Oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi termiz davlat universiteti iqtisodiyot fakulteti Iqtisodiyot

14-mavzu. Xufiyona iqtisodiyot global muammo sifatida

Ijtimoiy – iqtisodiy munosabatlarning globallashuvi insoniyatning yanada taraqqiy etishi uchun yangi imkoniyatlar ochish bilan birga, bir qator sifat jihatdan yangi bo’lgan global tahdidlarni ham keltirib chiqardi. Bugungi kunga kelib xufiyona iqtisodiyot transmilliy xarakterga ega bo’lib bormoqda.
Tadqiqotchilarning fikricha, xufiyona iqtisodiyotning jahon YAIMdagi ulushini aniq hisoblashning imkoni yo’q. Angliyada chop etiladigan “Esonomist” jurnalining ekspertlari planetadagi xufiyona biznesning hajmini 1,85 trln. f.st. miqdorida baholaydilar. Xalqaro valyuta fondi xodimlarining fikricha, jahonda xufiyona operatsiyalarning umumiy hajmi 10 – 11 trln. doll.ni tashkil etadi⁵⁴. Bu raqam jahondagi eng katta hajmdagi YAIMga ega bo’lgan AQSHning yalpi ichki mahsulotining hajmiga tengdir. Demak, bundan ko’rinadiki, xufiyona iqtisodiyot hozirgi zamonning global muammosiga aylandi.
Jahonning turli mamlakatlari va mintaqalarida xufiyona iqtisodiyotning
miqyosi va xususiyatlari ulardagi milliy xo’jalik modellari va bozor munosabatlarining takomillashganlik darajasi bilan bog’liqdir. Mana shundan kelib chiqqan holda xufiyona iqtisodiyotning turlarini ajratadilar: rivojlangan mamlakatlarda, rivojlanayotgan mamlakatlarda hamda o’tish iqtisodiyotidagi mamlakatlarda. Ushbu mamlakatlar guruhlarida xufiyona iqtisodiyotning miqyoslari bir – biridan farq qiladi. Mutaxassislarning baholashlaricha rivojlangan mamlakatlarda xufiyona iqtisodiyot YAIMning 12 – 16 foizini, rivojlanayotgan mamlakatlarda 40 – 50 foizini, o’tish iqtisodiyotidagi mamlakatlarda 23 – 25 foizni tashkil etadi.
SHunday qilib, rivojlangan mamlakatlarning milliy iqtisodiyotlarida xufiyona sektorning ulushi boshqa guruh mamlakatlaridagiga nisbatan ancha past. Lekin rivojlangan mamlakatlarning barchasida ham ushbu ko’rsatkich bir xil emas. Ularning orasida xufiyona faoliyat ko’rsatkichlari ancha yuqori bo’lganlari ham bor. Xufiyona sektorning ulushi nisbatan past bo’lgan (8 – 10 foiz darajasida) mamlakatlarga Avstriya, AQSH va SHveytsariya kiradi. Irlandiya, Kanada, Fransiya va Germaniyada 15 – 16 foizni tashkil etadi. Rivojlangan mamlakatlar orasida Gretsiya, Italiya, Ispaniya, Belgiya mamlakatlarida xufiyona iqtisodiyotning ulushi nisbatan yuqori bo’lib, 23 – 29 foizni tashkil etadi.⁵⁵AQSHda xufiyona iqtisodiyot yiliga 700 mlrd., Italiyada 310 mlrd, Buyuk Britaniyada 190 mlrd. dollarlik tovarlar ishlab chiqaradi va xizmatlar ko’rsatadi.
Keyingi o’n yilliklarda deyarli barcha mamlakatlarda xufiyona iqtisodiyotning o’sishi kuzatilmoqda. Masalan Germaniyada 1975-yilda YAIMda xufiyona iqtisodiyotning ulushi 5,75 foizni tashkil etgan bo’lsa, 2000-yilda 16 foizga teng bo’lgan. 70 – yillarning oxiri va 80 – yillarning boshida Germaniyaning mehnatga layoqatli aholisining 8 – 12 foiz xufiyona iqtisodiyotda band bo’lgan bo’lsa, bugungi



