O'quv adabiyoti m. D. Ahmedova, X. A. Abduqodirov, sh sh. Shovahobov, M. T. Karimova, S. T. Inomova

ZOONOZ YUQUMLI KASALLIKLAR

Hayvonlarda uchraydigan va turli mo'ylar bilan yuqib, odam ham kasallanadigan xastaliklar zoonoz kasalliklar deb ataladi.

Ularga brutselloz, toun, kuturish, kuydirgi va botqa kasalliklar kiradi.
BRUTSELLOZ (QORA OQSOQ)
Brutselloz - surunkali kechishga moyil, tayanch-harakat apparati, periferik nervlarni ko'proq jarohatlaydigan, uzoq davom etuvchi isitma bilan kechadigan kasallik. U uy hayvonlari orasida uchrab turadi. Sut soruvchilar, molboqarlar, cho'ponlar, veterinarlar, qushxona xizmatchilari va teri oshlash sohasi ishchilari uchun brutselloz kasb kasalligi xisoblanadi.

Etiologiyasi. Kasallik qo'zg'atuvchilari brutsellalar deb ataladi. Odamda kasallikni keltirib chiqaradigan brutsellalar 3 turga bo'linadi.

1. Brutsella melitenzis — mayda shoxli hayvon (qo'y, echki) larda kasallik qo'zg'atuvchi brutsellalar.

2. Brutsella abortus bovis - qoramolda brutselloz qo'zg'atuvchi mikroblar.

3. Brutsella abortus suis — cho'chqalarda brutselloz qo'zg'atadi.

Odamda uchraydigan brutselyoz kasalligini ko'pincha brutsella melitenzis qo'zg'atadi.

Brutsellalar biroz cho'zinchoq yoki ellipssimon shaklda bo'lib, uzunligi 0.3-0.6 mikron. Ular 36-37°S haroratda rN 8.8-7.2 bo'lgan sharoitda yaxshi o'sadi. Brutsellalar sekin o'sadigan mikroblardan hisoblanadi. 4 hafta o'stirilganidan keyingina toza kulturasini olish mumkin.

Quyosh ta'sirida brutsellalar tez nobud bo'ladi. 80-85°S qizdirilganida 5 daqiqada, kaynatilganida — o'sha zahoti o'ladi. Sovuq haroratda yaxshi saqlanadi.

Epidemiologiyasi. Kasallik manbai brutselloz bilan og'rigan va hayvonlar xisoblanadi. Kasal hayvon yaxshi semirmaydi, ko'pincha chala tug'ib qo'yadi. Brutsellalar kasal hayvon siydigi va go'ngi bilan ajralib, hayvon juni, terisida uzoq saqlanadi. Shuningdek yaylovdagi o't-o'lan, suvga ham tushadi, ostidagi poxol ham zararlanadi. Shu tariqa brutselloz hayvonlar orasida tarqaladi. Brutsellelar kasal hayvon suti bilan ham ajraladi.

Odamga kasallik asosan kasal hayvonlarni parvarish qilish, so'yish va nimtalash vaqtida hamda terisini oshlaganda yuqadi. Bunda infeksiya odamga teri orqali tushadi. Ba'zi olimlarning fikricha, nafas yo'llari va konyuktividan ham kirishi mumkin.

Chorvadorlarga kasallik ko'pincha qo'zilatish davrida yuqadi. Chunki, brutselloz hayvonlarning homilasi yuzasida, atrofidagi suyuqlikda, yo'ldoshda brutsellalar juda ko'p bo'ladi.

Kasal hayvon go'shtini yaxshi pishirmay iste'mol qilganda yoki sutini qaynatilmasdan ichganda, brutsellalar organizmga og'iz orqali tushadi.

Brutselloz ko'proq qishloq aholisi orasida uchraydi, Bahor oylarida kasallik ko'proq qayd etiladi. Shahar aholisi orasida brutselloz asosan kasal hayvon sutini qaynatmay ichishi tufayli kelib chiqadi.

Bemor odamdan brutselloz boshqa sog'lom kishilarga va hayvonlarga yuqmaydi.

Klinikasi. Kasallikning yashirin davri 1-2 hafta. Klinik kechishga qarab brutsellozning o'tkir (3 oygacha), cho'ziluvchan (6 oygacha) va surunkali (6 oydan ortiq) turlari farqlanadi. Brutselloz organizmning umumiy kasalligi hisoblansa ham, unda tayanch-harakat, yurak-tomir va nerv sistemalari jarohatlanishi yaqqol ifodalanadi.

O'tkir brutselloz qisqa muddatli prodroma davri bilan boshlanadi. Bu davr bir haftagacha davom etadi. Shu vaqtda bemor lohas bo'ladi, tez charchayda, kayfiyati buziladi, ishtahasi pasayadi. Ba'zan biroz bosh og'rishi kuzatiladi.

