O’quv jarayonini tashkil etishh va samarali boshqarish asosidagi pedagogik texnologiyalar

Aim.uz

O’quv jarayonini tashkil etishh va samarali boshqarish asosidagi pedagogik texnologiyalar
Reja:

1. 
   Tabaqalashtirilgan darajadagi texnologiya: individual o’ziga hosliklari, yoshi, qiziqishlari, aqliy rivojlanish darajasi, sog’lomlik darajasi va boshqalar.
   
2. 
   Individual ta’lim texnologiyasi: ta’lim har bir o’quvchining qobilyatlari bilan bo’liqlikda olib boriladi.
   
3. 
   L Axborot texnologiyalari: ta’limiy va nazorat qiluvchi dasturlar.
   
4. 
   Ta’limning jamoaviy va guruhiy texnologiyasi.
   

Asosiy tushunchalar: Reproduktiv faoliyat, diagnostik maqsad, algoritmik harakatlar, test topshiri, axborotlardan foydalanish, o‘zlashtirish darajalari, xarakatning mo‘ljal asosi.

I. Kishi har bir faoliyatni shu faoliyatni bajarish metodikasi haqida oldin o‘zlashtirilgan axborotlar asosida bajaradi. Oldin bilib olingan axborotlarga bevosita tayanmay, tusmol va xatoliklar yo‘li bilan bajarish ta‘lim-tarbiya ishi uchun xarakterli bo‘lolmaydi. Kishining maxorati qandayligi faoliyat xaqidagi axborotlarni o‘zlashtirish darajasiga bog‘liq, faoliyatga doir axborotlarni ishlata bilish esa ayrim o‘quv elementlari va butun o‘quv predmeti mazmunini o‘zlashtirish sifatiga, ya‘ni xarakatning mo‘ljal asosi (XMA)ni o‘zlashtirish sifatiga bog‘liq. Bunda bilib olingan XMA, yoki aynan o‘zlashtirib olinganidek yoki faoliyatning shart-sharoitiga qarab o‘zgartirilgan holda ishlatirilishi ham mumkin. Bilib olingan axborotlardan foydalanishh usuli bo‘yicha o‘quv faoliyati reproduktiv (esda qolganiga ko‘ra va produktiv (maxsuldor) turlarga ajratiladi. Qo‘yilayotgan vazifalarni (masalalarni) echish uchun dastlabki axborotlardan foydalanish usuli faoliyatni turlarga ajratishning umumiy prntsipi hisoblanadi. Produktiv faoliyat mahmuldordan oldin kelishi shubhasiz, ya‘ni mahsuldor faoliyat undan o‘sib chiqadi.

