Til birliklari orasidagi munosabatlar va zidlanishlar (8soat)
8
4
4
Jami
20
10
10
1-mavzu:KIRISH.SISTEM-STRUKTUR TILSHUNOSLIKNING VUJUDGA KELISHI VA TARAQQIYOTI, MAQSAD VAVAZIFALARI.(2soat – ma’ruza). “Sistem tilshunoslik” fanining predmeti, maqsadi va vazifalari. Til qurilishining muhim xususiyatlari borasida tasavvur hosil qilish, asosiy lingvistik hodisalar, jarayonlar, til birliklari, til birliklarining tizim sifatidagi qurilishi haqida ma’lumot keltirish, til mohiyatini nazariy muammolar asosida tahlil qilish.
“Til va nutq” tarzida zidlashning to‘g’ri emasligi. F. de Sossyur asli uch tushunchadan - langage, langue, parole tushun chalaridan foydalangani; bu tushunchalarni boshqa milliy tilshunosliklarda termin bilan to‘g’ri ifodalash muammosi. Asli langage tushunchasi uchun til terminini saqlab, langue tushunchasini lison termini bilan, parole tushunchasini esa nutq termini bilan atash to‘g’riligi.
20-asrda sistem-struktur tilshunoslikning etakchi tarmoqqa aylanishi, bundaBoduen de Kurtene, F.de Sossyur ta’limotlariningroli, ularning sistem-struktur tilshunoslik asoschilari sifatidagi o‘rni,xizmatlari, sistem-struktur tilshunoslik g’oyalarining jahon tilshunosligi va o‘zbek tilshunosligiga ta’siri. Uning sobiq sovet tilshunosligi va o‘zbek tilshunosligiga kirib kelishi,taraqqiyoti,zamonaviy tilshunoslik mavqeiga ko‘tarilishi.Buning natijasida o‘zbek tilshunosligida odatdagi tilshunoslik tamoyillari, tahlil usullari bilan ish ko‘ruvchi an’anaviy tilshunoslik va sistem tahlil usullarida faoliyat yurituvchi sistem-struktur tilshunoslik raqobati va qarama-qarshiligining yuzaga kelishi, bu qarama-qarshilik talqinlari va ular haqidagi qarashlar.
2-mavzu: TIL BIR-LIKLARINING LISON VA NUTQ FARQLANISHIGA KO‘RA TASNIFI VA TAVSIFI ( 2soat – ma’ruza, 4 soat - laboratoriya) Til qurilishining asosiy birliklari, til birliklarining adabiyotlardagi talqini, asosiy til birliklarining dastlabki tasnifi, fonema, morfema, konstruktsiya (qolip)ni tahlil qilishda lison va nutq munosabatidan kelib chiqib, til birliklarining lisoniy birlik va nutqiy birlik holatini farqlash, fonemaning til birligi emas, balki til birligining ifoda jihati bo‘lib keladigan birlik ekanligini anglash. Tovush bilan fonemaning o‘zaro munosabati masalasi. Fonema til birligi (lisoniy birlik) deb, tovushni esa til birligi deyish, fonemani tovushdan oldinga qo‘yish-til hodisalarini teskari joylashtirib tushuntirish ekanligi. Fonema asli til tovushining til birligiga ifoda jihati bo‘lib kelish vazifasiga ko‘ra beriladigan nom ekani. Fonemani ta’riflash muammosi.
Segment til birliklari: 1) birlamchi segment til birlik lari: leksema va morfema; 2) yirik segment til birligi: frazema. Yagona til birligi deb morfemaning ko‘rsatilishi tilshunoslik fanining hozirgi taraqqiyot bosqichida rad etilganligi, morfema tushunchasi ostiga olinib kelgan leksema alohida til birligi ekani, morfema deb faqat grammatik ma’no ifodalaydigan til birligi ekani. Tilbirligisifatidamorfemaninglisoniybirlikvanutqiybirlik holati. Morfemalarning asosiy belgi-xususiyatlari. Morfemalarning tasnifi masalasi. Leksema-til qurilishi ning lug’at bosqichiga mansub birlamchi til birligi.
