O'quv adabiyoti m. D. Ahmedova, X. A. Abduqodirov, sh sh. Shovahobov, M. T. Karimova, S. T. Inomova

SALMONELLYOZLAR

Ichak infeksiyalari orasida salmonellyozlar katta guruhni tashkil etadi. Ularni kashf etgan olim Salmon sharafiga bu kasallik kuzg'otuvchilari salmonellalar dab ataladi. Ichterlama, A va V paratifi salmonellalari o'ziga xos klinik kechadigan kasallik qo'zgatadi. Shu sababli ular tif-paratif kasalliklari deb ataladi.

TIF-PARATIF KASALLIKLARI

Ushbu kasalliklar majmuasiga ich terlamasi, A va V paratiflari kiradi. Bu kasalliklarniig qo'zg'atuvchilarining bir-biridan farq qilsa ham, epidemiologiyasi, nazardan ichterlama kasalligini chuqurroq o'rganish, paratiflar tufisida ham tushuncha beradi.

ICHTERLAMA (QORIN TIFI)

TYPHUS ABDOMINALIS
Ichterlama o'tkir yuqumdi kasallik bo'lib, bakteriyemiya oqibatida intoksikatsiya, tana haroratining ko'tarilishi, terida toshmalar paydo bo'lishi va ingachka ichak limfa apparatining jarohatlanishi bilan kechadi. TIFOS — grekcha so'z bo'lib, tarjimasi "tuman" ma'nosini bildiradi. Kasallik qadimda g'oyat og'ir, kuchli intoksikatsiya bilan o'tgani tufayli, bemorning xushi o'zida bo'lmasligini e'tiborga olib, shunday nom berilgan.

Ichterlama bilan kasallanish qadim zamonlardan beri ma'lum. Bu kasallik haqida hatto Buqrot o'z yozuvlarida ma'lumot keltirgan. Ilgari bu kasallikni harorat ko'tarilishi bilan kechadigan boshqa xastaliklardan ko'p farq qilishmagan, faqat 1813 yilga kelib franuuz shifokorlari Bretanno va Sharl kasallik klinikasini batafsil bayon qilganlar.

Etiologiyasi. Kasallik qo'zg'atuvchisi salmonellalar guruxiga kiruvchi qorin tifi tayoqchasi, uni dastlab 1880 yilda nemis olimi Ebert shu kasallikdan o'lgan bemordan topgani uchun Eberg tayoqchasi deb ham ataladi. Lotincha nomi Salmonella typhi bu mikrob asosan tayoqcha shaklida bo'lib, uzunligi 1,5-3 mikron. Grammanfiy mikroblardan hisoblanadi. Tanasida gir aylana kalta xivchinlari borligi tufayli, u harakatchan. Spora va kapsula hosil qilmaydi. Safro qo'shilgan muhitda yaxshi o'sadi. Mikrobni topishda qo'llanadigan Evdo va Ploskirev muhitlari tarkibida ham safro bor.

Ekzotoksin hosil qilmaydi. Lekin mikrob parchalanganida kuchli endotoksin hosil bo'ladi. Kasallikning intoksikatsiya bilan kechishi ana shu toksin ta'siri bilan bog'liq.

Ichterlama mikrobining antigen tuzilishi ancha murakkab. Mikrob tanasida isitishga chidamli, somatik O-antigen mavjud. Undan tashqari, isitishga chidamsiz somatik U-antigen va xivchinida N-antigen bor.

Faglarga nisbatan olganda qorin tifi mikroblarining 70 dan ortiq fagotiplari ma'lum. Fagotipni aniqlash epidemiologik nuqtai nazardan muhim ahamiyatga ega. Ayniqsa, kasallik avj olishlari ro'y berganida, fagotipni aniqlash uning manbai bitta yoki bir nechta ekanligini ko'rsatib beradi.

Tashqi muhitda ichterlama mikrobi nisbatan turg'un. Ular 50°S gacha qizdirilganda 60 min. 60°S esa 30 min. hayot faoliyatini saqlab qoladi. 100°S da o'sha zahoti o'ladi. Bu mikroblar oqar suvda 5-10 kun, ko'lmak suvda bir oyogacha, quduq suvida bir necha oygacha saqlanib turadi. Meva va sabzavotlar yuzasida 5-10 kun, idish-tovoqlarda 2 haftagacha, gushtda 3 oygacha saqlanadi. Sutda ichterlama mikroblari saqlanibgina qolmay, hatto kupayadi ham. Tuproqqa tushgan mikroblar namlik yetarli bo'lsa, 2-3 oy saqlanib turadi. Ichterlama mikroblariga levomitsetin, ampitsillin kabi antibiotiklar kuchli ta'sir kursatadi.

Epidemiologiyasi. Ich terlamasi antroponoz kasalliklar guruhiga kiradi. Shuning uchun infeksiya manbai faqat odam. Bemor yoki bakteriya tashuvchi tanasidan mikrob tashqariga najas va peshob orqali chiqadi. Ba'zi hollarda so'lak bilan ham ajralishi mumkin. Kasallik mikrobi bemor tanasidan yashirin davrning oxirlariga chiqa boshlaydi va xastalikning barcha davrlarida ajralib turadi. Ayniqsa, kasallikning 2-haftasi (avj olish) davridan boshlab ichterlama mikrobi bemor tanasidan juda ko'p miqdorda ajralib chiqadi. Mikrob tanadan tuzalish (rekonvalessensiya) Davrida ham chiqib turadi. Bir guruh bemorlarda kasallikdan tuzalgandan so'ng 3 oygacha mikrob ajralib turadi. Uni o'tkir bakteriya tashuvchilik holati deb ataladi. Ba'zi hollarda bu muddatdan keyin ham mikrob vaqti-vaqti bilan bemor tanasidan chiqib turadi. 3 oydan ortiq muddatda bakteriyalar chiqishining davom etishi surunkali bakteriya tashuvchilik xisoblanadi. Ba'zi adabiyotlarda keltirilishicha, surunkali bakteriya tashuvchilik uzoq muddat, xatto umrbod davom etishi mumkin. Bunday bemorlar shaxsiy gigayenaga e'tibor bermasalar, atrofdagi ko'plab odamlarning kasallanishiga sabab bo'ladalar. Ayniqsa, surunkali bakteriya tashuvchilar oshpaz, pazanda, tarbiyachi, vodoprovod inshootlarining xizmatchisi bo'lsa, ular epidemiologik jixatdan g'oyat xavfli hisoblanadilar.