Bu alomatlar o'sa borib, kasallikning avj olish davri boshlanadi. Uning o'ziga xos belgalari mavjud. Junjikish, qaltirash bilan isitma 38-39°S gacha ko'tariladi, keyin kuchli terlash kuzatiladi. Bu xolat uzoq muddat, ba'zan kuniga 1-2 marta takrorlanib turadi. Kundalik isitma o'tkir brutsellozda remittirlovchi xususiyatiga ega. Isitma egri chizig'i esa to'lqinsimon bo'ladi. Harorat uzoq vaqt yuqori bo'lishiga qaramay bemorda ich terlamaga o'hshash quchli intoksikatsiya kuzatilmaydi. Isitma pasaygan soatlarda bemor o'zini durust xis qiladi.

Bemorni ko'zdan kechirganda, dastlabki kunlarda yuzi biroz qizargai bo'lsa xam, keyinchalik oqish bo'ladi, biroz kerikadi. Teri oqargan, nam bo'ladi. Ayrim hollarda, izsiz yo'qoladigan, qisqa muddatli toshmalar toshadi. Periferik limfa tugunlarining kattalashishi o'ziga xos xisoblanadi. Bo'yin, qo'ltiq osti, chov bezlari kattaligi loviyadek bo'lishi mumkin, paypaslanganda og'rimaydi. Ba'zan teri ostida (ayniqsa orqada) qattiq paypaslaganda og'riydigan tuguncha -fibrozitlar paydo bo'ladi.

Tomir urishi tezlashadi. Qon bosimi pasayadi. Yurak tonlari sust eishitiladi. Jigar va taloq kattalashishi brutsellozga xos alomatlardan hisoblanadi (4-rasm).

Bu davrda bo'g'imlarda biroz og'riq bo'lsa xam, tayanch-xarakat apparati sezilarli jarohatlanmaydi.

Kasallik to'g'ri davolansa, 2-3 haftadan so'ng alomatlari yo'qolib, bemor tuzalishi mumkin. Lekin, bu kasallikdan to'liq forig' bo'linganini anglatmaydi. Vaqt o'tib, turli stress omillar ta'sirida kasallik qaytalanishi yoki uning surunkali turi alomatlari paydo bo'lishi mumkin. O'z vaqtida davolanmagan yoki noto'g'ri davolangan o'tkir brutselloz doimo surunkali turga o'tadi.

Ko'p xollarda brutsellozning dastlabki namoyon bo'lishi surunkali turi alomatlari bilan boshlanadi. Brutsellozning bu turida turli sistema va a'zolarning jaroxatlanishi yaqqol ifodalanadi.

Surunkali brutsellozda tayanch-harakat apparati jaroxatlanishi birinchi o'rinda turadi. Bo'g'imlar, bo'g'im xaltachasi va muskullar shikastlanishi (artrit, bursit, tendovaginit, miozit) tufayli bemor kuchli og'riq sezadi, bo'g'im shishadi, harakat cheklanadi. Ko'proq yonbosh-dumgaza, son va tizza bo'g'imlari jaroxatlanadi.

Periferik nervlar jarohatlanishi radikulit, ishioradikulit, pleksit alomatlari bilan namoyon bo'ladi.

Surunkali brutsellozda jinsiy a'zolarning jaroxatlanishi xam ko'p uchraydi. Erkaklarda orxit, epididimit oqibatida jinsiy faoliyati susayadi. Ayollarda tuxumdon, bachadon va uning naychasi yallig'lanishi uchrab turadi. Oqibatda chala tug'ish kuzatiladi.

Ayrim hollarda olib borilgan davolash muolajalariga qaramay, kasallik mutlaqo yo'qolmaydi. Tayanch-harakat apparati jaroxatlanishi va nevritlar oqibatida bemor nogiron bo'lib qoladi.

Tashxisi. Brutsellozning laboratoriya diagnostikasida bakteriologik, sfologik va allergologik usullardan foydalaniladi. Kasallikning o'tkir davrida venadan olingan 10 ml qonni ekib, gemokultura olish mumkin. Natija deyarli bir oydan so'ng olinadi.

Kasallikning surunkali turlariga tashxis ko'yishda asosan serologak reaksiyalardan foydalaniladi. Amaliyotda qon zardobi bilan Rayt reaksiyasi keng qo'llanadi. Uning diagnostik titri 1:200. Unga nisbatan sust gemagglutinatsiya reaksiyasi sezgirroq xisoblanadi. Serologik reaksiyalardan bo'lmish Xeddlson reaksiyasi hususiyati pastroq bo'lgani uchun keyingi vaqtlarda kam ko'llanilmoqda.

Allergik reaksiyalardan Byurne sinovi ilgari keng qo'llanardi. U bilan terisi orasiga 0.1 ml brutsallin yuborib, 24 soat o'tgach paydo bo'ladigan qizarish va bo'rtish hajmiga qarab natijasi belgilanadi. Hozir bu reaksiyadan 35am kam foydalanadi.

