nisbatan %da)³⁴

Mamlakatlar	2011	2016	2017	2020	2025	2011- 2025yy o‘rtacha
Global	23,1	22,66	22,5	22,11	21,39	22,35
Avstraliya	12,82	11,4	11,09	10,24	8,89	10,85
Ozarbayjon	47	67,04	66,12	56,73	58,38	58,05
Braziliya	35,57	34,76	34,75	34,48	34,2	34,69
Bolgariya	30,28	29,93	29,85	29,56	29,56	30,06
Kanada	14,82	14,4	14,15	13,95	13,8	14,3
Xitoy	10,53	10,15	10,17	10,05	9,9	10,12
Estoniya	27,78	28,48	28,4	28,09	26,46	27,83
Gonkong	14,39	14,2	14,14	13,88	13,65	14,05
Hindiston	18,62	17,22	16,55	15,7	13,6	16,35
Indoneziya	17,34	16,53	16,49	16,24	16,7	16,51
Irlandiya	14,74	14,17	13,59	13,57	12,78	13,84
Italiya	26,24	26,32	26,5	26,56	26,37	26,37
Yaponiya	10,22	10,08	9,89	9,42	7,86	9,5
Keniya	27,88	26,82	26,79	26,6	26,72	26,89
Latviya	25,45	24,57	24,17	23,21	20,79	23,61
Litva	27,87	26,27	26,01	25,54	25,79	26,23
Malayziya	28,83	23,24	22,9	21,9	21	23,6
Nigeriya	50,73	48,37	47,7	46,99	46,11	47,93
Pokiston	32,5	31,78	31,99	32,41	33,89	32,46
Polsha	24,59	23.68	23,42	22,95	22,13	23,33
Rossiya	39,33	39,07	39,29	39,37	39,3	39,19
Singapur	11,57	12,54	12,88	13,36	14,06	12,86
Janubiy Afrika Respublikasi	23.48	23.29	23,33	23,71	24,19	23,59
Shri Lanka	39,5	37,76	37,33	36,46	34,85	37,13
Turkiya	27,43	25,72	24,95	23,85	21,55	24,7

³⁴ Xalqaro diplomli va sertfikatli buxgalterlar assitsiatsiyasi (ACCA) tomonidan tuzilgan.// ACCA ma’lumotlari (РБК 2017)

Ukraina	45,16	45,96	46,12	46,1	45,98	45,84
Buyuk Britaniya (Qo‘shma qirollik)	11,83	11,47	11,29	11,19	10,83	11,33
AQSh	8,2	7,78	7,69	7,42	6,94	7,59

Mazkur jadval ma’lumotlaridan ko‘rinib turibdiki, Malayziya, Turkiya, Hindiston,Avstraliya, Yaponiya, va AQSh mamlakatlarida xufyona iqtisodiyot miqyoslari keskin kamayishi kutilmoqda. Shu bilan birga Singapur, Ukraina, Pokiston, Janubiy Afrika Respublikasi kabi mamlakatlarda bu ko‘rsatkichning birmuncha o‘sishi bashorat qilinmoqda. Jahon bankining ma’lumotlariga ko‘ra 2019 yilda xufyona iqtisodiyotning jahon miqyosidagi o‘rtacha darajasi YaIMga gnisbatan 17,2%ni tashkil etadi. Ammo bu ko‘rsatkich turli mamlakatlarda bir-birlaridan farqlanadi. Masalan, eng past ko‘rsatkich Shveysariyada bo‘lib, 8,6%ni, eng yuqori ko‘rsatkich Boliviyada qayd etilgan bo‘lib, 66,4%ni tashkil etgan. O‘zbekistonning eng yaqin savdo hamkorlari bo‘lgan Xitoyda -12,9% ni, Rossiyada 43,6%ni tashkil etgan³⁵.

