O‘qituvchi nutqi madaniyati

 
Munozara 
Munozara – biror masala yuzasidan taraflarning bahsini, tortishuvini 
anglatadi. Bahs jarayonida har bir ishtirokchi o`zining haq ekanligini 
isbotlashga intiladi. 
Munozarada nutqqa qo`yilgan talablar: 
1.
Mavzudan chetga chiqmaslik. 
2.
Mazmunni ochuvchi, fikrni isbotlovchi dalillarning yetarli bo`lishi. 
3.
Dalillardan mantiqan xulosa chiqarish. 
4.
Nutqning ifodali tizimli, hayajonli bo`lishi. 
5.
Nutq shaklining ixcham, qiziqarli bo`lishi. 
6.
Nutq egasining vazmin, og`ir bo`lishi. 
7.
Suhbatdosh hurmatning ifodasi bo`lishi, uning shaxsiga tegadigan so`z va 
gaplarning bo`lmasligi. 

---

37 
Notiqlik 
Aytilayotgan fikrning tinglovchiga yetib borishi va uning ruhi hamda 
xulqiga ta’sir etish notiqlik san’atiga bog`liq. 
Notiqona nutq maqsadi va xususiyatlariga ko`ra quyidagi turlarga 
ajratiladi: 
a)
tashviqiy nutq 
b)
tanqidiy nutq 
c)
tabrik nutqi. 
1.
Tashviqiy nutq 
deb muallif ko`zda tutgan biron voqea-hodisani 
bajarishga tinglovchilarni da’vat etuvchi, undovchi nutqqa aytiladi. 
Tashviqiy nutq oldiga qo`yilgan talablar: 
a)
mavzudan chetga chiqmaslik 
b)
mavzu mohiyatini to`la ochib berish 
c)
mavzu dolzarbligini uqtira olish. 
d)
Nutqning ta’sirchanligini oshira olish. 
e)
Ko`chirma va misollarni o`rinli keltira olish. 
2.
 
Tanqidiy nutq. 
Yuz bergan hodisalar, shaxslar hatti-harakatlariga e’tirozli munosabatda 
bo`luvchi nutq tanqidiy nutq hisoblanadi. 
Tanqidiy nutq oldiga qo`yilgan talablar: 
a)
yuz bergan voqea-hodisalarning mohiyatini ochib berish; 
b)
tanqid uchun dalillarning yetarli bo`lishi; 
c)
notiqning o`ta hayajonlanib ketmasligi; 
d)
haqiqatdan chetlanmaslik; 
e)
kishi shaxsiga tegmaslik; 
f)
nutq shaklining jozibadorligi, ohangdorligi. 
To`ylarda, tantanalarda, yubileylarda, tug`ilgan kunlarda so`zlanadigan 
nutq tabrik nutqidir. Bu nutq oldiga qo`yilgan talablar. 
a)
tabriklanuvchi 
shaxsning 
ijodi, 
hayoti, 
fazilatlaridan 
asosiy 
ma’lumotlarni berish; 
b)
nutqning ixcham, jozibador, ohangdor bo`lishi; 
c)
nutqning til vositalariga boy, shaklan qiziqarli bo`lishi. 
Til – ma’lum kishilar jamoasi a’zolarining muloqoti uchun muhim va 
asosiy vosita hisoblangan o`ziga xos belgilar sistemalaridan biri bo`lib, 
jamiyatda tafakkurning rivojlanishi uchun, madaniy tarixiy an’analarni 
avloddan-avlodga yetkazish uchun xizmat qiladi. 
Nutq – ifodalangan ma’lumot talabiga mos holda til qoidalari asosida 
tuzilgan til belgilarining tartibidir. 
Matn – u yoki bu holda tugallangan mazmun va nutqning birligini o`zida 
shakllantirgan hamda ifodalangan og`zaki yoki yozma asarga aytiladi. 

---

38 
Fikrni og`zaki bayon etganda o`qituvchi suhbat, muhokama, munozara 
usullaridan foydalanadi. 
Fikrni yozma bayon qilish bayon, saylanma bayon, konspekt, referat, 
sharh biologiyasi, avtibiografiya, tavsifnoma, intervyu, ma’ruza, lektsiya, 
hisobot, maktub, kundalik kabi shakllardan iborat. 
Nazorat savollari. 
1.
Suhbat oldiga qanday talablar qo`yiladi? 
2.
Muhokama nutqi oldiga qanday talablar qo`yiladi? 
3.
Munozara nutqi oldiga qanday talablar qo`yiladi? 
4.
Notiqlik va uning oldiga qo`yilgan talablar haqida 
ma’lumot bering. 
Tayanch iboralar 
Suhbat, muhokama, munozara, tashviqiy nutq, tanqidiy nutq, tabrik nutqi. 
Adabiyotlar. 
1.
T.Qudratov. Nutq madaniyati asoslari. T., O`qituvchi, 1993 
2.
A.Xo`jayeva. Notiqlik san’ati. T., 1967. 
3.
E.Begmatov. Notiqning nodir boyligi. T., O`zbekiston, 1980. 
4.
M.Usmonov. Yoshlarning ahloq madaniyati. T., O`qituvchi, 1988. 
5. N.Mahmudov. O’qituvchi nutqi madaniyati. T.: Alisher Navoiy nomidagi 
O’zbekiston Milliy kutubxonasi nashriyoti, 2009.