Davolash. Brutselloz bilan og'rigan bemor kasallikning o'tkir davrida va surunkali turi zo'rayganida shifoxonaga yotqizib davolanadi. Bemor uchun ijobiy davolash-ximoya rejimi yaratish muxim. Spetsifik davolash maqsadida levomitsetin, streptomitsin, tetrasiklin, doksatsillin kabi antibiotiklar qo'llanadi. Ko'p hollarda surunkali brutsellozni davolashda 2 xil antibiotik bir vaqtda tayinlanadi. Davolash kursi 7-10 kun. Zarurat bo'lganida bir xafta oralatib, antibiotik bilan 2-davolash kursi olib boriladi.

Keyingi yillarda 2-davolash kursini geliy-neonli yoki magnitli lazer nurlari bilan olib borish yaxshi samara bermoqda.

Brutsellozning surunkali davolashda brutselloz vaksinasi xam qo'llanadi. Vaksinani teri ostiga, muskul orasiga, xatto vena tomiriga yuborish mumkin. Oxirgi yillarda brutsellozni davolashda vaksina qo'llash keskin kamayib bormoqda.

Kasallikni davolashda bemorning himoya xususiyatlarini oshirishga qaratilgan dori-darmonlar keng qo'llanadi. Bu maqsadda oqsil tutgan preparatlar (albumin, aminopeptid), platsekta, aloe ekstraktlari, V guruhiga mansub vitaminlar buyuriladi. Og'irlikni qoldirish maqsadida rumolon, indometatsin, brufen kabi preparatlar qo'llanadi.

Kasallik avj olmagan (remissiya) davrida fizioterapevtik muolajalar bemor ahvolini yengillashtiradi.

Oldini olish. Brutselloz profilaktikasi borasida veterinar saniatriya va sanitariya-epidemiologiya xizmatlari hamkorlikda ishlashi kerak. Jamoat chorvachiligida mollarni saqlash va boqish mavjud talablarga rioya qilgan holda bajariladi. Brutselloz hayvonlar sog'lomlaridan ajratilib, alohida joyda boqilishi lozim. Imkon bo'lmasa, brutselloz hayvonlarning barchasini maxsus talabga rioya qilgan holda so'yib yuborish kerak.

Kasbi chorvachilik bilan bog'liq xizmatchilar ish vaqtida shaxsiy gigayena qat'iy rioya qilishlari lozim. Ular brutsellozga qarshi emlanadi. Davlat yo'li bilan sotilgan sut 80°S da pasterizatsiya qilinib keyin sotiladi. Yakka xo'jalikdan sotib olingan sutka qaynatib ichish kerak.

O'LAT (TOUN, CHUMA)
Toun o'ta havfli yuqumli kasalliklardan hisoblanib, kuchli iktoksikatsiya, limfa tugunlari, o'pka va boshqa a'zolarning jarohatlanishi bilan shiddatli kechadi.

Toun odamzodga qadim zamonlardan ma'lum. Ilgari vaqti-vaqti bilan toun epidemiyalari uchrab turgan. Epidemiyalar davrida guzar, qishloqlar aholisi yoppasiga qirilib ketgan. Odamlar vahimada uy-joylarini tark etib, yangi joylarga ko'chib ketishgan. Shu tariqa toun epidemiyasi o'lkama-o'lka tarqalib ketgan. Toundan nobud bo'lganlar soni millionlab bo'lgan.

Etiologiyasi. Kasallik qo'zg'atuvchisi toun mikroblari -iyersiniya pestis. Ularning uzunligi 1-1.5 mikron, eni 0.5 mikron bo'lib, tuxumga o'xshash tuzilishga ega. Mikrob tanasi nozik parda — kapsula bilan o'ralgan. Bo'yalganda mikrob qutblari tuk rangli bo'lib bo'yaladi.

Toun mikroblari oddiy ozuqa muhitlarida ham o'saveradi.

25-30°S harorati va rN 6.9-7.2 bo'lgan muhit qulay hisoblanadi.

Tashqi muhitda toun mikroblari turg'un. Past haroratda oylab saqlanadi. 25-30°S da hatto ko'payishi mumkin. Mikrob bilan ifloslangan kiyim-kechak va ashyolarda, bemor balg'ami yoki undan ajralgan yiringda bir necha oy saqlanib turadi. Lizol, karbol kislotasi, formalin, xloramin kabi dezinfeksiyalovchi moddalar ta'sirida tez nobud bo'ladi. 80°S gacha qizdirilganda 5 daqiqadan so'ng, 100°S da bir necha soniyada o'ladi.

Epidemiologiyasi. Toun tibbiy o'chog'li infeksiyalardan hisoblanadi. Kasallik qo'zg'atuvchilarining tabiatda saqlanib kelishi - ma'lum sharoitda yashaydigan kemiruvchilar orasida doimo uchrab turishi bilan bog'liq. Sichqon, qalamush, yumronqozilar orasida vaqti-vaqti bilan toun epizootiyasi uchrab turada. Bu vaqtda juda ko'plab kemiruvchilar qirilib ketadi. O'zbekiston sharoitida Buxoro, Navoiy viloyatlari va Qoraqalpog'istonning katta qismini egallagan Qizilqum cho'llari tounning tabiiy o'chogi hisoblanadi.

Kasallikniig bir hayvondan boshqasiga o'tishida va hayvonlardan odamga yuqishida burgalar katta rol o'ynaydi.

