Oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi mirzo ulug‘bek

2.3.1-jadval Ba’zi rivojlangan mamlakatlarda 1990- yillarning boshlarida xufyona iqtisodiyotning miqyosini baholash, YaIMga nisbatan

foizda²⁸

Rivojlangan mamlakatlar	xufyona iqtisodiyot miqyosi
	Pulga bo‘lgan talab bo‘yicha baholash (S. Djonson)	Pulga bo‘lgan talab bo‘yicha baholash (F. Shnayder)		Elektr quvvatini sarflash bo‘yicha baholash
Italiya	20,4	24,0	22,8	19,6
Ispaniya	16,1	17,3	16,1	23,9
Portugaliya	15,6	-	-	16,8
AQSh	13,9	8,2	6,7	10,5
Niderlandiya	11,8	12,7	11,9	13,5
Shvetsiya	10,6	17,0	15,8	10,8
Germaniya	10,5	12,5	11,8	15,2
Fransiya	10,4	13,8	9,0	12,5
Yaponiya	8,5	-	-	13,7
Buyuk Britaniya	7,2	11,2	9,6	13,6
Shveysariya	6,9	6,9	6,7	10,2

1980-1990 yillarda yashirin sektorning miqyosi jadal o‘sishi Gretsiya, Italiya, Shvetsiya, Norvegiya va Germaniyada kuzatilgan. Masalan, Germaniyada yashirin iqtisodiyotning hajmi 1975 yildan 1997 yilgacha 5 marotaba o‘sdi – 60 mlrd. AQSh dollaridan 300 mlrd. AQSh dollarigacha. Germaniyada norasmiy sektor rasmiy YaIMdan tezroq yiliga 8 foiz sur’at bilan o‘sib bordi.


²⁸ Schnaider F., Enste D. Increasing Shadow Economies All Over the World – Fiction or Reality?A Survey of the Global Evidence of their Size and of their Impact from 1970 to 1995. (htpp://www.economics.uni-linz.ac.at/ Members/ Schneider/ Enst Schn98. html)
Sobiq sotsialistik mamlakatlarda turli tadqiqotlar natijalariga ko‘ra 1990-yillarning birinchi yarmida Gruziyada (YaIMning 43- 51%), Ozarbayjonda (34-41%) va Rossiyada (27-46%) yashirin sektor eng katta ulushga ega bo‘lgan. Sobiq ittifoq mamlakatlariga xos xususiyat shu bo‘ldiki, xufyona iqtisodiyotning miqyosi 1990 yildan 1995 yilgacha o‘rtacha 26 dan 35 foizgacha o‘sdi. Sobiq ittifoq makonidagi ko‘pgina kompaniyalar (hatto yirik, davlat kapitali qatnashgan kompaniyalar) rasmiy iqtisodiyotdagi qonuniy faoliyat bilan bir qatorda yashirin operatsiyalarni ham amalga oshirishadi. O‘tish davrida esa bu mamlakatlarda xufyona iqtisodiyot miqyosi yanada oshib ketgan (2.3.2-jadval).

2.3.2-jadval Sobiq sotsialistik mamlakatlarida xufyona iqtisodiyot miqyosi,

YaIMga nisbatan foizda²⁹

Mamlakatlar	D.Kaufmann - A.Kaliberdilar uslubiyati bo‘yicha				M. Lasko uslubiyati bo‘yicha
	1989	1992	1995	1989		1992	1995
Ozarbayjon	12,0	39,2	60,6	ma’lu mot yo‘q		43,9	52,8
Belarus	12,0	13,2	19,3	ma’lu mot yo‘q		33,7	46,4
Bolgariya	22,8	25,0	36,2	»		ma’lu mot yo‘q	ma’lu mot yo‘q
Chexiya	6,0	16,9	11,3	»		»	»
Estoniya	12,0	25,4	11,8	16,9		37,4	35,8
Gruziya	12,0	52,3	62,6	ma’lu mot yo‘q		58,0	57,0
Vengriya	27,0	30,6	29,0	»		ma’lu mot	ma’lu mot

²⁹ Quyidagilar yordamida mualliflar tomonidan ishlab chiqilgan: Johnson S., Kaufmann D., Shleifer A. Politics and Entrepreneurships in Transition Economies // The William Davids – on Institute, University of Michigan. Working Paper Series.No.57; Lasko M. Hidden Economy – an Unknown Quantity? Comparative Analysis of Hidden Economy in Transition Countries, 1989-1995 // Economics of Transition. 2000. Vol.8. No.1. P. 135.

					yo‘q	yo‘q
Qozog‘iston	12,0	24,9	34,3	12,0	33,8	37,9
Latviya	12,0	34,3	35,3	17,3	41,7	43,7
Litva	12,0	39,2	21,6	17,6	47,4	46,0
Moldova	12,0	37,3	35,7	ma’lu mot yo‘q	ma’lu mot yo‘q	ma’lu mot yo‘q
Polsha	15,7	19,7	12,6	»	»	»
Ruminiya	22,3	18,0	19,1	»	»	»
Rossiya	12,0	32,8	41,6	»	37,8	39,2
Slovakiya	6,0	17,6	5,8	»	ma’lu mot yo‘q	ma’lu mot yo‘q
Ukraina	12,0	33,6	48,9	»	37,4	52,8