Reproduktiv faoliyatda o‘zlashtirilgan XMA, uning algoritmlari va qoidalari faqat har xil ko‘rinishhlarda qayta ishlab chiqiladi /ta‘limda aynan qayta gapirib berishdan tortib, o‘xshash vaziyatlarda biroz o‘zgartirib aytishgacha/, o‘quv predmetida dastlab bilib olingan ma‘lumotlarga o‘quvchi faoliyat davomida biror yangi axborot qo‘shmaydi. Algoritmik harakatlar, ya‘ni yaxshi tanish sharoitlarda va aniq tasvirlangan qoidalarga binoan harakat qilishh reproduktiv faoliyat uchun harakterlidir. Masalan, talaba umumiy ta‘lim, ixtisoslik predmetlari bo‘yicha o‘quv qo‘llanmalardagi barcha masalalar /vazifalar/ni ilgari o‘zlashtirilgan /bilingan/ qoidalar va algoritmlarga binoan echadi, o‘quvchining bunday faoliyati reproduktivlik doirasidagi harakatlaridir.
Mahsuldor faoliyat jarayonida o‘quvchi har doim o‘quv predmetida o‘zlashtirib olingan nisbatan yangi harakatlar-XMA yaratadi, ya‘ni o‘quv qo‘llanmasining mazmunidan farq qiladigan yangi axborotni yuzaga keltiradi. Yangi axbortni yaratishh doimo izlovchilik /tadqiqotchilik/ faoliyatida oldingi tajribaga suyanadi.
Repreduktiv va mahsuldor faoliyatlar o‘zaro bog‘langan bo‘lib, bilim egallashda shu ikki bosqichga mos tuzilma yaratadi. O‘quvchi ham reproduktiv, ham mahsuldor faoliyatga doir har bir harakatni amalni echish jarayonining elementi sifatida bajaradi. Psixologo pedagogik fanlarda masala deganda ma‘lum bir vaziyatda harakat yordamida bajarish mumkin bo‘lgan ma‘lum bir maqsad tushuniladi.
SHunday qilib maqsad, vaziyat va harakat masalaning komponetlari hisoblanadi. Reproduktiv yoki mahsuldor faoliyatni qo‘llash komponentlari masalalarda ko‘rsatilgan variantlarga bog‘liq bo‘ladi.
Inson faoliyatining mumkin bo‘lgan barcha tuzilmasini turli masalalarni echish qobiliyati sifatida quyidagi to‘rtta izchil o‘zlashtirish darajalari /a/ shaklida taqdim etishh mumkin: a-1-1U-to‘rt darajasi, ular ta‘lim jarayonida shu predmetdan o‘quvchi bilim tajribasining o‘sish /yuksalish/ darajalarini aks ettiradi.
Zamonaviy psixologo-pedagogik fanlar erishgan yutuqlarga binoan istalgan o‘quv jarayoni uchta bir-biri bilan bog‘liq qism /komponentdan/ iborat: 1. Motivlar /M/5 2. O‘quvchining o‘qish /o‘zlashtirish/ faoliyati /UF/6 3. O‘quvchining bilish faoliyatini boshqarish /B/. Boshqarish vazifasini muallim yoki texnik vositalar bajaradi. Demak, didaktik /o‘quv/ jarayonni /DJ/ quyidagi fomula tarzida ifodalash mumkin:
DJ=M-UF-B
O‘quv jarayoni qismlaridan har birida (M,UF,B) qanday pedagogik maqsad nazarda tutilganiga qarab ta‘lim-tarbiya jarayonining turli metodika (texnologiya)lari xosil bo‘ladi. Bunday metodikalar soni juda ko‘p bo‘lishi mumkin. Ta‘lim tarbiya vazifasini echish qulay bo‘lishi uchun mavjud texnologiya (metodika) lardan qay birini tanlash ma‘lum mezonlar asosida amalga oshiriladi. Shuni esda tutish lozimki, ta‘limning maqsadi va o‘quv jarayonlari o‘zaro bir biriga aynan mos bo‘lishi kerak: har bir diagnostik maqsadga ma‘lum bir ta‘lim-tarbiya jarayonida erishish mumkin har bir o‘quv jarayonida erishish mumkin bo‘lgan maqsad qo‘yilishi zarur.

TALABALAR BILIMINING NAZORATI.