Uy hayvonlaridan tuya toun bilan kasallanishi mumkin.

Odamga kasallik turli ko'llar bilan yuqadi. Kasal hayvondan va bemorni parvarish: qilganda teri orqali yuqadi. Toun mikrobi tutgan burga chaqqanida ham kasallik teri orqali yuqadi. Tounning O'pka tura bilan og'rigan bemor atrofdagilar uchun g'oyat xavfli hisoblanadi. Uning balg'ami bilan millionlab toun mikroblari ajralib, atrofga tarqaladi. Bunda mikrob sog'lom odam tanasiga nafas yo'llari orqali yuqadi. Taun bilan kasallangan tuyani so'yganda, yoki go'shtini istemol qilganda mikrob teri yoki og'iz orqali odam organizmiga tushadi.

Klinikasi. Toun kasalligida yashirin davr 6 kungacha bo'ladi, ko'pincha — 2-3 kun. Xastalik to'satdan, shiddat bilan boshlanadi. Qaltirash bilan isitma ko'tarilib, qisqa soatlarda tana harorati 40-41°S gacha yetadi. Kuchli intoksikatsiya alomatlari bo'ladi. Bemor jonsarak, halovati yo'qoladi, betinch bo'ladi, vahima bosadi. Alahlash hollari ham kuzataladi. Kasallikning yuqish yo'llariga qarab, turli shakllari rivojlanadi.

Eng ko'p uchraydigan teri bubonli hamda bubonli turlaridir. Ular infeksiya teri orqali yuqqanida yoki zararlangan burga chaqishi natijasida kelib chiqadi. Teri-bubonli turida infeksiya kirgan joyda teri bo'rtadi, ichida gemorragik suyuqlik tutgan pustula paydo bo'ladi. Uning atrofidagi teri qizaradi, qattiq og'riydi. Pustula keyinchalik so'rilib ketishi mumkin. Ko'p hollarda esa, jarohatlangan joydagi to'qima nekrozga uchraydi.

Regionar limfa bezlari kattalashib, og'riq beradi. Ular bubon deb ataladi. Bubon ko'pincha chov bezlarida uchraydi. Uning kattaligi tuxumdan, ba'zan undan xam katta (mushtumdek) bo'ladi. Paypaslab ko'rilganda qattiq, qimirlamaydi, og'riydi. Bubon uzoq vaqtgacha so'rilmaydi, u ko'pincha yumshab, yiring bilan to'ladi va teri teshilib, yiring oqib ketadi. Yring tarkibida toun mikroblari juda ko'p bo'ladi.

Tounning bubonli turida infeksiya kirgan joy terisida o'zgarishlar bo'lmaydi.

Kasallik shu bosqichda to'xtab, asta-sekin tuzalish ro'y berish mumkin. Boshqa xollarda esa xastalik avj olib, ikkilamchi o'pka turi yoki ikkilamchi sepsis rivojlanadi.

Kasallik nafas yo'llari orqali yuqqanida tounning birlamchi o'pka turi rivojlanadi. O'pka turi touning og'ir kechadigan xollaridan xisoblanadi. Unda o'pkada gemorragik pnevmoniya rivojlanadi. Isitma o'zoq vaqt yuqori bo'lib qoladi. Qusish, qattiq bosh og'rishi va mushaklarda og'riq kuzatiladi. Ko'krakda xam kuchli og'riq paydo bo'ladi. Nafas qisadi. Yo'tal qattiq bezovta qiladi. Balg'am qon aralash bo'ladi, ba'zan juda ko'p ajraladi. Og'ir xollarda bemor qon tupuradi. Yurak-tomirlar faoliyati keskin izdan chiqadi. Bemor ko'p alaxlaydi, og'ir axvolda bo'lsa xam, turib qochib ketmoqchi bo'ladi. O'lim xollari ko'p uchraydi. Tounning o'pka turi epidemiologik jixatdan juda xavfli. Balg'am bilan ajralayotgan milionlab toun mikroblari atrofdagilarga nafas yo'llari orqali osongina yuqishi mumkin.

Birlamchi yoki ikkilamchi sepsis tounning eng og'ir turi hisoblanadi. Unda mikrob qon orqali hamma a'zolarga tarqaladi.

Intoksikatsiya haddan tashqari kuchli bo'ladi. Bemor doimo alahlaydi. Nafas qisishi kuchli bo'ladi. Terida turli gemorragik toshmalar paydo bo'lada, teri ko'karib ketadi. Odatda kasallikning bu turi 2-3 kunda o'lim bilan tugaydi.

Infeksiya og'iz orqali tushganda tounning ichak turi rivojlanadi. U kuchli intoksikatsiya, qorinda qattiq og'riq paydo bo'lishi bilan kechadi. Ishtaha yo'qoladi. Bemor to'xtovsiz qusadi. Kusuq massasi dastlabki qon aralash bo'lsa, keyinchalik faqat qon qusadi. Ichidan ham qon ketadi. U ham ko'pincha o'lim bilan tugaydi.