Bemor yoki bakteriya tashuvchi tanasidan ajralib chiqqan kasallik mikroblari tashqi muxitda turli sharoitga duch kelishi mumkin. Odatda, kasallik bevosita muloqot yo'li bilan yoki oziq-oaqat, suv vositasida tarqaladi. Ichterlamaning tarqalishiga pashshalar xam sababchi bo'ladi. Qaysi yo'l bilan tarqalishidan kat'iy nazar, kasallik mikrobi sog'lom odam organizmiga faqat og'iz orqali tushadi.

Bemorning oila a'zolari yoki tibbiyot xodimlariga kasallik asosan bevosita muloqot yo'li bilan yuqadi. Bemorni parvarish qilayotgan odam shaxsiy gigiyenaga e'tibor bermasa, qo'llari kasallik mikrobi bilan ifloslanadi va og'iz orqali yuqib qoladi. Ifloslangan idish-tovoqlardan xam kasallik oson tarqaladi.

Ichterlamaning tarqalishida suvning axamiyati katta. Bemor yoki bakteriya tashuvchi chiqindilari bilan ifloslangan suvki qaynatmay ichish avj olishlar, xatto epidemiyaga olib keladi. Uning sababi surishtirilganida, suv bilan bog'liqligi tezda ayon bo'ladi. Ba'zi xollarda, epidemiya davrida shubxa qilinayotgan manbadan suv namunasi olib, laboratoriyada tekshirilsa, ichterlama mikroblarini topish mumkin. Uning xususiyatlari bemorlardan ajratib olingan mikrob xususiyatlaridan farq qilmaydi. Axoli ichimlik suv bilan ta'minlanmagan xududlarda ichterlama suv orqali tarqalishi bilan bog'liq avj olishlar ba'zan uchrab turadi. Quduq suvi tarqatuvchi omil bo'lganida, kasallanish faqat ushbu manbadaga suvdan foydalanadigan odamlar orasida kuzatiladi. Kasallikning suv orqali tarqalishi faqat xom suv ichgandagina emas, zararlangan suvda idish-tovoqlarni yuvganda xam ro'y beradi. Ifloslangan suvda cho'milish tufayli xam kasallik yuqadi.

Oziq-ovqatlar ham kasallik tarqalishida muxim axamiyatga ega. Oziq-ovqatlarga tushgan kasallik mikrobi ularda yaxshi saqlanibgina qolmay, ko'payishi xam mumkinligini inobatga olsak, yoz kunlarida respublikamiz sharoitida u g'oyat xavflidir. Kasallik ovqat vositasida tarqaganida, odatda yashirin davr qisqa bo'ladi va ko'pincha xastalik og'ir kechadi.

Kasallik mikrobi bilan zararlangan suv yoki ovqat maxsulotlari tarqatuvchi omil bo'lganida, qisqa muddatda bir necha odamning kasallanishi epidemiologik jihatdan xarakterli hisoblanadi.

Ichtrelama respublikamiz sharoitida yoz oylari, iyun-sentabrda ko'proq qayd qilinadi. U issiq xaroratda mikrobning tashqi muxitda yaxshi saqlanishi, odamning suvga bo'lgan extiyoji ortishi va jazirama issiq ta'sirida organizmning ximoya kuchlari susayishi bilan bog'liq. Keyingi yillarda ichterlama respublikamizda, asosan, onda-sonda uchraydigan, bir-biri bilan bog'liq bo'lmagan sporadik kasallanish xolida uchraydi. Axolining ichimlik suv bilan ta'minlanishi yaxshilanib borayotgani tufayli ichterlama bilan kasallanish yildan-yilga kamayib bormoqda.

Kasallikdan so'ng turg'un o'ziga xos immunitet hosil bo'ladi, Patogenezi. Og'iz orqali ovqat xazm qilish yo'llariga tushgan mikrob dastlab medaning kislotali muxitga duch keladi. Uni yengib o'ta olgan taqdirda ingichqa ichak bo'shlig'iga tushadi. Ichterlamada asosiy patologik, o'zgarishlar aynan ingichka ichakda shakllanadi. Ingichka ichak shilliq qavatida dastlab yallig'lanish jarayoni boshlanadi. Ichakdagi peyyor blyashkalari orqali mikrob shu soxaning limfatik tugunlariga o'tadi. Bu tugunlar ichak tutqichi orasida (mezenteral) joylashgan bo'ladi. Limfa tuginlarida mikrob ko'payadi va qonga tushib, bakteriyemiya ro'y beradi. Ana shu daqiqadan kasallikning yashirin davri tugab klinik alomatlari paydo bo'ladi. Qon orqali aylanib yurgan mikrobning bir qismi o'ladi va endotoksin ajraladi. Qolgan qismi turli a'zolarga — jigar, o't pufagi jigar va boshqa a'zolarga o'rnashib olada. Bakteriyemiya, kasallik qanday kechishiga qarab, 2-3 xafta davom etashi mumkin. O't pufagadan mikroblar safro bilan ichakka qaytadan tushadilar va bir qismi tashqariga chiqa boshlaydi. Kasallik mikrobi ichak shilliq qavatiga qaytadan ta'sir etishi natijasida kuchli allergik reaksiya rivojlanadi. Reaksiyaning to'la rivojlanishi 4-5 xaftagacha davom etadi. Dastlab, peyer blashkalari yallig'lanib bo'rtib chiqsa, 2-xaftada ularning yuzasi nobud bo'lgan (nekrotik) to'qima bilan qoplanadi. 3-4 xaftada bu parda yo'qolib, ostida yara paydo bo'ladi. 5-xaftada yara bitadi. Yara chuqur joylashgan hollarda ichakdan qon ketishi, hatto ichak teshilishi kabi og'ir asoratlar ro'y berishi mumkin (2-rasm).

