Ommaviy huquq fakulteti 2-kurs talabasi

Shaxsga kafillik

Bunda qarzni aniq vaqtda qaytarilish va topshirish vaʼda qilinsagina bo’ladi va buni kreditor osha vaqtda talab qilsa kafil uni to’lashi lozim agarda uni toʻlay olmasa unga majbur qilinadi. Biz buni tahlil qiladigan bo’lsak shartnoamalr orqali banklardan olingan kreditlarni qaytarilishi aniq muddati berilganligi va uni qaytarilmasa tegishli organlar orqali(MIB) ijrosini taminlanishini ko’rishimiz mumkin.

• 
  Zar kafillik
  

Bu jarayonda da’vogar o’zi bildirga davoda tanklash huquqiga ega ya’ni mulful bihni agar hoshlasa qarzdor yoki kafildan olishi mumkin va bu jarayon birinchi shaxsdan talab qilishi unig ikkinchi subyektidan takab qilinishi multloq bekor qilmaydi. Chunki da’vogar uni ikkilasidan ham bir vaqtda talab qilishi mumkin. Uning tahlili esa, qarzdor talabni lozim darajada bajarmagan holda ularning solidar yoki subsidiar javobgarligiga sabab bo’ladi yan bunda ikkala shaxs ham uni birgalikda to’lishi lozim uning mazmun-maqsadi esa solidar yoki subsidiar javobgarlida talqin qilinadi. Ularnig javobgarligi Fuqarolik kodeksining 293-moddasida berilgan. ⁴
Islom huquqshnosligida bir farqqa e’tibor qaratadigan bo’lsak, qarz uchun bir necha kafillar bo’lishi mumkin va ular o’z hissalari bilan davogar oldida javobgar bo’ladi. Ammo ular bir-birlari uchun kafil bo’lsalar da’vo uchun birgalikda jabobgar bo’lishadi. Bizning qonunchiligimizda shunday farqni ko’rishimiz mumkin, kafillikning bekor bo’lishi yani bunda quyidagilarni ko’rishimiz mumkin;

• 
  Kafillik majburiyati bekor bo’lgach, yoki kafilga nisbatan shartnomada belgilanandan ortiqcha majburiyat yuklatilib unga noqulaylik keltirganda,
  
• 
  Kafillik belgilangan majburiyat boshqa shaxsga o’tganda, ya’ni bunda kafil bu uchun kreditorga rozilik bermaganda,
  
• 
  Shartnomada belgilangan muddat o’tganda yoki belgilangan muddat bo’lmasa shartnoma tuzilgan kundan boshlab bir yil muddat o’tgandan so’ng kafillik bekor bo’ladi.
  