Shunday qilib, o‘tish iqtisodiyoti mamlakatlarida xufyona sektor qiymat parametrlari bo‘yicha rivojlangan va rivojlanayotgan mamlakatlar orasidagi o‘rtacha holatni egallab turibdi. Shuni alohida ta’kidlash kerakki, deyarli barcha mamlakatlarda yashirin iqtisodiy faoliyatning asosiy hajmi “ikkinchi” va “kul rang” xufyona iqtisodiyotga to‘g‘ri keladi. Uyushgan jinoyatchilik guruhlarining daromadlari yashirin daromadlarning umumiy hajmida kichik ulushga ega.

4. O‘zbekiston Respublikasida xufyona iqtisodiyot ko‘lami.

O‘zbekiston Respublikasi Iqtisodiyot va sanoat vazirligida 2019 yil 17 sentyabrda ”O‘zbekistonda xufyona iqtisodiyot: baholash, sabablari va uni qisqartirish yo‘llari” mavzusida o‘tkazilgan davra suhbatida O‘zbekistonda xufyona iqtisodiyotning YaIMga nisbatan ulushi 40-50%ni tashkil etishi bayon qilindi.




³⁵ Специалисты выявили основные причины существования теневой экономики Узбекистана //https://www.spot.uz/ru/2019/09/18/shadow/
BMT Taraqqiyot dasturi konsultantlari tomonidan o‘tkazilgan tadqiqotlar natijalari ham ushbu davra suhbatida e’lon qilindi. O‘zbekistonda xufyona iqtisodiyot miqyosini monetar usullar asosida, shuningdek, respublika hududlarida 700 dan ortiq korxonalar va 30 nafar tadbirkor o‘rtasida so‘rovlar o‘tkazish yo‘li bilan baholangan. Xufyona iqtisodiyotning asosiy sabablari soliq turlarining, yig‘imlar, majburiy ajratmalar sonining va ular miqdorining ko‘pligi ekanligi ta’kidlandi. Ushbu sabablarga korxonalarda yetarli miqdorda mablag‘larning yo‘qligi , banklar bilan bo‘ladigan hisob-kitoblarni va to‘lovlarni amalga oshirishdagi, xizmat ko‘rsatish sifati, kredit stavkalarining yuqoriligi bilan bog‘liq muammolar ham kiradi. Noiqtisodiy tavsifdagi sabablarga tadbirkorlarning bilim va tajribalarining, raqobat, ishlab chiqarish infratuzilmasining yetarli emasligi, biznesni tashkil etish va yuritishdagi ma’muriy to‘siqlarning mavjudligi, korrupsiya va mulk huquqining himoya qilinmaganligi kiradi³⁶.
BMT taraqqiyot dasturi loyihasi doirasida monetar yondashuv asosida amalga oshirilgan hisob-kitob natijalariga ko‘ra, O‘zbekistonda “xufyona iqtisodiyot” salmog‘i 46,4 foizni tashkil etadi³⁷.
Ayrim ekspertlarning fikricha, O‘zbekistonda yashirin iqtisodiyotning YaIMdagi hajmi 50 foiz atrofida. Agarda raqamlarga murojaat etadigan bo‘lsak, 2019 yilda respublikamizda Davlat budjeti daromadlar qismi 102,6 trln so‘mni tashkil qilmoqda. Yalpi ichki mahsulot qiymati 424 trln so‘m qilib belgilandi. Shunda ekspertlar fikriga ko‘ra, yashirin iqtisodiyotning 50 foiz ulushi 212 trln.so‘mni tashkil etmoqda. Ushbu summadan yashirin iqtisodiyotning optimal hajmi 15% (424*15%=64)ni chiqarib tashlanganda, 148 trln so‘m (212-64) mablag‘ iqtisodiyotdan tashqarida aylanayotgani ma’lum bo‘ladi. Agarda biz ushbu mablag‘ning belgilangan tartibda qonuniy aylanmasiga erisha olsak, Davlat budjetiga soliqlar to‘lanishi