Tounning barcha turlarida ham til yaxlit, "bo'rsimon" oq karash bilan qoplanishi o'ziga xos hisoblanadi.

Tashxisi. Laboratoriya diagaostikasi maqsadida, kasallik turiga qarab, yaradan, yiringdan yoki balg'am, qusuq massasi, najasdan taxlil olib, sterillangan idishda muxsus laboratoriyaga biksga solib, jo'natiladi. Tekshirish uchun tahlil olayotgan odam kasallik yuqishidan extiyot bo'lishi kerak. Tahlil olayotganda albatta maxsus jomakor va rezina qo'lqop kiyiladi.

Davolash. Toun bilan og'rigan, xatto unga shubha qilingan har bir bemor albatta aloxida shifoxona (gospital) ga yotqiziladi. Bunday binoda boshqa kasallik bilan og'rigan bemorlarning bo'lishi mumkin emas.

Tounni davolashda antibiotklardan streatomitsin yaxshi natija beradi. Uni bemorning ahvoliga va kasallik turiga qarab kuniga 3-4 mln TB gacha muskul orasiga yuboriladi. Uni teng dozalar ga bulib, har 6 soatda yuborib turiladi. Tetrasiklin, sulfanilamid preparatlar ham tayinlanadi. Davolash kursi 7-10 kun. Davolash tugagach, 3 marta qayta taxlil qilib tekshiriladi.

Bemorning umumiy axvolini e'tiborga olgan holda, patogenetik va simptomatik davolash tam olib boriladi. Intoksikatsiyani kamaytirish maksadida gemodiz, peliglyukin, Ringer eritmasi, 5% glukoza. Eritmalaridan kuniga 2-2,5 litr tomir orkaga tomchilab quyib turiladi. Yurak-tomir faoliyatin yaxshilash uchun kordiamin, strofantin, korglyukok, efedrik, sulfokamfokain kabi preparatlar buyuriladi. S vitamin eritmasi tomchi dorilarga qo'shib yuboriladi. Bubon yiringlaganida jarroxlik yo'l bilan davolanadi.

Bemorni davolovchi shifokorlar gospital yopilguniga o'sha shifoxonaning o'zida alohida binoda yashaydilar. Ular avvalo o'zlariga kasallik yuqmaslik chorasini ko'rishlari kerak. Bu maqsadda bemor oldiga kiradigan har bir shifokor maxsus tounga qarshi kiyim (kalta paypoq, rezina etik, pijama yoki kombenizon, peshonabop, uzun tibbiy xalat, konserv-ko'zoynak, maxsus qalin doka-paxtali niqob, rezina ko'lkop va sochiq) kiyib olishi lozim (5-rasm).

Bemor yotgan xonada dezinfeksiyalovchi eritmalar oldindan ko'p miqdorda tayyorlab qo'yilishi kerak. Bemordan ajralayotgan barcha chiqindilar darxol zararsizlantiriladi. Qilingan har bir muolaja, olingan taxlildan so'ng qo'l dezinfeksiyalab turiladi. Ishlatilgan tibbiy ashyolar ham zararsizlantiriladi. Bog'lam materiallari, qimmatbaho bo'lmagan anjomlar dezinfeksiyadan so'ng yoqib yuboriladi. Barcha harakat infeksiyani chetka chiqarib yubormaslikka qaratilgan bo'ladi.

Oldini olish. Tounining profilaktikasi mamlakatimizda yaxshi yo'lga qo'yilgan. Toshkent, Buxoro, Uchquduq, Nukus shaharlarida maxsus toun (o'latga) qarshi kurashish stansiyalari va ularning bo'limlari mavjud. Bu tashkilotlarning epidemiolog, parazitolog, bakteriolog kabi mutaxassislar har yili bir necha oylab tounning tibbiy o'chog'i xisoblangan xududlarda yashab, mexnat qiladilar. Ular kemiruvchilar orasida tounning tarqalishi darajasini muttasil o'rganib boradilar. Kuzatuv natijalari haqida sog'liqni saqlat organlari xabardor qilib turiladi. Ushbu tadbirlar majmuasi tufayli, tounning xayvonlardan odamga yuqishining oldi olinadi.

Maxsus profilaktika maqsadida tounning tibbiy o'chog'i va uning atrofida yashaydiganlar tounga qarshi vaksina bilan emlanadi. Ular orasida tushuntirish ishlari olib boriladi.

Kasallik aniqlangan hollarda, bemor bilan muloqotda bo'lgan barcha kishilar darhol maxsus shifoxonaga yotqiziladi. Ular 7 kun mobaynida tibbiy kuzatuvda bo'ladilar. Shu vaqtda shoshilinch profilektika maqsadida 7 kun davomida antibiotiklar (tetrasiklin, streptomitsin) berilada.

KUYDIRGI (SIBIR YARASI)
Kuydargi terda o'ziga xos yara paydo bo'lishi, yoki o'pka va ichaklarning zararlanishi xamda kuchli intoksikatsiya bilan kechadigan yuqumli kasallik.