⁵⁴ Попов Ю.Н., Тарасов М.Е. Теневая экономика в системе рыночного хозяйства . «ДЕЛО»,
«ЭКОНОМИКА». М., 2005, с.33
⁵⁵ Попов Ю.Н., Тарасов М.Е. Теневая экономика в системе рыночного хозяйства. «ДЕЛО», «ЭКОНОМИКА». М., 2005, с.61
kunga kelib ushbu ko’rsatkich 22 foizni tashkil etadi. Bu borada Italiya birinchi o’rinda turadi. ekspertlarning baholashlariga ko’ra ushbu mamlakatda iqtisodiy faol aholining 30 dan 48 foizgacha xufiyona sektorda band. Yevropa Ittifoqi mamlakatlarida 10 mlndan kam bo’lmagan kishilar faqat xufiyona iqtisodiyotda band bo’lgan bo’lsa, Iqtisodiy hamkorlik va taraqqiyot tashkiloti (OESR)ga a’zo mamlakatlar bo’yicha ushbu raqam 17 mln.ni tashkil etadi⁵⁶.
Rossiya statistika qo’mitasining ma’lumotlariga ko’ra ushbu mamlakat iqtisodiyotining beshdan bir qismi yashirin, deb hisoblanadi. Jahon banki esa uning miqyoslarini 49 foiz deb baholaydi. Boshqa bir ma’lumotlarga ko’ra Rossiyada 600- 800 mlrd. rub yashirin iqtisodiyotda «aylanadi»⁵⁷.
Xufiyona iqtisodiyot muammosini tadqiq qilishda mutaxassislar quyidagi qonuniyatga alohida e’tibor qaratadilar. Qaysi mamlakatda aholi jon boshiga to’g’ri keladigan daromadlar yuqori bo’lsa, shu mamlakatda xufiyona iqtisodiyot miqyoslari kam bo’ladi. Aholi jon boshiga to’g’ri keladigan daromad miqdori yiliga 30 ming doll.dan kam bo’lmagan mamlakatlarda jamiyatning ijtimoiy tarkibida aholining 60 –
70 foizni tashkil etuvchi o’rta qatlamlar yetakchi rol o’ynaydi. Bular asosan qonunlarga itoat etadigan mas’uliyatli soliq to’lovchilardir. Albatta, bu mamlakatlarda kam ta’minlanganlar ham mavjud, lekin rivojlangan ijtimoiy yordam dasturlari ularni xufiyona iqtisodiyotga tortilishlariga to’siq bo’ladi.
11 – jadval Markaziy va SHarqiy Yevropa mamlakatlarida xufiyona iqtisodiyot
(YAIM ga nisbatan foizda)⁵⁸

Bolgariya	32,7
Xorvatiya	28,5
Vengriya	28,4
Ruminiya	18,3
Chexiya	14,5
Polsha	13,9
Slovakiya	10,2
O’rtacha	20,9

Rivojlangan bozor iqtisodiyotiga ega bo’lgan mamlakatlarda xufiyona iqtisodiyot yo’lida to’siq rolini o’ynaydigan samarali institutsional mexanizm shakllangan. Bunda davlat markaziy bo’g’in bo’lib hisoblanadi.
Lekin rivojlangan mamlakatlar iqtisodiyoti subyektlarining ma’lum bir qismi uchun xufiyona faoliyat olib borish xarakterli bo’lib, Yevropa Ittifoqining maxsus masalalar bo’yicha komissiyasining 1998-yil Bryussel shahrida e’lon qilingan ma’ruzasida ta’kidlanganidek, xufiyona iqtisodiyot ushbu tashkilotga a’zo mamlakatlar umumiy YAIMning 16 foizini tashkil etadi⁵⁹. Ma’ruzada xufiyona iqtisodiyot ishlab chiqaruvchilar tomonidan hukumat organlaridan yashiriladigan qonuniy faoliyat, deb baholangan.
⁵⁶ Shu manba, с.62
⁵⁷ “Аргументы и факты». №5, февраль, 2010, с.7
⁵⁸ Попов Ю.Н., Тарасов М.Е. Теневая экономика в системе рыночного хозяйства. «ДЕЛО», «ЭКОНОМИКА». М., 2005, с.64
⁵⁹ Экономическая безопасность России. Учебник. / Под общ. ред. акад. Сенчагова В.К. 2005, с. 771
Rivojlangan mamlakatlardagi ijtimoiy – iqtisodiy va siyosiy barqarorlik bozor xo’jaligining samarali ishlashini ta’minlovchi va xufiyona iqtisodiyotni faollashuvini birmuncha cheklab turuvchi muhim shartlardan biri bo’lib hisoblanadi. Mana shu muvozanatning buzilishi iqtisodiy jinoyatchilikni kuchayishiga olib keladi. Bunga AQSHda 1930 – yillarda sodir bo’lgan buyuk depressiya davrida jinoyatchilikni avj olib ketganligi misol bo’ladi.
Rivojlanayotgan mamlakatlarda xufiyona iqtisodiyot miqyoslari rivojlangan mamlakatlardagiga nisbatan ancha yuqori bo’lib, buning sabablari tubdan farq qiladi. Rivojlanayotgan mamlakatlarda xufiyona iqtisodiyot majburiy xarakterga ega bo’lib, aholining o’ta kambag’al qatlamlarini qanday qilib bo’lsa ham kun ko’rish masalasini hal etish bilan belgilanadi.
Ta’kidlanganidek, rivojlanayotgan mamlakatlarda xufiyona iqtisodiyot ulushi juda katta bo’lib, Nigeriyada rasmiy YAIMning 76 foizni tashkil etadi. Mana shunday yuqori ko’rsatkichlar Tailand (71%), Misr (68%), Boliviya (66%) va Panama (62%) kabi mamlakatlarda kuzatiladi. Lotin Amerikasi mamlakatlarida esa 60 – 65 foiz atrofida qayd qilinadi.
Xufiyona iqtisodiyot o’tish iqtisodiyotidagi mamlakatlarda o’ziga xos xususiyatlariga ega. Masalan, Markaziy va SHarqiy Yevropa mamlakatlari ichida xufiyona iqtisodiyot, ayniqsa, Bolqon mamlakatlarida keng miqyos yoyib ketdi. Makedoniya, Xorvatiya va Bolgariyada YAIMning 40 foiz atrofida bo’ldi. SHunday qilib, xufiyona iqtisodiyot dunyoviy xarakterga ega bo’lib, turli mamlakatlarda uning kelib chiqish sabablari ham turlichadir.
Xufiyona iqtisodiyot bilan bog’liq bo’lgan muammolar o’tgan asrning 70 – yillaridan boshlab tadqiqotchilarning e’tiborlarini tortib boshlagan.
Akademik G.Senchagov tahriri ostida nashr etilgan “Ekonomicheskaya bezopasnost Rossii”, deb nomlangan darslikda yozilishicha, xufiyona iqtisodiyot muammolarini o’rganish borasidagi salmoqli ishlardan biri P. Gutmanning (AQSH) “YAshirin iqtisodiyot” deb nomlangan maqolasi bo’ldi. Unda hisobga olinmagan yoki yashirin faoliyatni pisand qilmaslik mumkin emasligi ta’kidlangan⁶⁰.
«Xufiyona iqtisodiyot» – bu jamiyat tomonidan nazorat qilinmaydigan tovar moddiy boyliklar va xizmatlarning xarajati. Boshqa so’z bilan aytganda, alohida fuqarolar va ijtimoiy guruhlar o’rtasidagi davlat boshharuv organlaridan yashirinadigan ijtimoiy-iqtisodiy munosabatlarni ham ifodalaydi. Bu munosabatalar iqtisodiy faoliyatning hisobga olinmagan va reglamentlanmagan munosabatlarini o’z ichiga oladi.
“Xufiyona iqtisodiyot” o’quv qo’llanmasining mualliflari xufiyona iqtisodiyotni nafaqat iqtisodiy - ijtimoiy tuzilmalar, jamiyatdagi iqtisodiy munosabatlarni o’z ichiga oluvchi murakkab ijtimoiy – iqtisodiy voqelik sifatida talqin qiladilar. Ularning fikricha, xufiyona iqtisodiyot “jamiyat tomonidan nazorat qilib bo’lmaydigan, mamlakat aholisining bir qismini tashkil qiluvchilarning shaxsiy va guruhiy manfaatlarini qondirish, ya’ni katta miqdorda qo’shimcha daromad (foyda) olishni ko’zlab davlat organlari boshqaruvi va nazoratidan yashirgan holda, davlat va nodavlat mulkidan hamda iqtisodiy boylik, tadbirkorlik qobiliyatidan jinoiy