TALABALARNING BILIM O‘ZLASHTIRISH DARAJALARI.
Kishi har bir oqilona faoliyatni shu faoliyatni bajarish metodikasi haqida oldin o‘zlashtirilgan axborotlar asosida bajaradi. Oldin bilib olingan axborotlarga bevosita tayanmay, tusmol va xatoliklar yo‘li bilan bajarish-ta‘lim-tarbiya ishi uchun xarakterli bo‘lolmaydi. Kishining maxorati qandayligi faoliyat xaqidagi axborotlarni o‘zlashtirish darajasiga bog‘liq, faoliyatga doir axborotlarni ishlata bilish esa ayrim o‘quv elementlari va butun o‘quv predmeti mazmunini o‘zlashtirish sifatiga, ya‘ni xarakatning mo‘ljal asosi (XMA)ni o‘zlashtirish sifatiga bog‘liq.bunda bilib olingan XMA, yo aynan o‘zlashtirib olinganidek yoki faoliyatning shart-sharoitiga qarab o‘zgartirilgan holda ishlatilishi ham mumkin. Bilib olingan axborotdan foydalanishh ususli bo‘yicha o‘qkv faoliyati reproduktiv (esda qolganiga ko‘ra) va produktiv (maxsuldor) turlarga ajratiladi. Qo‘yilayotgan vazifalarni (masalalarni ) echish uchun dastlabki axborotlardan foydalanishh usuli faoliyatni turlarga ajratishning umumiy printsipi hisoblanadi. Reproduktiv faoliyat maxsuldordan oldin kelishi shubxasiz ya‘ni maxsuldor faoliyat undan o‘sib chiqadi.
Reproduktiv faoliyatda o‘zlashtirilgan XMA, uning algoritmlari va qoidalari faqat har xil ko‘rinishhlarda qayta ishlab chiqiladi (ta‘limda aynan qayta gapirib berishdan tortib, o‘xshash vaziyatlarda biroz o‘zgartirib aytishgacha), o‘quv predmetida dastlab bilib olingan ma‘lumotlarga o‘quvchi faoliyat davomida biror yangi axborot qo‘shmaydi. Algoritmik xarakatlar, ya‘ni yaxshi tanish sharoitlarda va aniq tasvirlangan qoidalarga binoan xarakat qilishh reproduktiv faoliyat uchun xarakterlidir. Masalan, talaba umumiy ta‘lim, ixtisoslik predmetlari bo‘yicha o‘quv qo‘llanmalaridagi barcha masalalar (vazifalar)ni ilgari o‘zlashtirilgan (bilingan) qoidalar va algoritmlarga binoan echadi, o‘quvchilarning bunday faoilyati reproduktivlik doirasidagi xarakatlaridir.
Maxsuldor faoliyat jarayonida o‘quvchi har doim o‘quv predmetida o‘zlashtirib, olinganga nisbatan yangi xarakat XMA yaratadi, ya‘ni o‘quv-qo‘llanmasining mazmunidan farq qiladigan Yangi axborotni yuzaga keltiradi. Yangi axborotni yaratishh doimo izlovchilik (tadqiqotchilik) foliyatida oldingi tajribaga suyanadi.
Reproduktiv va maxsuldor faoliyatlar o‘zaro bog‘langan bo‘lib, bilim egallashda shu ikki bosqichga mos tuzilma yaratadi. O‘quvchi ham reproduktiv, ham maxsuldor faoliyatga doir har bir xarakatni amalni echish jarayonining elementi sifatida bajaradi. Psixolog-pedagogik fanlarda masala deganda ma‘lum bir vaziyatda ma‘lum xarakat yordamida bajarish mumkin bo‘lgan ma‘lum bir maqsad tushuniladi. Shunday qilib, maqsad, vaziyat va xarakat masalaning komponentlari xisoblanadi. Reproduktiv yoki maxsuldor faoliyatni qo‘llash komponentlari masalalarda ko‘rsatilgan variantlarga bog‘liq bo‘ladi.
Inson faoliyatining mumkin bo‘lgan barcha tuzilmasini turli masalalarni echish qobiliyati sifatida quyidagi to‘rtta izchil o‘zlashtirish darajalari shaklida taqdim etishh mumkin: a-1-1U-to‘rt darajasi, ular ta‘lim jarayonida shu predmetdan o‘quvchi bilim tajribasining o‘sish (yuksalish dajalarini aks ettiradi.