³⁶ Специалисты выявили основные причины существования теневой экономики Узбекистана //https://www.spot.uz/ru/2019/09/18/shadow/
³⁷ Одилжон Иминов. “Яширин иқтисодиёт”нинг яширинмаган сирлари
//http://www.biznes-daily.uz/ru/gazeta-birja/67316-yashirin-iqtisodiyotning- yashirinmagan-sirlari
natijasida qo‘shimcha o‘rtacha 15-20 trln.so‘m (2,3 mlrd AQSh dollariga teng) mablag‘ tushirilishi mumkin. Bugungi kunda bitta umumta’lim maktabini yangitdan qurish uchun o‘rtacha 5 mlrd so‘m mablag‘ sarflanadi. Demak, bir yillik yashirin iqtisodiyot keltirayotgan zararga teng mablag‘ni 4 mingga yaqin umumta’lim maktablari qurish yoki aholi turmush sharoitlarini yanada yaxshilash uchun yo‘naltirish imkoni paydo bo‘ladi³⁸.
O‘zbekistonda valyuta qora bozorini yo‘q qilish uchun noqonuniy valyuta qora bozorlarini qonuniylashtirgan holda belgilangan intervallar doirasida bozor narxlarida savdo qiluvchi valyuta ayirboshlash shahobchalarini tashkil qilish darkor. Naqd xorijiy valyutani bemalol rasmiy soliq to‘lab faoliyat yuritadigan xususiy shahobchalarda almashtirish imkonini berish kerak. Shundan so‘ng yashirin savdo qilayotgan valyuta sotuvchilarni qattiq jazolash lozim.
Davlat tomonidan naqd pulsiz savdo qilayotgan tadbirkorlarga imtiyoz preferensiyalar berish orqali qo‘llab-quvvatlash mamlakatimiz iqtisodiyoti barqarorligini yanada ta’minlashda muhim ahamiyat kasb etadi. Masalan, rivojlangan davlatlarda bugungi kunga kelib naqd pul muomalasi maksimal darajada qisqartirilgan, barcha pul aylanishi bank orqali amalga oshirilishi davlat iqtisodiyotining rivojlanishiga olib kelishi hech kimga sir emas.
«O‘zbekozikovkatxolding» xolding kompaniyasi raisi Tohirjon Jalilov O‘zbekiston meva-sabzavot mahsulotlari xufiya bozori hajmini 6,8 milliard dollarga baholadi. Kompaniya ma’lumotlariga ko‘ra, 2019 yilning birinchi yarmi yakunlari bo‘yicha xolding korxonalarida umumiy ishlab chiqarish hajmi 18,2 trln so‘mni tashkil etdi. Kutilishicha, yillik hajm taxminan 38 trln so‘mga teng bo‘ladi.
«Bu juda kam. O‘ylaymanki, bizda 90-100 trillion so‘mlik mahsulot ishlab chiqariladi. Kompaniyalar past ko‘rsatkichlar qayd etilgan hisobotlarni taqdim etadi. Korxonalar esa kuniga 24 soat ishlayapti. Qolgan mahsulotlar qayerga ketyapti? Bozorga chiqarilmoqda,