Kuydirgi qadim zamonlardan qishloq xo'jaligi hayvonlari va insoniyatga katta talafot yetkazib kelgan. 1780-1789 yillarda Sibirda bo'lib o'tgan epizootiya davrida rus olimi S.S.Andreyevskiy kasallikni xayvonlardan o'ziga yuqtirib o'rgandi va uni "Sibir yarasi" deb atashini tavsiya etdi.

Etiologiyasi. Kuydirgani qo'zg'atuvchi mikrob Vas. Anthracis ni 1855 yilda Braueler aniqlagan. U yirik xarakatsiz, grammusbat aerob bakteriyadir. Anilin bo'yoqlari bilan yaxshi bo'yaladi, oddiy ozuqa moddalarda ko'payadi. Tashqi muhitda spora hosil qiladi, sporalar birnecha yillargacha saqlanib qolishi mumkin. Kuydirgi sporalari quritishga, dezinfeksiyalovchi moddalar ta'siriga chidamli, qaynatilganda 50 qisqada, 70 daraja qizdirilganda bir necha soatda nobud bo'ladi. Tayoqchaning vegetativ turi esa yuqori harorat va dezinfeksiyalovchi moddalar ta'sirida bir necha daqiqa ichida halok, bo'ladi.

Epidemiologiyasi. Kasallik manbai asosan yirik va mayda shoxli hayvonlar, shuningdek otlar, eshaklar, bug'ular va cho'chqalar xisoblanadi. Kasallangan xayvon najasi, siydigi, so'lagi bilan kuydirgi mikrobini ajratib atrof muxitni (tuproq, suv, jun va b.) ifloslantiradi. O'lgan hayvonning qoni, terisi, juni va ichki a'zolari xam ancha vaqtgacha xavfli bo'ladi.

Odamga kuydirgi asosan teri va shilliq parda orqali kasallangan xayvonlarni parvarish qilishda, ularning chiqindilari, xom ashyosi (terish, juni, mo'ynasi. go'shti), o'lgan mollarni jasadlari bilan ishlaganda, shuningdek qushxona, teri, jun va mo'yna bilan ishlovchi korxonalarda yuqadi. Kuydirgi kasal xayvon so'yilganda, nimtalanganda, go'shti iste'mol qilinganda, shuningdek infeksiyali chang xavodan nafas olinganda xam yuqishi mumkin. Ayrim xollarda kuydirgini qon so'ruvchi pashshalar (so'na, jigalka) xam yuqtirishi mumkin.

So'ngti yillarda, keng olib borilayotgan sanitariya-gigiyenik va veterinariya tadbirlari, xayvonlar go'shti, terisi juni ustidan doimiy sanitariya nazorati olib borilayotganligi tufayli yurtimizda kuydirgi kasalligi juda kam kuzatilmoqda.

Infeksiyaning organizmga kirish yo'liga qarab xasallik turlicha: teri va septik xillarda kechadi.

Klinikasi. Yashirin davri 2-3 kun, ba'zan 6-8 kunga cho'zilishi, yoki birnecha soatgacha qisqarishi mumkin.

Kuydirgi ko'pincha teri karbunkuli ko'rinishida kechadi.

Kasallikning birinchi kuni bemor darmonsizlik xis etib, biroz badani qaqshaydi va boshi og'riydi, keyingi kuni eti uvishib, qaltiraydi va tana xarorati tezlikda 39-40°S gacha ko'tariladi, bosh va tana og'rig'i kuchayadi, uyqusi buziladi.

Terida, kuydirga tayoqchasi kirgan joyda qichishadigan qizil tuguncha (papula) paydo bo'ladi. Bir necha soatdan so'ng tuguncha ichida seroz suyuqlik yig'ilib, diametri 2-3 mm li pufakcha (vezikula) hosil bo'ladi. Keyinchalik pufakcha ichidagi suyuqlikka qon aralashadi. Pufakcha yorilgach, o'rnida yara (karbunkul) paydo bo'ladi, bu yara tezda qotib, quriydi va qo'ng'ir rangli qora qo'tar bilan qoplaydi. Kuydirgini lotincha Santrax (ko'mir) deb atalishining boisi ham shundadir. Qora qo'tir doirasi asta-sekin kattalashib boradi, gardishida qizil xoshiyali bo'rtma va mayda pufakchalar paydo bo'ladi. Yara atrofida bunday mayda pufakchalarning paydo bo'lishi, ancha keng joyda shishning bo'lishi va bu karbunkul hamda shishing og'riqsizligi kuydirgiga juda xos bo'lib, boshqa o'xshash yaralardan farqlashimizda juda qo'l keladi (10-rasm).

Isitma va yuqori intoksikatsiya alomatlari 5-6 kungacha saqlanib turadi. So'ngra tana xarorati meyoriga kelib, bemorning ahvoli yaxshilanadi, yara xam qayta boshlaydi: avval shish kamayadi, 2-3-xafta oxirida qora qo'tir ko'chib, urnida chuqur chandiq paydo bo'ladi. Kuydorgining teri shakli og'ir kechganda kasallikning ikkilamchi septik xili rivojlanishi mumkin.