Ichakda ro'y beradigan o'zgarishlar asosan ingichka ichakning pastki, yo'g'on ichakka tutashadigan joyida rivojlanadi (u un yonbosh sohasiga to'g'ri keladi).

Klinikasi. Ichterlamada yashirin davr 7 kundan 21 kungacha bo'ladi, o'rta hisobda 14 kun. Bu davrda kasallik alomatlari bo'lmaydi. Bu xastalik o'ziga xos kechganida, alomatlarining asta-sekin paydo bo'lishi, cho'zilib avjiga chiqishi va yana asta so'nishi kuzatiladi. Avval kasallikning umumiy alomatlari paydo bo'ladi. Bemor o'zini noxush sezadi, quvvati kun sayin kamayib boradi, ko'ngli ovqat tusamaydi, ishtaxasi yo'qola boradi. Ishda tez charchab qoladi. Ko'proq yotgisi keladi. Bu alomatlar ancha sekinlik bilan orta borgani tufayli, bemor kasallik boshlangan kunni aniq berishga xam qiynaladi. Kasallikning muxim alomatlaridan biri - bosh og'rishi. Bu og'riq xam kun sayin zo'raya boradi. Boshning xamma qismi tutash og'riydi.

Tana harorati xam asta-sekin ko'tarila boradi. Odatda, kechqurungi xarorat ertalabkisidan yuqoriroq, tungisi - kechagidan ortiqroq bo'lib asta ko'tarila boradi. Har kuni xarorat 0,2-0,3 darajaga orta boradi.

Birinchi xafta oxiriga kelib, bu alomatlar avjiga chiqadi. Ushbu davrda tana xarorati 39-40°S gacha yetadi. Intoksikatsiya alomatlari orta borgani sari darmonsizlik avjiga chiqadi, bemor yotib qoladi. Ishtaha butunlay yo'qoladi, ich yurishi qiyinlashib, qabziyat kuzatiladi. Bemorni atrofga xech qanday qiziqishi qolmaydi, o'z dardi bilan "ovora" bo'lib qoladi. Uyqisi buziladi.

Ayrim bemorlarda kasallik o'tkir boshlanadi. Bunday holda yuqoridagi bayon etilgan alomatlar 2-3 kun davomida avjiga chiqadi. Ba'zan kasallikning dastlabki davrida ich ketishi kuzatiladi. Kasallik o'tkir boshlanganida qo'l-oyoq bo'g'imlari, bel zirqirab og'rishi ham mumkin.

Kasallik avjiga chiqqan davrda tana xarorati ba'zan 1-2 xafta 39-40°S da saqlanib turadi. Bunda ertalabki va kechki ko'rsatkichidagi farq 1°S dan ortmaydi (doimiy xarorat). Keyinchalik harorat asta-sekin (ba'zan 2-3 kun ichida) pasayib, ma'yoriga yetadi. Shuning uchun kasallik tipik kechganida isitma egri chizig'i trapetsiyani eslatadi yoki to'lqinli bo'lishi mumkin (3-rasm).

Bemorni ko'zdan kechirganda, kasallik avj olgan davrdagi xolati ancha xarakterli. Harorat yuqori bo'lishiga qaramay, teri oqargan bo'ladi. Bemorda bezovtalanish alomatlari bo'lmaydi. Aksincha, u xomush, parishonxotir bo'ladi. Kasallik og'ir kechganida bemor xushsiz xolatda bo'lishi mumkin.

Kasallikning 7-8 kunidan boshlab qorin terisida pushti rang rozeolalar paydo bo'ladi. Ular kichkina (diametri odatda 0,5 sm. dan ortmaydi), dumaloq shaklda bo'ladi. Rozeolalar soni unchalik qo'p bo'lmaydi (8-10 ta), atrofidagi teridan keskin ajralib turadi, bosib ko'rilganda yoki terini tarang qilinsa yo'qoladi. Odatda 4-5 kundan so'ng rozeolalar iz qoldirmay yo'qoladi. Ba'zan birinchi rozeolalar yo'qolgach, yonverida qaytadan toshma paydo bo'lishi mumkin. Ayrim xollarda rozeola ko'krak, biqin soxalariga xam toshadi. Rozeola toshmalari tif-paratif kasalliklariga xos belgi hisoblanadi (4-rasm).

Bemorning tomir urishi tezlashadi. Ammo, u xarorat ko'tarilishiga mos kelmaydi. Odatda tana harorati 10S ko'tarilganida, tomir urishi bir daqiqada 10 taga tezlashadi. Ichterlamada esa undan kamroq tezlashadi. Masalan, boshqa kasalliklarda xarorat 40°S bo'lganida tomir urishi minutiga 120-130 marta bo'ladi. Ichterlamada esa, 100-110 ta bo'lishi mumkin. Bunday xolat tomir urishining xaroratdan orqada qolishi yoki nisbiy bradikardiya deyiladi.