Sharqiy Yevropada xufyona iqtisodiyot Bolqon mamlakatlarida - Makedoniya, Xorvatiya va Bolgariyada (YaIMga nisbatan taxminan

40 foiz) keng rivoj topdi. Albaniyada iqtisodiyot deyarli to‘liq yashirin sohada faoliyat yuritadi³⁰.
Sovet ittifoqida xufyona iqtisodiyotning o‘sishi XX asrning 70- yillaridan boshlab namoyon bo‘la boshladi. Agar 1970-yillarning boshida sovet yashirin sektori YaIMga nisbatan 3 foizni tashkil etgan bo‘lsa, 1980-yillarning oxiriga kelib uning hajmi 10-15 foizni tashkil etdi.
Iqtisodiyotning xufyona sektori rivojlanayotgan va o‘tish davrini o‘z boshidan kechirayotgan sobiq sotsialistik mamlakatlarda eng katta miqyosga ega bo‘ldi. Xufyona iqtisodiyot darajasi Ozarbayjon, Nigeriya, Ukraina, Rossiya, Shri-Lanka, Braziliya kabi mamlakatlarda eng yuqoridir (2.3.3-jadval).


³⁰Albaniya iqtisodiyotining to‘liq “yashirinlashgan”ini yaqqol misoli bo‘lib avtomobil bozoridagi holat hisoblanadi. Albaniyada, fuqaroning o‘rtacha yillik daromadi 70 dollarni tashkil etadi, 1990-yillarning oxiriga kelib rasmiy statistika bo‘yicha 3,2 mln. aholiga 500 mingta avtomobil to‘g‘ri kelar edi (ularning 60% - qimmatbaho “Mersedes”lar edi). Ko‘pgina avtomobillar yashirin daromadlarga sotib olinmagan edi, balki G‘arbiy Yevropa mamlakatlaridan o‘g‘irlab kelingan edi.

2.3.3-jadval Xufyona iqtisodiyot miqyosi yuqori bo‘lgan mamlakatlar

(2017 yil, YaIMga nisbatan %da)³¹

Mamlakatlar	Xufyona iqtisodiyot ko‘lami YaIMga nisbatan %
Ozarbayjon	67
Nigeriya	48
Ukraina	46
Rossiya	39
Shri-Lanka	38
Braziliya	35
Pokiston	32
Bolgariya	30
Estoniya	28
Keniya	27

Aytish lozimki, Rossiya Federatsiyasi statistika organlari tomonidan milliy hisob-kitoblarga ko‘ra, mamlakatda keyingi yillarda xufyona iqtisodiyot darajasi pasayib bormoqda. Chunonchi, xufyona iqtisodiyot miqdori YaIMga nisbatan 2015 yildagi 28,1%dan 2018 yilda 20%gacha pasaydi, Norasmiy ish bilan bandlarning ularning umumiy sonigva nisbatan ulushi 2015-2017 yillarda 20,5%dan 18,7%gacha kamaydi. Xufyona ish haqining umumiy ish haqi va YaIMdagi ulushi ham bir muncha kattadir (qarang:2.3.4-jadval).

³¹Xalqaro diplomli va sertfikatli buxgalterlar assitsiatsiyasi (ACCA) tomonidan tuzilgan.// ACCA ma’lumotlari (РБК 2017)

2.3.4-jadval Rossiya Federatsiyasida xufyona iqtisodiyot miqyosi

ko‘rsatkichlari dinamikasi³²

Ko‘rsatkichlar	2015y	2016y	2017y	2018y
Yalpi ichki mahsulot, trln rub	83,1	86	92	103,6
Xufyona iqtisodiyot miqdori, trln rub	23,4	24,3	18,9	20,7
Xufyona iqtisodiyot miqdorining YaIMga nisbati, %da	28,1	28,3	20,5	20
Noramiy ish bilan bandlik, mln kishi	14,8	15,4	13,4
Norasmiy ish bilan bandlarning umumiy bandlar sonidagi ulushi, %	20,5	21,2	18,7	M.y.
Xufyona ish haqining umumiy ish haqi miqdoridagi ulushi, %	25,4	23,3	M.y	M.y
Xufyona ish haqining YaIM dagi ulushi, %	11,6	12	M.y	M.y

Yevropa Ittifoqi mamlakatlarida 2015 yil boshida xufyona iqtisodiyot miqyosini tahlil qilish shuni ko‘rsatmoqdaki, ularda rivojlangan mamlakatlar hisoblangan Angliya, Avstriya, Germaniya, Fransiya kabi mamlakatlarda bu ko‘rsatkich ushbu ittifoqqa kirgan sobiq sotsialistik respublikalar bo‘lgan Sharqiy Yevropa va Boltiqbo‘yi respublikalaridagiga qaraganda ancha past darajadadir (qaraang: 2.3.5-jadval).

³² Росфинмониторинг,Росстат(РБК, 2019) ma’lumotlari asosida mualliflar tomonidan tuzildi