O‘qituvchi nutqi madaniyati

 
7-ma’ruza
FIKRNI OG`ZAKI BAYON QILISH 
 
R e j a: 
1. Kirish. 
2. Suhbat va uning oldiga qo`yilgan talablar 
3. Muhokama va uning oldiga qo`yilgan talablar 
4. Munozara va uning oldiga qo`yilgan takabkar 
5. Notiqlik va uning oldiga qo`yilgan talablar. 
Fikr suhbat, muhokama, munozara shaklidagi nutqiy faoliyatlar 
davomida og`zaki bayon qilinadi. 

---

36 
Suhbat – ma’lum bir mavzu yuzasidan dialog (yoki polilog) tarzida bo`lib 
o`tadigan nutqiy muloqot. 
Suhbat oldiga qo`yilgan talablar: 
1. Mavzudan chetga chiqmaslik 
2. Savollarga aniq, qisqa, to`la javob berish. 
3. Javob berish jarayonida savolning ahamiyatiga e’tibor berish, dalil va 
misollarning ishonarli bo`lishini ta’minlash. 
4. Suhbat jarayonida tinglovchilar holati, vaqti qiziqishlari, mavzuning 
dolzarbligini hisobga olish. 
5. Suhbatda kamtarlik, xushmuomalalik talablariga javob berish. 
6. Suhbat davomida nutqning ifodalilik, ta’sirchanlik, mantiqiylik, 
to`g`rilik, soflik kabi xususiyatlari talablariga rioya qilish. 
Muhokama 
Muhokama – biror masala yuzasidan ko`pchilikning fikrini to`plash, 
ma’lum to`xtamlarga kelishini anglatadi. 
Muhokama nutqi oldiga qo`yilgan t a l a b l a r: 
1. Muhokama mavzuidan chetga chiqmaslik. 
2. Fikrni ixcham, soda, ta’sirli qilib ifodalash. 
3. Ortiqcha lirik chekinishlarga berilmaslik. 
4. Fikrga mos dalil va isbotlarni aniq, lo`nda qilib keltirish. 
5. Boshqalar bildirgan fikrlarni takrorlamaslik. 
6. Fikrni ifodalash davomida o`zgalar fikriga hurmat bilan qarash, 
o`rinsiz bildirilgan fikrlarni kishi shaxsiga tegmasdan inkor etish. 
7. Fikrni bayon qilish davomida hayajonlanmaslik. O`zini og`ir tutish. 
 
Munozara 
Munozara – biror masala yuzasidan taraflarning bahsini, tortishuvini 
anglatadi. Bahs jarayonida har bir ishtirokchi o`zining haq ekanligini 
isbotlashga intiladi. 
Munozarada nutqqa qo`yilgan talablar: 
1. Mavzudan chetga chiqmaslik. 
2. Mazmunni ochuvchi, fikrni isbotlovchi dalillarning yetarli bo`lishi. 
3. Dalillardan mantiqan xulosa chiqarish. 
4. Nutqning ifodali tizimli, hayajonli bo`lishi. 
5. Nutq shaklining ixcham, qiziqarli bo`lishi. 
6. Nutq egasining vazmin, og`ir bo`lishi. 
7. Suhbatdosh hurmatning ifodasi bo`lishi, uning shaxsiga tegadigan so`z va 
gaplarning bo`lmasligi. 

---

37 
Notiqlik 
Aytilayotgan fikrning tinglovchiga yetib borishi va uning ruhi hamda 
xulqiga ta’sir etish notiqlik san’atiga bog`liq. 
Notiqona nutq maqsadi va xususiyatlariga ko`ra quyidagi turlarga 
ajratiladi: 
a) tashviqiy nutq 
b) tanqidiy nutq 
c) tabrik nutqi. 
1. Tashviqiy nutq deb muallif ko`zda tutgan biron voqea-hodisani 
bajarishga tinglovchilarni da’vat etuvchi, undovchi nutqqa aytiladi. 
Tashviqiy nutq oldiga qo`yilgan talablar: 
a) mavzudan chetga chiqmaslik 
b) mavzu mohiyatini to`la ochib berish 
c) mavzu dolzarbligini uqtira olish. 
d) Nutqning ta’sirchanligini oshira olish. 
e) Ko`chirma va misollarni o`rinli keltira olish.