³⁸ Мақсуд Қурбонбоев. Депутат фикри: Яширин иқтисодиётнинг келиб чиқиш сабаблари, жамиятга таъсири ва бартараф этиш йўллари.// https://kun.uz/news/2019/05/04/deputat-fikri-yashirin-iqtisodiyotning-kelib-chiqish- sabablari-jamiyatga-tasiri-va-bartaraf-etish-yollari
masalan, «O‘rikzor»ga, naqd pulga. Albatta, bularning barchasi hech qayerda hisobga olinmaydi»³⁹, - dedi Tohirjon Jalilov.
Xolding rahbarining ta’kidlashicha, kompaniya xufiya iqtisodiyotga qarshi kurashni tadbirkorlar yo‘lidagi to‘siqlarni olib tashlash orqali amalga oshirmoqchi⁴⁰.
O‘zbekistonda xufyona iqtisodiyot ko‘lamining kattaligini norasmiy iqtisodiyot sektorida band bo‘lgan kishilar sonining kattaligi ham ko‘rsatib turibdi. 2020 yil 18 fevral kuni Toshkentda
«O‘zbekiston Respublikasida davlat va jamiyat qurilishining yangi bosqichi, mamlakatni demokratik modernizatsiyalashda parlament va hokimlik vakillik organlarining rolini oshirish» mavzusida o‘tkazilgan xalqaro konferensiyada O‘zbekiston Respublikasi Bandlik va mehnat munosabatlari vazirining o‘rinbosari B.X.Umrzoqov «[2020 yil 1 yanvar holatiga] band bo‘lgan aholi soni 13 million 541 ming nafar kishini tashkil etadi. Shundan 5 million 7 yuz ming kishi rasmiy mehnat faoliyati bilan shug‘ullanadi. 8 millionga yaqini esa norasmiy. Ya’ni bu toifadagi insonlar har kuni norasmiy ishlab, cho‘ntagini pulga to‘ldirib uyga borishadi. Bolalari, maktab, bog‘chalar va hokazolarga berishadi. Lekin davlatga bular bir tiyin ham soliq to‘lamaydi, to‘lovlarni qilmaydi. Ya’ni davlatimizning qudratiga, quvvatiga hissa qo‘shmaydigan 8 million aholimiz bor»⁴¹, – deb ma’lumot berdi. U prezident murojaatnomasida ayni shu toifadagi insonlarni rasmiy sektorga o‘tkazish masalasi qo‘yilganini ta’kidladi.
B.X.Umrzoqovning so‘zlariga ko‘ra, bu boradagi ishlar 2019 yilning aprel oyida boshlangan. Har bir norasmiy fuqaro ishlayotgan korxona, muassasa, tashkilotlarga ogohlantirish berilgan. 2019 yil 1 sentyabriga qadar ana shu toifadagi insonlarni rasmiylashtirish, rasmiy jihatdan to‘lovlarni belgilash masalasi qo‘yilgan. 2019 yili




³⁹ Ўзбекистон мева-сабзавот маҳсулотлари яширин бозорининг ҳажми маълум қилинди//https://kun.uz/news/2019/08/13/ozbekiston-meva-sabzavot- mahsulotlari-yashirin-bozorining-hajmi-malum-qilindi.
⁴⁰O‘sha yerda.
⁴¹ Вазир ўринбосари: «Ўзбекистонда 8 миллионга яқин киши бир тийин ҳам солиқ тўламайди»//https://kun.uz/news/2020/02/18/vazir-orinbosari-ozbekistonda-8- millionga-yaqin-kishi-bir-tiyin-ham-soliq-tolamaydi
qisqa muddatda 480 ming kishini norasmiydan rasmiyga o‘tkazildi. Norasmiy band bo‘lgan aholini rasmiy bandga o‘tkazish tezlik bilan hal bo‘ladigan masala emas. Buni 3-4 yilda, ko‘rsatkichlarni asta- sekin oshirgan holda amalga oshirish mumkin. Shu boisdan 2020 yilda taxminan 550 ming, keyingi 2021 yili 1 millionga yaqin kishini [rasmiy sektorga] o‘tkazish tadbirlarini belgilab qo‘yilgan⁴². Bundan ko‘rinib turibdiki, norasmiy sektorda ish bilan band bo‘lgan kishilarni rasmiy sektorga o‘tkazish chora-tadbirlarini amalga oshirish asosida xufyona iqtisodiyot ko‘lamini kamaytirishga erishiladi. Xufyona iqtisodiyot ko‘lamlarining kattaligi unga qarshi kurash masalalarining naqadar dolzarb ahamiyatga ega ekanligini ko‘rsatadi.