Tomir urish tarangligi ham pasayadi, ba'zan dikrotik (qush to'lqinli) puls aniqlanadi. Qon bosimi pasayadi. Yurakni eshitib ko'rganda, tonlari tumtoqlashadi, ba'zan sistolik shovqin xam eshitiladi.

O'pkani eshitib ko'rganda, bronxlar yallig'lanishi yoki o'chog'li pnevmoniya alomatlari bo'lishi mumkin.

Ovqat xazm qilish yo'llarini tekshirganda kasallikka xos ko'pgina belgilar aniqlanadi. Xastalikning birinchi haftasi oxiridan boshlab lablar va til quruq bo'ladi, kattalashadi va oq rangli karash bilan qoplanadi. Til chekkalarida tish izlari tushib qoladi. Ba'zan og'izdagi mikroblar faolligi oshib, tilning yaqqol yallng'lanish alomatlari ko'rinadi. Unda til kulrang karash bilan qoplanadi. Infeksiya jag' bezlariga tarqalsa, parotit rivojlanadi. Ayrim hollarda tildan mayda qon tomirlari yorilib, til ustida qo'ng'ir rangli karash paydo bo'ladi.

Tomoqni ko'zdan kechirganda bodomcha bezlari kattalashganini ko'rish mumkin. Ba'zan kasallikning dastlabki kunlarida angina alomatlari bo'ladi. Uni Dyuge anginasi deyiladi.

Qorin ko'p hollarda kupchigan bo'ladi. Paypaslab ko'rilganda, qorinda, ayniqsa, o'ng yonbosh sohsida quldirish va og'riq aniqlanadi. Kasallikning 2-haftasidan boshlab jigar va taloq kattalashadi.

Ich kelishi kamayadi, ko'pincha qabziyat kuzatiladi.

Ko'p xollarda kasallik boshlanganidan 2-3 xafta o'tgach, asta-sekin tuzalish davri boshlanadi. Haroratning tusha boshlashi, bosh og'rig'i kamayishi, bemorda ishtaxa paydo bo'lishi tuzalishning dastlabki belgilari xisoblanadi. Yana bir muxim alomat - siydik ajralishining ko'paya boshlashi xam tuzalishdan darak beradi. 1-2 xafta ichida harorat pasaya borib, me'yorigacha tushadi. Shunga monand ravishda bemorning axvoli xam yaxshilanib boradi. Ishtaxa ochiladi, uyqu yaxshilanadi, bosh og'rishi butunlay yo'qoladi. Asta-sekin quvvat paydo bo'ladi. Tildagi karash yo'qoladi, jigar va taloq, kichrayib, o'z xolatiga qaytadi.

Kasallik avjiga chiqqan davrda (2-3 xaftada) og'ir sirbatlar: ichakdan qon ketishi va ichak teshilishi mumkin.

Ichakda qon ketishi kamroq, qisqa muddatli yoki aksincha, ko'p va uzoq muddatli bo'ladi. Birdaniga ko'p qon ketganida bemorning ranga to'satdan keskin oqarada, tomir urishi g'ayat tezlashadi. Qon bosimi yana xam pasayib ketadi. Tana xarorati qisqa muddatga me'yorigacha tushib qolishi mumkin. Kondagi eritrotsitlar va gemoglobinlar miqdori kamayib ketadi. Og'ir hollarda kollaps — o'tkir yurak-tomir yetishmovchiligi kuzatiladi. Oradan 2-3 kun o'tgach, ich qora rangli bo'lib kelishi ichakdan qon ketganini bildaradi.

Ichakdan yaraning teshilishi g'oyat og'ir asoratlardan hisoblanadi. U ko'proq kasallikning 3-4 haftalarida ro'y beradi. Yara ichakda chuqur joylashgan hollarda uning butun devoriga (shilliq qavatidan seroz pardasigacha) tarqalib, ozgina kuchanish, hatto ichak peristaltikasi ta'sirida teshilib ketishi mumkin. Bu jarayon sodir bo'lganida. ichak ichidagi modda qorin bo'shlig'iga tushadi. Aynan o'sha daqiqada bemor qornida qandaydir yengillik sezgandek bo'ladi. Birozdan so'ng korinning o'ng yonbosh qismida og'riq yuzaga keladi. Qorinni paypaslab ko'rganda og'riq kuchayadi. Ichak tutqichi yallig'lanishga xos bo'lgan Shchyotkin-Blyumberg simptomi paydo bo'ladi. Qorin muskullari qisqa muddatga taranglashadi. Keyinchalik qorni ko'pchiydi, tomir urishi tezlashadi, bemor terlaydi. Qonni tekshirib ko'rilganida leykopeniya o'rniga leykotsitoz paydo bo'ladi.

Ichterlamaning bulardan boshqa asoratlari ham uchrab turadi. Pnevmoniya, xoletsestit, otit, parotit, piyelonefrit, tromboflebitlar shular jumlasiga kiradi. Kasallikni antibiotiklar bilan davolash amaliyotga tadbiq etilganidan beri bu asoratlar kam uchramokda.