1-daraja (a-1). Agar masalada uni echishning maqsadi, vaziyati va xarakati ko‘rsatilgan bo‘lsa, o‘quvchidan bu uchala komponent masalaning tuzilishidagi barcha komponentlarga mos kelishi xaqida xulosa chiqarishgina talab etiladi, bu bilish faoilyati hisoblanadi. O‘quvchi uni ob‘ektlar, jarayonlar yoki xarakatlar xaqidagi ilgari o‘zlashtirilgan axborotni qayta idrok qilgandagina bajara oladi. Bu tashqaridan algoritmik ko‘rinishhda berilgan algoritmik faoliyatdir.
2-daraja (a-11). Agar masala (vazifa)da maqsad va vaziyat berilgan bo‘lsa, o‘quvchidan uni echish uchun oldin o‘zlashtirilgan (o‘rganilgan ) xarakatni qo‘llash talab etiladi, bu –reproduktiv algoritmik xarakat. O‘quvchi uni bu xarakatni bajarishning oldin o‘zlashtirilgan mo‘ljali xaqidagi axborotni mustaqil qayta tiklab va qo‘llab bajaradi. Buni tipik masala deyiladi.
4-daraja (a-1U). Agar vazifa (masala)da faoliyatning maqsadi umumiy tarzdagina ma‘lum bo‘lsa, maqsadga erishish uchun vaziyatni ham, xarakatni ham izlab topish talab etilsa, bu ijodiy tipdagi maxsuldor faoliyatdir, buning natijasida faoliyatning ob‘ektiv yangi mo‘ljal asosi yaratiladi. Faoliyatni bajarish jarayonida ob‘ektiv yangi axborot olinadi. Bunda kishi o‘ziga ilgaridan ma‘lum bo‘lgan soxada “qoidasiz” xarakat qiladi, xarakatning yangi qoidasini yaratadi, ya‘ni ijodiy (tadqiqotchilik) faoliyatini bajaradi. Ilmiy-ishlab chiqarish muammosi singari izlanishni, tadqiqotchilik va yaratuvchilikni takazo qiladigan faoliyatlar bunga misol bo‘la oladi.
Faoliyatni o‘zlashtirishning bu to‘rt darajasi-kishi maxorati shakllanishining izchil fazalari, bilim tajribani o‘zlashtirishning darajalaridir.
Shunday qilib, bilim va malakalar (faoliyat)ni o‘zlashtirish sifati bo‘yicha ta‘lim maqsadini diagnostik belgilash- o‘zlashtirishning zaruriy darajalarini aniqlashdan iborat. Masalan, o‘quvchidan o‘quv predmetlarining ko‘pini ikkinchi (a-11) darajada o‘zlashtirish talab etiladi. Ta‘limning bu maqsadi dasturda ko‘rsatilgan o‘quv elementlarini o‘qituvchilar tipik masalalarni (vazifalarni) XMA ni o‘z xotirasida qayta tiklab, faoliyat algoritmi ko‘rinishhida mustaqil bajarishidan iboart.
TA‘LIM MAQSADLARINI TEST (NAZORAT) VAZIFALARIGA AYLANTIRISH.
Yakuniy testni ishlab chiqarish nazorat vazifalari miqdorini aniqlashdan boshlanadi. Ularning soni nazorat turiga, ta‘lim maqsadi va vazifalariga erishilganini qanchalik chuqur tekshirish rejalashtirilganiga bog‘liq.
Ayrim o‘quv yurtlarida yakuniy nazorat uchun test vazifalari miqdori oldindan belgilab qo‘yiladi. Odatda, joriy nazorat uchun 10-15 ta (10-15 min); oraliq nazorat uchun -25-30 ta (30-40); yakuniy nazorat uchun -50 va undan ko‘proq (1-1,5 soat) test vazifalari bo‘lishi mumkin (Farberman B.L.).
MAQSAD VA O‘QUV VAZIFALARIGA ASOSLANGAN TESTLAR.
Uquvchilar bilimini baholashda har doim «nimani baxolash kerak?” degan savol ko‘ndalang turadi. Pedagogik texnologiya “Predmetni o‘qitish va o‘rganishh maqsadi va vazifalariga erishish darajasini” degan javobni beradi. Bunda maqsadni o‘qituvchi faoliyati bilan bog‘lash (o‘rgatish, tushuntirish, aytib berish, namoyish etishh kabilar), vazifalarni esa o‘quvchining faoliyati, ya‘ni ta‘lim natijasi bilan bog‘lab ifodalash ma‘qul. Chunki, vazifa-talaba ilgari bilmagan narsasini shu mashg‘ulotda bilib olishi yoki bajara olishi kerak bo‘lgan o‘quv elementidir.