Kuydirgining birlamchi septik shakli asosan infeksiya og'iz orqali, yoki xavo-chang yo'li bilan chiqqan hollarda rivojlanadi. Septik shakli juda kam uchraydi. Kasallik alomatlari tez rivojlanadi. Bemor eti uvishib, qaltiraydi. Harorati tezda 39-40°S darajagacha ko'tariladi, yurak urishi va nafas olishi tezlashadi. Intoksikatsiya alomatlari tez ortib borib, ayrim bemorlarda infeksion-toksik shok yuz beradi. Shuningdek bemorlarda ko'kragida sanchiq, kuchli yo'tal va qon aralash balg'am ajralishi kuzatiladi, Rentgenologik tekshiruvda pnevmoniya va ekssudativli plevrit aniqlanadi. Ba'zi bemorlerni qornida keskin qattiq og'riq paydo bo'ladi, ko'ngli aynab, qon aralash qusadi va qon aralash ichi ketadi. Ko'pchilik bemorlarda gemorragik alomatlar va ayrimlarda meningoensefalit alomatlari ham kuzatiladi.

Kuydirgining septik shaklda, o'pka yoki ichak sistemasining ko'p yoki oz jarohatlanishiga qarab, kasallikning o'pka yoki ichak turlari ham farqlanadi.

Kuydirgining ichak turi infeksiya og'iz orqali yuqqanida yuzaga keladi. Kasallik qorinda, ba'zan belda o'tkir, ayrimlarida juda kuchli og'riq bilan boshlanib, tezlikda safro va qon aralash qusish, hamda qon aralash ich ketishi qo'shiladi. Bemorning ahvoli tez og'irlashib, tana harorati 40-41°S darajagacha ko'tariladi, intoksikatsiya alomatlari kuchayib boradi va nihoyat infeksion-toksik shok rivojlanishi va yurak-tomirlar faoliyatini buzilishi natijasida o'lim ro'y beradi.

Kasallikning o'pka turi infeksiya nafas yo'li orqali yuqqanida rivojlanadi. Bunda bemor eti junjikab tana harorati ko'tariladi, tumov, ko'krak va qafas qisilishi, yo'tal va hansirash singari alomatlar avj oladi. Yo'tal kuchli bo'lib, ko'p miqdorda qon aralash, ko'pikli balg'am ajraladi. Tekshirib ko'rilganda pnevmoniya va ekssudativ plevrit aniqlanadi.

Kuydirgining bu turi ham juda og'ir intoksikatsiya, infeksion-toksik shok va yurak-tomir faoliyatining keskin buzilishi bilan kechadi va ko'pincha 2-3 kun ichida bemorning o'limi bilan yakunlanadi.

Kasallikning septik turini o'tkazayotgan bemorlar atrofdagilar uchun juda katta xavf tug'diradilar. Chunki ularning chiqindilarida (balg'am, nafas, qusuqlari) va qonida kuydirgi mikrobi juda ko'p miqdorda bo'ladi.

Tashxisi. Kuydirgining teri shaklini tipik kechganida tashxis qo'yish ortiqcha qiyinchilik tug'dirmaydi. Bunda kuydirgi yarasining o'ziga xos ko'rinishi hamda uni og'rimasligini e'tiborga olish kerak. Xalqimizdagi "og'rimagan yaradan qo'rq" deyilgan ibora aynan shu kasallikka ta'luqlidir.

Kuydirgining o'pka va ichak turlarini tashxisoti ancha murakkab bo'lib, ularni o'lat kasalligining o'pka va ichak turlaridan farqlash zarur bo'ladi.

Kuydirgining tashxisoti albatta laboratoriya ma'lumotlari bilan tasdaqlanishi kerak. Bu maqsadda bakteriologik, bakteriskopik, biologik va allergik usullardan foydalaniladi.

Bakteriologik usulda — teridagi pufakchalar yoki yaradan olingan suyuqlik, septik turida bemor qoni, balg'ami, nafasi va siydigi steril idishlarga olinadi, og'izini maxkam bekitilib, tamg'alangan tunuka idishda laboratoriyaga jo'natiladi va u yerda maxsus ozuqalarga ekiladi.

Bakterioskopik usulda esa, shu materiallardan surtma tayyorlanib, bo'yaladi va mikroskop ostida ko'riladi.

Biologik usulda — oq sichqon yoki dengiz cho'chqasining terisi ostiga 0.1-0.2 ml miqdorida bemordan olingan materialni (fiziologik eritma bilan 1:10 suyuqlatib) yuboriladi. Agar materialda kuydirgi mikrobi bo'lsa, zararlantirilgan hayvonda sepsis boshlanib, u 1-3 kunda o'ladi. Kuzatuv 10 kun davom etadi.

Teri-allergak reaksiya usulida bemor bilagining ichki tomoni terisi orasiga 0.1 ml miqdorida antroksin yuborilib, 24-48 soat davomida kuzatiladi. Ukol qilingan joyda yallig'lanish alomatlari paydo bo'lsa, reaksiya musbat hisoblanadi. Qizargan va shishgan joyning diametri 15 mm gacha bo'lsa, reaksiya sal musbat ( + ), 15-25 mm bo'lsa musbat (++) va 25-40 mm va undan ortiq bo'lsa o'ta musbat ( + + +) deb baholanadi.

