O‘qituvchi nutqi madaniyati

2.
 
Nutqning aniqligi. 
Nutqning aniqligi tabiat va jamiyatdagi narsa va hodisalar bilan ularning 
nutqdagi atamasi bo`lgan materiali o`rtasidagi mutanosiblikni taqozo qiladi: 
a)
sinonimlardan o`rinli foydalanish; 
b)
antonimlardan to`g`ri foydalanish; 
c)
ko`chma ma’noli so`zlarni o`rinli qo`llash; 
d)
so`z birikmalarini to`g`ri qo`llash; 
e)
iboralarni to`g`ri qo`llash; 
O`qituvchi nutqida atamalar va mutaxassislikka oid leksika asosiy o`rinni 
egallaydi. Ular o`quvchi bilimining dunyoqarashining bilishi hisoblanadi. 
Fan sifatida o`zbek tilshunosligi ham boy atamalarga ega. Ularning bir 
qismi tilshunos olimlarimiz tomonidan ijod qilingan bu bir qismi boshqa 
tillardan to`g`ri yoki kalkalash (nusxa olish) orqali qabul qilingandir. 
XX asrda xalqaro ilmiy aloqalar nihoyatda ravnaq topdi. Ayni til hodisasi 
bir necha atama bilan izohlanadigan holatlar nihoyatda ko`paydi. 
Aniqlik nutqning muhim fazilatlaridan biri sifatida qadimdan ma’lum. 
G`arb mutafakkirlari ham, Sharq olimlari ham aniqlikni nutq sifatlarining 
birinchi sharti hisoblanganlar. Aristotel ―Agar nutq noaniq bo`lsa, u maqsadga 
erishmaydi‖ degan bo`lsa, Kaykovus: ―Ey, farzand, so`zning yuz va orqa 
tomonini bilgin. Ularga rioya qilgan, so`zlaganda ma’noli gapir, notiqlikning 
alomatidir‖. Agar gapirgan vaqtingda so`zning qanday ma’noga ega ekanligini 
bilmasang aniqlik nutqning tenbrlarini yaxshilash, diktsiyaga e’tibor berish, 
tovushlarning past baland tovlanib turishi, unli va undoshlarni talaffuz etish, 
ohang kabilar. 

---

26 
O`zbek adabiy tili og`zaki nutq texnikasini rivojiga o`zbek 
madaniyatining atoqli namoyondalari – shoirlar, yozuvchilar. Can’atkorlar, 
aktyorlar katta hissa qo`shadilar.. 
Yozma nutq texnikasi o`z mohiyatiga ko`ra ikki turga bo`linadi. 
1. Har qanday yozma nutq uchun zarur bo`lgan texnik xususiyatlar. 
―Nutqning aniqligi so`zning narsa va hodisalardan aks etgan borliq belgilari 
bilan qat’iy mos kelinishidir‖. Deydi rus tilshunosi V.N.Golovin. 
Aniqlik ikki xil bo`ladi: narsaning aniqligi va tushuncha aniqligi. Narsa aniqligi 
nutqda aks etgan mavjudlikning narsalar, hodisalar doirasi bilan nusxa 
mazmunining munosabatida ko`riladi. Demak, mavjudlik narsalar, hodisalar 
orqali nutqda aniq aks etgan bo`lsa, bunday nutq aniq hisoblanadi. 
Nutqning har tomonlama to`g`rib o`lishi uchun narsa aniqligining o`zi 
yetarli emas. Tushunchaviy aniqlik ham bo`lishi zarur. A.Qahhor ―Men 
yozilgan sahifani hatto jumlani ham ustidan tuzata olmayman. Jumla hatto 
butun bir sahifaning bir so`zini o`chirib, o`rniga, boshqasini yozish uchun 
boshqa qog`ozga o`sha jumla, hatto sahifani ko`chirib yozaman. Nutq bilan 
qilingan mehnat dard va quvonchni yuzaga chiqara oladi‖ – degan edi. 
Aniq nutq yaratish so`zlovchidan quyidagilarni o`rganish va ularga amal 
qilishni talab qiladi: 
a)
tilning sinonimik imkoniyatlarini bilish va sinonimik qatorlardan 
kerakli variantni ajratib nutqda qo`llash. 
b)
Nutqda ishlatiladigan so`zning otlashgan ma’nolarini har tomonlama 
bilish; nojiddiy, taxminiy qo`llashlardan qochish; chunki batayn soz qo`llash 
nutqni beburd qiladi; 
c)
So`zning ko`p ma’noliligiga jiddiy e’tibor berish, ko`p ma’noni soz 
nutqda qo`llanganda o`zining qaysi ma’noda ishlatilayotganligini aniq tasavvur 
qilish, fikr yuzaga chiqishida bu so`zning boshqa ma’no qirralari mon’elik 
qilish-qilmasligini ko`z oldiga keltirish; omonimlarning xususiyatlarini adabiy 
normadagi ifodalar bilan yetkazishidir. O`qituvchining tili hamma vaqt o`zbek 
adabiy tili normalarga sodiq qoladi, adabiy tilning go`zal va ta’sirchanligini 
o`zida saqlaydi. Adabiy til ma’lum qo`shimchalar, Grammatik kategoriyalarni 
qo`llanilishidagi bir xilligi, barqarorligi bilan umumo`zbek harakatlarida 
bo`ladi. Shevalardan ustun turadi. Uning ustunligini bir tomondan adabiy 
normalar belgilaydi.