O‘quvchi oldiga qo‘yilgan vazifa ta‘limning natijasi hisoblanadi. Demak, tekshiriladigan va baholanadigan narsa, bu-ta‘limning natijasidir.
O‘quv vazifalarini aniqroq ifodalash uchun quyidagilarga amal qilishh lozim:
-har bir muhim masala-vazifalar guruhini ifodalashni: “mashg‘ulot oxirigacha talabalarni bilishi kerak” iborasi bilan boshlash;
-xar bir vazifani tartib raami bilan belgilan;
-xar bir vazifani «sanab ko‘rsating, ayting,eslang, namoyish eting, bajarib ko‘rsating, tanlang, xisoblab chiqing” fe‘llari vositasida ifodalash;
-har bir vazifani o‘quvchining faoliyati atamasi bilan qo‘yish;
-xar bir vazifa ta‘limning aynan bir natijasini ko‘zda tutsin (bir savolga ikki-uchta javob berish mumkin bo‘lmasin);
-xar bir vazifani o‘zlashtirish natijasini, maqsadga erishilganini o‘lchash mumkin bo‘lsin;
o‘quv vazifalari biror o‘quv masalasini: mavzu ,bo‘lim yoki predmetni o‘rganib chiqilgach, talabaning bilim va ko‘nikmalarini ob‘ektiv baxolash (og‘zaki, yozma yoki test usulida)ga imkon yaratishh lozim.
O‘quv vazifalarini aniqlab ifolagach, ta‘lim natijasini tekshirish uchun nazorat vazifalari tuziladi. Nazorat vazifalari og‘zaki so‘rash, yozma ish olish yoki test o‘tkazish uchun savollar, topshiriqlardan iborat bo‘lishi mumkin.
O‘quv vazifalarini ifodalash uchun fe‘l shaklini to‘g‘ri tanlash muxim, chunki u, talaba shu o‘quv vazifasini o‘zlashtirgach bajara oladigan xarakatni bildirishi zarur. Masalan, og‘zaki va yozma nutq soxasida o‘quv vazifalarini ifodalash uchun: gapirib bering, yozing, xulosa qiling, ayting, o‘qing, bo‘g‘inlarga ajrating kabi.
Agar ta‘limdan kutiladigan natija o‘quv vazifasi shaklida ifodalangan bo‘lsa, so‘ngra u nazorat vazifasiga oson aylantiriladi va ta‘lim natijasiga erishilganini tekrishga xizmat qiladi. Nazorat vazifalari og‘zaki , yozma yoki test shaklida bo‘lishi mumkin.
Test topshirigining mazmuni oydinlashtirilgan maqsaddagi fe‘lga bog‘liq. Talabaning xarakatini ko‘rsatadigan, so‘ngra ta‘lim jarayonida ro‘yobga chiqarilib, tegishli test vazifasi bilan tekshiriladigan fe‘lni tanlash juda muxim.
Ta‘lim vazifalarini test topshiriqlariga aylantirish:
Vazifa
Test topshirig‘ining sharti (savol, topshirig‘i)
Javoblar
Muxim voqeaning aniq vaqtini ko‘rsatish
O‘zbekiston qaysi yilda mustaqillikka erishdi?
A.1989
V.1990
D.1991
S.1992
E.1993
Bayon matnini matematik ifodaga aylantirish
Pifagor teoremasining matematik ifodasi
Javob yozing
Javob:
S=a+V
Sxema (grafik,diagramma)ni izohlash.
Tezlik
V vaqt
O T
Bu grafik qanday xarakatni bildiradi?
A.Tekis xarakat.
V.Tezlanish
D.Sekinlashgan.
Yana bir misol. Aytaylik, “Xatti-xarakat maqsdi” tushunchasi qanday o‘zlashtirilganini tekshirish talab etiladi.
Bunday test vazifasining uch etapi quyidagi tablitsada keltirilgan:
-xarakatni tasvirlaydigan fe‘l ko‘rsatilgan;
-shu xarakatning to‘liq tasviri berilgan;
-tegishli test vazifasinining sharti ifodalangan.