⁶⁰ Экономическая безопасность России. Под общ. ред. акад. Г.Сенчагова. Москва. «ДЕЛО». 2005, с.764
yo’l bilan foydalanishdir”⁶¹. Xufiyona iqtisodiyot oshkor rasmiy iqtisodiyot bilan chambarchas bog’langan bo’lib, uning tarkibiy qismidir. Xufiyona iqtisodiyot tadbirkorlari o’z faoliyatlarida iqtisodiy munosabatlar, xo’jalik yuritish subyekti bo’lmasdan turib, davlatning “xizmati”dan, moddiy – ashyoviy omillari, ishchi kuchidan foydalanadilar.
Iqtisodiy adabiyotlarda «xufiyona iqtisodiyot» kriminal, soxta, nofarmal, nolegallashtirilgan (ikkilamchi iqtisodiyot)larga bo’lib o’rganiladi.

8 – rasm. Xufiyona iqtisodiyotning shakllari

Kriminal iqtisodiyot rasmiy iqtisodiyot tarkibida amalga oshiriladigan iqtisodiy jinoyat shaklida namoyon bo’ladi (masalan, o’g’rilik, nazoratning barcha shakllaridan butunlay berkitilgan yashirin iqtisodiy faoliyat). Sohta iqtisodiyot harakatdagi hisob va hisobot tizimida ifodalanadigan soxtalashtirilgan natijalarni beruvchi rasmiy iqtisodiyot sifatida xarakterlanadi (qo’shib yozishlar).
Norasmiy iqtisodiyot iqtisodiy aloqalarni amalga oshirishni rasmiy o’rnatilgan tartibini to’ldiruvchi yoki almashtiruvchi shaxsiy munosabatlarga va bevosita bo’ladigan aloqalarga asoslangan o’zaro norasmiy munosabatlar tizimini ifoda etadi.
Nolegal (ikkilamchi iqtisodiyot) nazoratdan berkitilgan individual va kooperativ faoliyat turlarini, ya’ni o’rnatilgan tartibda ro’yxatga olinmagan faoliyat turlarini qamrab oladi ⁶².