Kasallik ko'p hollarda tuzalish bilan tugaydi. Ba'zan bemorlarda tuzalish davri boshlanganida zo'riqish (uzilish) kuzatiladi. Uning asosiy belgisi — pasaya boshlagan isitmaning yana qayta ko'tarilishi hisoblanadi. Shuningdek, bemorning umumiy ahvoli xam og'irlasha boshlaydi. Intoksikatsiya alomatlari ortadi. Bosh og'rishi kuchayadi. Uyqu buziladi. Yotish rejimiga rioya qilinmaganida, parxez buzilganida yoki turli spress omillar ta'sirida ichterlama bilan og'rigan bemorning uzilib qolishi ko'proq kuzatiladi. Bunda qaytadan ko'tarilgan isitma 2-3 kundan bir necha kungacha saqlanib turishi mumkin. Bemor bunday zo'riqishlarni og'ir o'tkazadi, chunki u dastlabki xastalikdan xali o'ziga kelib ulgurmagan, immunitet to'la tiklanmagan bo'ladi. Ichterlamaning zo'rayishi kasallikning og'ir oqibatlar bilan tugallanish extimolini oshiradi.

Ba'zan bemor ichterlamadan tuzalganidan so'ng, oradan 1-2 hafta o'tgach, kasallik qaytalanishi kuzatiladi. Uni tibbiy iborada retsidiv deb ataladi. Retsidiv ro'y berishga, ko'pincha bemorning tezda ishga kirishib ketishi, toliqib qolishi, yetarli ovqatlanmasligi sabab bo'lada. Yoz kunlari oftobda uzoq yurish ham xastalik qaytalanishiga olib kelishi mumkin. Retsidivda kasallik alomatlari qaytadan paydo bo'ladi va avvalgidek, ma'lum qonuniyat bilan kechadi. Odatda, retsidivlar asosiy kasallikka nisbatan yengilroq o'tadi, isitmalash davri qisqaroq bo'ladi. Retsidivlar 2-3 marta takrorlanishi ham mumkin.

Kasallikning bayon qilingan alomatlar bilan kechishi ko'proq uchrab tursa ham, uning yengil, sezilar-sezilmas alomatlar bilan, ba'zan "oyoq uchida" yurib o'tkazadigan hollari xam uchrab turada. Lekin, og'ir asoratlarni ro'y bershii kasallikning qanday og'irlikda kechishi bilan to'liq bog'liq emas. Jumladan, ba'zan 1-2 kun isitmalab, "tuzalib" ketgan bemorlarda oradan 2-3 xafta o'tgach, to'satdan ichak teshilishi ro'y bergan hollar xam uchrab turadi. Ichterlamaning g'oyat yengal — zarorat biroz ko'tarilishi, intoksikatsiya deyarli ro'y bermaydigan atipik (ambulator) shakllari yoki 2-3 kunlik isitma, yengal intoksikatsiya bilan cheklanib o'tib ketadigan abortiv turlarini vaqtida aniqlash qiyin. Bunday hollarda, ham epidemiologik nuqtai nazardan (kasallikni atrofdagilarga tarqatish jihatidan), xam asoratlar kuzatilishi mumkinligadan, xavfli xisoblanadi.

Diagaostikasi. Ichterlamada, yuqorida eslatib o'tilganidek, o'ziga xos alomatlar: yaqqol ifodalangan intoksikatsiya, harorat, asta-sekin ko'tarilib, uzoq saqlanib turishi, terida rozeola toshmalari, tomir urishining haroratdan orqada qolishi (nisbiy bradikardiya) bo'lgan xollarda klinikasiga asoslanib tashxis qo'yish qiyin emas.

Ko'shimcha ravishda epidemiologik ma'lumotlar bo'lsa tashxis qo'yish yana ham osonlashadi. Lekin har doim kasallik tipik ko'rinishda kechmaydi. Ularning haqiqiy mohiyatini aniqlashda laboratoriyada tekshirish usullaridan foydalanishga to'g'ri keladi. Ichterlama tashxisini qo'yishda quyidagi laboratoriya usullardan foydalaniladi.

1. Gemokultura olish uchun qonni tekshirish. U erta tashxis qo'yish usullaridan hisoblanadi. Amaliyotda, kasallik notipik kechadigai hollarni ham inobatga olib, tana harorati biror sabab bilan bog'liq bo'lmagan holda 3 kundan ortiq yuqori bo'lib tursa, gemokulturaga qon olib tekshiriladi. Bu maqsadda katta yoshdagalarda bilak venasidan 5-10 ml qon olib, steril sharoitda (spirt lampasi alangasi ustida) safroli suyuqlikka yoki Rapoport muhitiga ekiladi. Kasallik mikroblari yaxshi o'sishi uchun qon miqdori bilan ozuqa muhit nisbati 1:10 bo'lishi zarur. Demak, 50 ml safroli sukaushkka solingan idishga 5 ml qon ekiladi. Gemokultura olish uchun qonni tana harorati yuqori bo'lgan davrda, kasallikning qaysi kuni ekanligidan qatyiy nazar, olish mumkin. Qonni gemokulturaga tekshirish uchun kech muddatlarda olinganida, uning miqdori 10-15 ml, hatto undan ortiq bo'lishi lozim. Ekilgan qonni termostatda 37°S haroratda saqlanadi. 4 kundan so'ng dastlabki, 7 kunda esa yakuniy natija olinadi. Qonda ichterlama mikrobi – salmonella tifi topilishi ijobiy natija hisoblanadi. Bunday natija, kasallik qanday klinik ko'rinishda kechishidan qat'iy nazar, ichterlama tashxisini to'la tasdiqlaydi.

To'sh suyagidan punktat olib ekkanda ham tif mikroblarini topish mumkin.

Bemor antibiotik bilan davolansa, qondagi kasallik mikroblarini topish extimoli kamayadi. Shu sababli qonni antibiotik tayin qilinishidan oldin olib tekshirish zarur.