Kuydirgi mikrobi bilan ifloslangan deb shubha qilingan material (teri, jun, mo'yna va b.) larni tekshirish uchun Askoli pretsipitatsiya reaksiyasidan foydalaniladi.

Davolash. Bemor albatta kasalxonaga yotqizilib, alohidalanishi kerak. Kuydirgini davolashda antibiotiklar (penitsillin, sefalosporin, gentamitsin, levomitsetin) yaxshi samara beradi. Penitsillinni kuniga 6-24 mln TB dan 7-8 kun davomida beriladi.

Kasallikning septik turlarida sefalosporin (bir kunda 4-6 g.), levomitsetin natriy suksinat (3-4 g.), yoki gentamitsin (240-320 mg.dan) beriladi.

Antibiotiklar bilan bir vaqtda kuydirgiga qarshi immunoglobulin qo'llanadi. Gammaglobulin kasallikning yengil xilida 20 ml dan, o'rtacha og'ir va og'ir kechganida 40-80 ml dan yuboriladi.

Bulardan tashqari bemorning xolatiga qarab antitoksik davolash va shokning oldini olish choralari ko'riladi.

Kuydirgining teri shaklida jarroxlik usullarini qo'llash sepsis rivojlanishiga olib keladi, shuning uchun bunday muolajalar qat'iy taqiqlangan.

Bemor yolg'iz kishilik palatada yoki boksda aloxidalangan xolda yotishi va o'rinda yotish rejimiga kat'iy amal qilishi kerak. Uning parvarish buyumlari aloxida bo'lishi va ular bug'li va bug'-farmalinli kameralarda dezinfeksiya qilinishi lozim. Chiqindilar quruq xlorli oxak, yoki kalsiy gipoxloritning 2/3 asosli tuzi bilan 1:2 nisbatda (siydik uchun 1:10 yoki 1:20) qo'shiladi va obdon aralashtirib, yopiq idishda 2 soatta qoldiriladi, so'ngra kanalizatsiyaga yoki xovli xojatxonasiga to'kiladi.

Yaraga ishlatilgan bog'lov materiallari, qon, balg'am va boshqa chiqindilar tekkan materiallar yoqib tashlanadi. Bemorlarni ko'rish va parvarishda qatnashgan barcha tibbiyot xodimlari extiyot choralariga rioya qiladilar: rezina qo'lqop taqishlari, kasallikning o'pka turida dokali burun bog'icha va ximoyalovchi ko'zoynak taqishlari kerak.

Bemorlarni kasalxonadan chiqarish - teri shaklida — yara chandiq xosil qilib, bitganidan keyin; septik shakllarida - ikki marta (5 kun oralatib) o'tkazilgan bakteriologik tekshiruvlar manfiy natija bergandan keyingina amalga oshiriladi.

Kuydirgidan o'lgan xayvon va odam jasadi kuydiriladi, yoki 20% li xlorli oxak eritmasiga xo'llangan choyshabga o'ralib, maxsus tobutga solinadi va 2 m chuqurlikda ustiga kuruq xlorli oxak sepib ko'miladi.

Profilaktikasi. Kuydirgiga qarshi chora-tadbirlarni veterinariya va tabobat xodimlari birgalikda olib boradilar. Kasallik manbalarini yo'qotish veterinariya xodimlari o'tkazadigan tadbirlarning asosi xisoblanadi.

Uy xayvonlari va ularning mahsulotlari bilan ishlovchi shaxslar (zootexnik va veterinariya xodimlari, ferma, qushxona, teri, jun zavodlari, mo'yna fabrikalari ishchilari) maxsus kuydirgiga qarshi vaksina bilan emlanadi. Infeksiya o'chog'ida bo'lgan shaxslar, shuningdek kasal xayvon, yoki ularning xom ashyosi bilan bevosita kontaktda bo'lgan kishilarga nisbatan ko'riladigan shoshilinch profilaktika choralari sifatida ularga kuydirgi gammaglobulini (20-25 ml) bilan penitsillin yuboriladi. Bu muolajalar 7-10 kun davomida o'tkazilganidan keyin vaksina bilan emlanadi. Gammaglobulinni infeksiya og'iz yoki nafas yo'li orqali yuqqanida 5 kundan ortiq, teri orqli yuqanida — 10 kundan ortiq vaqt o'tkandan keyin yuborish maqsadga muvofiq emas.

Bemor kasalxonaga yotqizilgandan keyin, uning uyida dezinfeksiya qilinadi. Bemor bilan muloqotda bo'lgan kishilar 8 kun davomida nazorat ostida bo'ladilar va ularga shoshilinch profilaktika choralari o'tkaziladi.

Keng omma, ayniqsa qishloq axolisi va tegishli qorxonalarning ishchilari orasida sanitariya maorifi ishlarini keng yo'lga qo'yish, kuydirgi kasalligi tarqalishini oldini olishda katta axamiyatga ega.