Hanafiylik mazhabi ko’plab musulmon davlatlaridan qabul qilinishiga sabab uning moslashuvchanligi va erkinligi sifatida qaralganligi bunda misol bo’ladi. Shuning uchan hanafiylikda kafillikni uch turi ko’rsatilgan va bu milliy qonunchiligimizdan tubdan farq qiladi. Ular erkin, shartliva muddatli kafillikdir. Erkin kafillikda qarzning muddati aniq bo’lmasa, darhol bajarilsa, yoki ma’lum muddat belgilansa uning muddati kelganidan so’ng kafil o’z majburiyatini bajarishidir. Shartli kafillikda esa, kafolatlanayotgan shaxs hamda kafil o’rtasida shrt belgilangan bo’lsa va holat uni bajarishni taqozo etsa shu turdagi kafillik bo’ladi. Oxirgi turi muddatli kafillikda qarz talab etilib unga muhlat belgilanib va o’za kungacha kafillik belgilansa bu muddatli kafillik hisoblanadi. Bizning qonnchiligimizda esa muddatalar va majburoiyatning bajarilgani kafillikning tugatilganini bildiradi.
Ikki huquq tizimida ham o’xshash jihat shuki, dastlabki da’vo qarzdorga qaratiladi bunda to’g’ridan to’g’ri kafilga qaratilmaydi. Islom huquqida yana muvaqqat kafillik turi mavjud bo’lib, u kafolat muddatidagini kafil bo’ladi. Bunda qonunchiligiznidan nimani misol tariqasida keltrishimiz mumkin? Bunga subyektiv fikrim bilan misol tariqasida yuqorida aytilgan vasiylik va homiylik hisoblamoqdaman chunki ularda ma’lum bir yosh belgilangan ya’ni vasiylik uchun 14 yosh bo’lsa homiylik uchun 16 yosh fuqarolik qonunchiligi bilan belgilangan. Bu orqali subyekting ushbu yoshga yetganligi bilan kafillik tugaydi.
Musulmon huquq tizmining fuqarolik huquqiga tegidhli yana bir ahamiyatli institut bu garov hisoblanadi. Garov o’zi nima ekanligi haqida to’xtaladigan bo’lsam, bunda biror bir moddiy qiymatiga ega buyumni haq evaziga ushlab turishga aytiladi hamda bu islom huquqshunosligida ujibiy qaralgan amaliyot hiosblanadi. Bu to’g’risidaga Fuqarolik kodeksiga yuzlanadigan bo’lsak, uning 264- moddasida garov uchun nafaqat mol-mulk unga nisbatan huquqni ham garovga qo’yilishi belgilangan. Arab tilida garovni rahn, garov qo‘yuvchini rohin, garovga olib qoluvchini murtahin, garov obyekti esa marhun deb ataladi.⁵
Ikki huquq oilasini bir-biriga qiyosiy taqqoslaydigan bo’lsak, o’xsahshligi shundaki ular garov shartnomasi asosida vujudaga keladi, ammo, milliy huquq tizimizda u shartnoma hamda qonun hujjati orqali ham vujudag kelishi belgilangan. Shu farq sababli bir farqqa duch kelishimiz mumkin fiqhda garov og’zaki tuziladi ammo bizda qonunporqali tuzilishi uning og’zaki tarzda tzulishini inkor etadi. Musulmon qonnchiligida ushbu fiqhiy munosabatni amalga oshirish uchun uch ta talab belgilangan; 1)taraflarning ixtiyoriy roziligi 2)taraflarning muomala layoqatiga yetganligi 3)garovga qo’yilayotgan buyumga nisbatan mulk huquqi albatta garov berayotgan shaxsga tegishli ekanligidir. Bu jihatlar bizning qonunchiligizda alohida normalar bilan belgilanib ochiqlanmagan. Islom huquqida garovga qo’yilgan mulk qarzdorni kreditor oldidagi majburiyatdan ozod eknaligini anglatmaydi, aksincha, unga nisbatan bog’liqlikni eslatib turadi ya’ni topshirilgan ashyoni qaytarish orqali qarz to’lanadi.
Milliy huquq tizmida garovni garov oluvchiga qoldirilmasligi ham mumkin bunda taraflar shartnomada kelishgan bo’lishi kerak agarda bu shartlar kelishilmasa garov qoldiradi. Agarda garov uchunchi shaxsga egalik va foydlanish uchun topshirilgan bo’lsa u garovga qo’yuvchida qoldirilgan bo’ladi va bu yuqoridagi berilgan argument uchun misol bo’ladi. Garov huquqini vujudga kelishini uchta asosi mavjud bo’lib bu Fuqarolik kodeksining 270-moddasida berilgan, shartnoma tuzilishi bilan, noatarial tashdiqlanishi shart bo’lsa u malga oshiurilgandan so’ng, ro’yxatdan o’tkazilishi kerak bo’lgan shartnoma u ro’yxatdan o’tkazilgan sanadan boshlab vujudga keladi. ⁶
Dinimzida garovning yana bir turi mavjud bo’lib bu vaqtincha foydalanishga olingan narsaning garovi hisoblanadi. Buni qanday tushunishimiz kerak? Bunda biror bir mulkni garovga beruvchi bosqa shaxsdan foydalanish uchun olgan bo’lib uni garovni olib qo’yuvchiga qoldirishda uning roziligi talab qilinadi. Fiqhdagi hanafiylik mazhabida shu kabi masalalar ham oydinlashtirilganki, har bir shaxs uchun erkinlik va moslashuvchanlik taminlangan. Bizda esa bu kabi amaliyot qo’llanilmagan chunki garov shartnomasi bizda notarial tasdiqdan o’tishi va yozma shaklda tuzulganligi sabab garov beruvchi faqat o’zining egaligida bo’lgan mulkni bera oladi. Ikki huquq tizimini o’rganishlar davomida farqli jihat shuki qonunchilik hujjati bilan bizda berilgan garovni navbatdagi garovga qo’yilishi haqida norma mavjud. Demak, fuqaro garovga berilgan mulkni shartnomada belgilangan shartlar ososida navbatdagi garovni tuzishi mumkin va uning huquqiy asosi Fuqarolik kodeksining 273-moddasida berilgan.
Qur’oni Karimda garovning taminlanishi haqida uning Baqara surasi 283-oyatida berilgan bo’lib, “Agar safarda bo‘lsangiz va kotib topa olmasangiz (berilgan narsa evaziga) qo‘l bilan tutgudek garov oling!” uni tahlil qiladigan bo’lsam, ushbu qarz oyati ikki shaxs bir-biridan qarz shartnomasini tuzayotgan vaqt unga kotib topa olmasa qarz evaziga biror bi narsa berishligi lozim deb aytilgan. Bunda yana ahmiyatli tarafi shuki, garovga beriladigan ashyo moddiyat va qo’l bilan ushlanadigan boʻlishi kerak va bu bizning huquqimizdagi mulk huquqini berilishini inkor etadi. Davlatimizda garov reesteri joriy qiingan bo'lib uning qonuniy asosi "Garov reestri to'g'risidagi qonun hisoblanadi va bu Markaziy bank huzurida"Garov reestri" DUK ni tashkil qilinishiga sabab bo'lgan. Garov reestri-qarzdorlarning majburiyatlari bajarilishini ta’minlash vositasi sifatida berib qo‘ygan mol-mulkiga nisbatan kreditorlarning huquqlari to‘g‘risidagi, shuningdek qarzdorning mol-mulkni tasarruf etish va undan foydalanishga doir huquqlariga qonunga muvofiq qo‘yilgan cheklov hamda qarzdor o‘z majburiyatlari lozim darajada bajarilishini ta’minlashi bilan bog‘liq boshqa talablar haqidagi yozuvlarni o‘z ichiga olgan ma’lumotlarning yagona axborot bazasi.⁷ bunda ikki taraf mulkni rel holatini o'z shaxsiy kabineti orqali kuzata olish qobiliyati bo'ladi va bu jaryonlarni optimallahstirilishi va qulayligi ortisiga sabab bo'ladi.
Qonunchiligimizda garovning uchta turi berib o'tuilgan bo'lib ular:
*Zakalat