2. Najas va siydikni bakteriologik tekshirish uchun ekish. Kasallikning haftasidan boshlab (ba'zan dastlabki kunlaridan) kasallik mikrobi najas va peshob bilan ajralib chiqa boshlaydi. Odatda siydik sterillangan idishga 50 ml miqdorida olinib, laboratoriyada uning cho'kmasi Ploskirev, Myuller yoki Kaufman muhitlariga ekiladi. Najasni esa 2-3 gr. mikdorida bo'limning o'zida laboratoriya tayyorlab bergan 10 ml li (penitsillin idishda) yuqorida nomi ko'rsatilgan muhitlardan biriga ekiladi. Tekshirish natijasida siydikda ichterlama mikrobi topilsa, ijobiy urinokultura, najasda topilsa — koprokultura deyiladi. Urino- va koprokultura ko'proq kasallikning tuzalish davrida ijobiy natija beradi.

Bemorda kasallik alomatlari tugaganidan keyin ham koprokultura (ba'zan urinokultura ham) olinishi bakteriya tashuvchilik holati shakllanganidan darak beradi. Respublikamiz sharoitida ich terlamadan tuzalgan bemorlarning 3-5 foizida bakteriya tashuvchilik yuzaga kelishi aniqlangan.

3. Safroni bakteriologik tekshirish. U faqat bemor tuzalganidan so'ng, bakteriya tashuvchilik holati bor-yo'qligini qo'shimcha isbotlash maqsadida o'tkaziladi. Tekshirish uchun duodenal zond vositasida 12 bormoq ichakdan safroning A, V va S qismlari sterillangan idishga olinib, laboratoriyada tekshiriladi. Safroda mikrob topilishi bilikultura deb ataladi va bakteriya tashuvchilik mavjudligidan darak beradi.

4. Vidal reaksiyasi. U serologik reaksiya hisoblanadi, ya'ni qonda paydo bo'lgan antitelolarni aniqlashga asoslangan. Antitelolar, odatda, kasallikning 6-7 kunidan paydo bo'ladi. Shunga ko'ra Vidal reaksiyasi uchun qonni ana shu muddatlardan so'ng olinadi va har hafta takrorlab teriladi. Reaksiya ko'yishga O-, N-, Vi-antigenlaridan foydalaniladi. 1:200 nisbatda yoki undan ko'proq suyultirilgan, qon zardobi bilan hosil bo'lgan agglutinatsiya reaksiyasi ijobiy hisoblanadi. Kasallik davomida keyingi haftalarda olib tekshirilgan qon zardobida reaksiya titri ortib boradi. U 1:800,1:1600, hatto 1:3200 natija berishi mumkin. Vidal reaksiyasi uchun bilakdan 2-3 ml qon olinishi yetarlidir. Laboratoriyada uning zardobi ajratib olinib, reaksiya qo'yiladi.

Passiv gemagglutinatsiya reaksiyasi (PGAR). Vidal reaksiyasiga nisbatan sezgirroq hisoblanadi. U kasallikning 3-4 kunlaridan so'ng ijobiy natija bera boshlaydi. Reaksiya qo'yish uchun bemor bormog'idan olingan qon ham yetarli bo'lishi mumkin. PGAR Vi -antigen bilan yuqori titrda natija berishi bakteriya tashuvchilikdan darak beradi.

Lavolash. Ich terlama bilan og'rigan bemorlarni davolash jarayoni puxta tashkil etilishi lozim. Bemorning to'la sog'ayib ketishida faqat dori-darmon emas, shuningdek, parxez va rejimning axamiyati katta. Bemor yotgan xona ozoda va shinam, tez-tez xavosi yangilanib turadigan, 1-2 bemorga mo'ljallangan bo'lishi lozim. Tana xarorati ko'tarilgan butun muddat davomida va me'yorigacha tushganidan so'ng bir xaftagacha; bemor yotib davolanish rejimiga rioya qilishi kerak. Shu muddat tugagach, 2-3 kun bemorga krovatda o'tirishga ruxsat etiladi. So'ngra asta-sekin palatada yura boshlaydi. Ushbu rejimga rioya qilinganida bemorning tuzalishi osonlashadi, asoratlar, ayniqsa, ichakdan qon ketishi va ichak yarasi teshilib ketishi, kasallikni zo'rayishi va qaytalanishining oldi olinadi.

Bemor uzoq vaqt yotishga majbur bo'lganida, uning parvarishiga e'tiborni kuchaytirish kerak. Tez-tez turli suyuqliklar (gazi va shirasi yo'qlaiya) ichirib turiladi. Umumiy qismda bayon qilingan usullarni qo'llab, yotoq, yaralarning oldini olish tadbirlari ko'riladi. Og'iz, burun shilliq qavatlari yuvib turiladi. bilan bemorni yonboshiga yotqizib, orqasi asta silab turiladi. Ich qabziyati kuzatilganida xar kuni tozalovchi xuqna qilinadi. Qorin dam bo'lib, yel to'plansa orqa teshikka gazni xaydovchi naycha kuyiladi. Harorat baland bo'lib, bosh qattiq og'riganda, peshonaga dam-badam (xar 15-20 daqiqa) muz solingan rezina xaltacha qo'yib turiladi. Bemor badani xar kuni ilik suvda ho'llangan sochiq bilan artiladi.

Ichterlama bilan og'rigan bemorlar, antibiotik bilan davolangan bo'lsa, xarorat ma'yoriga tushganidan so'ng 21 kun o'tgach, o'zini yaxshi his qilsa shifoxonadan chiqib ketishiga ruxsat atiladi. Antibiotik olmasdan davolangan bemorlar, umumiy axvoli yaxshilanganidan so'ng, normal haroratning 14-kunidan keyin uyiga ketishlari mumkin.

Bemorning xarorati me'yoriga tushganidan so'ng, shifoxonadan chiqib ketishi oldidan, najas va peshobdan 3 marta (4-5 kun oralatib) sinama olib, kaufman yoki Myuller muxitiga ekiladi. Diagnos gik ekmalardan farqli o'laroq, bu davrda olingan ekmalar nazorat (kontrol) ekmalar deb ataladi. Shuningdek, bemor uyiga ketishiga 4-5 kun qolganida bir marta duodenal zond orqali olingan safro ekmasini xam tekshirib ko'riladi.

Kasallikdan tezroq tuzalish ma'lum parhyezga rioya qilishga ham bog'liq. Bemorga tayin qilinadigan taom oson xazm bo'ladigan, vitaminlarga boy, kaloriyali, yumshoq holda bo'lishi kerak. Bir kun davomida bemor qabul qiladigan taomning kuchi 2500-3000 kaloriyani tashkil qilishi lozim. Ovqatga shilliq qavatlarni qitiqlovchi qalampir, piyoz, sarimsoq piyoz kabi maxsulotlar qo'shilmasliga kerak. Ovqatning o'zi xam issiq yoki sovuq bo'lmasligi, iliq holda iste'mol qilingani ma'qul. Kuniga 4-5 maxal ovqatlantirish maqsadga muvofiqdar.

Taom tayyorlash uchun ishlatiladigan maxsulotlar maydalanib (ezib, kukun qilib), keyin pishirilishi talab etiladi. Go'sht faqat qiyma holida, dumaloqlab (frikadel'ka), guruch aralashtirib (tefteli) qaynatib yoki bug'latib pishiriladi. Eziltirib pishirilgan shirguruch, manniy bo'tqasi, qaynatib ezilgan kartoshka, ilitilgan tuxum parhyezga to'g'ri keladi. Qaynatib pishirilgan baliq uning tuxumi (ikra) tayinlanishi mumkin. Sutli ovqatlardan shirxo'rda, qatiq, suzma (chakka), qaymoq, sariyog' bersa bo'ladi. Yaxna choy, olma, olxo'ri, pomidor sharbatlaridan ichib turishi mumkin. Ayniqsa na'matak damlamasi juda foydali. Bemor kuniga, umumiy xisoblaganda, 1,5-2 litr suyuqlik ichishi lozim. Kasallik avj olgan davrda bemorga yumshoq non o'rniga suvi qochgan yoki qotirilgan non beriladi.

Dori-darmon bilan davolash. Ichterlamani spetsifik davolash maqsadida antibiotiklardan levomitsetin yoki ampitsillin qo'llanadi. Levomitsetin katta yoshdagilarga 0,5 g dan kuniga 4, ba'zan 6 maxal (2-3 g) beriladi. Uni imkoni boricha kasallikning dastlabki kunlaridan qo'llanadi. Ko'rsatilgan dozada levomitsetin bemorning isitmasi ma'yoriga tushguncha va undan so'ng 3 kun davomida beriladi. Normal xaroratning 4-8 kunlari 0,5 g dan kuniga 3 mahal, 9-12 kunlari 0,5 g dan kuniga 2 maxal beriladi va to'xtatiladi. Dori ovqatlanishdan 30 minut oldin ichiriladi.

Levomitsetin ichirilganidan so'ng bemor qayt qilsa yoki ichakda disbakterioz alomatlari kuchayib ketsa, dorini inyeksiya yo'li bilan yuboriladi. Bu maqsadda levomitsetin suksinat qo'llanadi. Uni novokain eritmasida suyultirib, 1 g dan kuniga 2-3 marta muskul orasiga yuboriladi.

Ampitsillin bilan davolaganda uni 1 g dan kuniga 4 marta (4 g) ichiriladi yoki inyeksiya qilinadi. Davolash kursi 14 kun.

Antibiotiklar bilan davolaganda intoksikatsiya alomatlari ertaroq yo'qoladi. Isitma 5-6 kunda tushadi, asoratlar kam uchraydi. Lekin kasallikning zo'rayishi yoki qaytalanishi (retsidiv) va bakteriya tashuvchilik shakllanishi antibiotiklar bilan davolashga xar doim xam bog'liq emas.

Shuning uchun kasallik tashxisi aniq bo'lsa xam, yengilroq kechgan xollarda antibiotik qullash shart emas. Ba'zi olimlarning fikricha antabiotik olmasdan, simptomatik davollangan bemorlarda kasallikdan so'ng xosil bo'ladigan immunitet kuchliroq xisoblanadi.

Organizmning ximoya kuchlarini oshirish va kasallikdan so'ng yuzaga kelishi mumkin bo'lgan bakteriya tashuvchilik xollarini kamaytirish maqsadida antibiotiklarga qo'shimcha ravishda vaksina xam yuborish mumkin. Bu maqsadda ko'proq divaksina qo'llanadi. U ichterlama va B paratifi vaksinalari aralashmasidan iborat. Vaksina yelka sohasida teri ostiga 0,1 ml dozada kasallik avj olgan davrida yuborish bilan boshlanadi. Kun oralatib uning dozasi 0,1 ml dan oshirib boriladi. Jami 6-8 marta yuboriladi.

Ichterlamani davolashda vitamin preparatlaridan askorbin kislotasi, "V" guruxiga mansub vitaminlar va rutin keng ko'llaniladi.

Intoksikatsiyani kamaytirish maqsadida vena tomiriga tomchilab gemodez, poliglyukin, glukozaning 5% li eritmasi, Ringer eritmasi (jami kuniga 1-1,5 litr) yuboriladi. 10% li albumin, muzlatilgan qon zardobidan kuniga 100 ml dan quyib turish bemor quvvatini tez tiklashga yordam beradi.

Yuraq va qon tomirlari faoliyatini yahshilash uchun vena tomiriga 20-40% glukoza eritmasidan 20 ml (yaxshisi, 5-10 ml 5% li askorbin kislotasi qushib) yuboriladi. Kordiamin, kofein, sulfokamfokain kabi preparatlar ham shu maqsadda qo'llanadi.

Uyqusizlikda uxlatuvchi dorilar tavsiya etiladi. Ichakdan qon ketganida bemor qimirlamay yotishi kerak, 12-24 soat davomida unga ovqat berilmaydi. Qorin ustiga muz solingan xaltacha qo'yiladi (u og'ir bo'lmasligi kerak). Qon ketishini tuxtatish maqsadida aminokapron kislotasiniig 5% li eritmasidan 10 ml vena tomiriga yuboridadi. Vikasol (vitamin K) ning 1% eritmasidan 1-2 ml teri ostiga yuboriladi. Agar bu muolajalar yaxshi naf bermasa yoki qon ko'p ketayotgan bo'lsa, gemostatik dozada (100-125) ml qon quyiladi. Imkoni boricha, donorning qon guruhi bemorniki bilan bir hil va qon yangi tayyorlangan bo'lishi zarur. Oradan 1-1,5 kun o'tgach bemorga oz-ozdan, iliq holda ovqat yeyishga ruxsat etiladi. Suyuqliklar sovuq holda ichiriladi.

Ichak yarasi teshilgan hollarda faqat jarrohlik yo'li bilan davolanadi.

Kasallik zo'raygan yoki qaytalagan hollarda davolash muolajalari ichterlamaning o'tkir davrida olib boriladigan davolashdan farq qilmaydi.

Profilaktikasi. Ichterlamaning oldini olishda kasallikni erta aniqlash muhim ahamiyatga ega. Shu maqsadda 3 kundan ortiq isitmalangan bemorlardan ambulatoriya sharoitida qon olib gemokulturaga tekshirib ko'riladi. Kasallik qanday og'irlikda kechishidan qat'iy nazar, barcha bemorlar shifoxonaga yotqizib davolanadi. Bemorning uyida yakunlovchi dezinfeksiya o'tkaziladi. Bemor foydalangan ko'rpa-to'shak, kiyim-kechaklari dezokamerada zararsizlantiriladi. Idish-tovoqlar qaynatiladi. Hojatxonaga xlorli oxak yoki lizol eritmasi sepiladi.

Kasallik o'chog'ida yana qo'yidaga tadbirlar amalga oshiriladi.

1. Bemor bilan muloqotda bo'lganlar ro'yxati tuzilib, 21 kun davomida ertalab va kechqurun ularnint isitmasi o'lchab turiladi.

2. Isitasi ko'tarilgan bemorlar extiyotdan (provizor maqsadda) shifoxonaga yuborilib shifokor kuzatuvida bo'ladilar.

3. Bemor bilan muloqotda bo'lganlardan 2 marta najas ekmasi olib, laboratoriyada koprokultura olish uchun tekshiriladi.

4. Biror joyda kasallik avj olishi ro'y bersa, tibbiyot xodimlari xavlima-xovli yurib, bemorlarni aniqlab shifoxonaga jo'natiladi.

Kasallikning oldini olishda shaxsiy gigiyenaning axamiyati katta. Pokiza odamlarga ich terlamasi kam yuqadi. Ochiq suv havzalaridan olingan suvni faqat qaynatib ichish kerak.

Spetsifik profilaktika maqsadida ichterlama vaksinasi bilan emlash o'tkaziladi. Vaksina kurak terisi ostiga yuboriladi. Ko'p yillar davomida kasallik uchrab turgan xududda yashovchi axoli orasida aprel-may oylarida emlash o'tkaziladi. Ana shunda kasallik keng tarqaladigan muddat (iyun-sentabr oylari) gacha emlangan odamlarda sun'iy immunitet shakllanib bo'ladi.

Ichterlamaning tarqalishida surunkali bakteriya tashuvchilar muxim o'rin tutadi. Shuning uchun ushbu toifa odamlar tumaa SES lari ro'yxatida bo'ladilar va xar 3 oyda laboratoriya tekshirshshdan o'tkazib turiladilar. Uning atrofidagilar xar yili emlab turiladi. Shuningdek, kasallik uchrab turadigan, epidemik jixatdan nosog'lom maxalla, qishloqlarda yoz mavsumi davomida salmonellyoz bakteriofagi vositasida profilaktika olib borivd mumkin. Bakteriofag tabletka yoki suyuq xolda bo'ladi. Tabletka 1 donadan 3 kun oralatib xaftasiga 2 marta butun yoz oylari davomida berib boriladi.

Ro'yxatga olingan surunkali bakteriya tashuvchilar oziq-ovqat umumiy ovqatlanish korxonalari, do'konlari, bolalar muassasalari va vodoprovod inshootlarida ishlashiga ruxsat berilmaydi.

Jamoa profilaktikasida aholining sifatli ichimlik suv bilan ta'minlash katta axamiyatga ega. Axoli vodoprovod suvi bilan to'la ta'minlangan joylarda ichterlama juda kam uchraydi.

Turar joylarning sanitariya xolati yaxshi bo'lishi, maishiy chiqindilar maxsus joylarda to'planib vaqtida olib ketilishi xam, kasallik oldini olishda muxim axamiyatga ega.