O’quv qo‘llanma “Durdona” nashriyoti Buxoro 2022
– MAVZU. KIRISH. SHARQ ALLOMALARI ILMIY
Yüklə 0,76 Mb.
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Tayanch so‘z va iboralar
|
1 – MAVZU. KIRISH. SHARQ ALLOMALARI ILMIY
MEROSI FANINING MAQSAD VA VAZIFALARI Reja 1. Fanning predmeti, maqsad va vazifalari 2. O`rta Osiyo allomalarining faoliyati va ularni qoldirgan ilmiy meroslari jamiyat hayotidagi o`rni va ahamiyati 3. Sharq allomalari ilmiy merosining ilmiy madaniyatlar rivojlanishiga qoshgan hissasi Tayanch so‘z va iboralar: Madaniyat, sivilizatsiya, Movarounnahr, Xuroson, O‘rta Osiyo, Turkiston, Markaziy Osiyo, “Arab Renessansi”, Chag‘oniyon, So‘g‘diyona, Marg‘iyona, Parkana, Baqtriya. Sharq allomalari ilmiy merosi umumjahon-insoniyat tarixining ajralmas qismi hisoblanib, u olamshumul voqeliklarga juda boy. Mazkur fan Markaziy Osiyo allomalarining hayoti va ilmiy merosini va uning ilmiy madaniyatlar rivojlanishiga qo`shgan hissasini o`rganadi. Tarixiy haqiqat to`la ro`yobga chiqishi, haqqoniy tarix yozilishida fanining predmeti va ob`ektini to`g’ri belgilanishi o`ta muhim ahamiyatga ega. Chunki, Sharq allomalari ilmiy merosi fani uchun ham boshqa barcha fanlar qatori predmet va ob`ekt masalasi asosiy masala bo`lib hisoblanadi. Zero, fan uning o`rganish predmeti va ob`ekti aniq bo`lmasa, uning oldidagi vazifa noaniq bo`lib, maqsadga erishish mushkul bo`ladi. Sharq allomalari ilmiy merosi fani o`z xususiyatiga ko`ra; Birinchidan, o`zining butun diqqat e`tiborini davr tarixiga qaratadi, undan saboq beradi, xulosa chiqaradi. Ikkinchidan, Sharq allomalari ilmiy merosi fani boshqa ijtimoiy fanlarga nisbatan aniq fan. U matematika usulidan keng foydalanadi. Voqea va hodisalar qat`iy aniqlikda, davriy ketma-ketlik , xronologik asosda o`rganiladi. Uchinchidan, Sharq allomalari ilmiy merosi fani ko`p qirralik va xilma-xillik xususiyatiga ega. Uning o`rganish predmetiga esa, mana shu makondagi jamiki xilma-xil voqea va hodisalar, ulardagi umumiy 7
umuman, xalq va insonning yaratuvchanlik faoliyati kiradi. Sharq allomalari ilmiy merosi fanining o`rganish ob`ektini Markaziy Osiyo allomalarining hayoti va ilmiy merosi aks etgan tarixiy, badiiy hamda ilmiy asarlar tashkil etadi. Ob`ekt aniq tarixiy davr, makon, zamon va geografik mintaqaviy chegaralar, ma`lum bir xalq, millat, mamlakat tarixi bilan bog’liq bo`lib, shular doirasidagi voqea va hodisalarning bir butun va yaxlitlikda o`z ichiga oladi. Predmet esa mana shu bir butun ob`ekt ichidagi aniq tarixiy-madaniy, ijtimoiy-iqtisodiy jarayonlardan iboratdir. Fan ijtimoiy-gumanitar fanlari bilan mustahkam va uzviy aloqa birligida rivojlanadi. Shuning uchun ham, tarixchilar falsafani, adabiyot va tilni, dinshunoslikni va boshqa fanlarni bilmay turib, asliyatni to`la yoritib berolmaydilar. Sharq allomalari ilmiy merosi fanining metodologik (uslubiy) ilmiy- usul va tamoyillari quyidagilardan iborat: - Ilmiy xolislik (ob`ektivlik); - Tarixiy – tahliliylik; - Mantiqiy – uzviylik; - Vorislik va izchillik; - Xronologik izchillik; - G’oyaviylik va vatanparvarlik; - Halol va xolislik; - Qiyoslash va kuzatish; - Kuzatish va umumiylashtirish; - Baxslashish, munozara yuritish va isbotlash; Xulosa shuki, Markaziy Osiyo allomalarining hayoti va ilmiy merosi millat va Vatan taqdirini ravnaq topishida muhim ahamiyatga ega. Ikki daryo, Sirdaryo va Amudaryo oralig‘idagi o‘lka jug‘rofiy- ta-biiy xususiyatlari jihatidan inson jamoasining rivoji uchun eng qulay bo‘lgan makonlardandir. Sersuv vodiylari, ko‘m-ko‘k qir bag‘irlari, daraxtzorlari, er osti boyliklari odamlarning yashashi, dehqonchilik, chorvachilik, hunarmandchilikning rivoji uchun tabiiy imkoniyatlarni vujudga keltirgandir. Shu sababdan ham Movarounnahr, O‘rta Osiyo, Turkiston, Markaziy Osiyo kabi nomlar bilan yuritiluvchi bu makonda iqtisodiy-ijtimoiy rivojlanish, 8
miloddan oldingi bir necha asrlar avval boshlanganligi ilm-fanda allaqachonlar isbotlangandir. Uning boyliklari miloddan avval ham, bizning milodning 2000 yillik tarixi davomida ham tashqi dushmanlarni o‘ziga tortib, jalb etib kelgan. Masalan, Eron shohlari Ahmoniylar mil. av VI–IV asrlar davomida bu o‘lka xalqlari – Turon bilan uzluksiz janglar olib borib, ularni o‘z tasarruflariga qaratganlar. Miloddan avval IV asrlarda qadimgi Yunoniston imperatori Aleksandr Makedonskiy – Makedoniyalik Iskandar yurtimizning dovrug‘ini eshitib, arab, Eron o‘lkalaridan o‘tib, hozirgi Xo‘jand shahrigacha bosib kelgan. Lekin bu janglarga, to‘qnashuvlarga qaramay erli xalqning madaniyati asta- sekin rivojlanib, o‘z namunalari bilan dunyoga yuz tuta borgan. Shuningdek, yerli xalq davlatchiligi ham shakllanib, madaniy rivojlanishning siyosiy-ijtimoiy asoslarini mustahkamlab borgan. Olimlarning ta’kidlashicha, eng yirik qadimgi dinlardan bo‘lmish zardushtiylik Markaziy Osiyo – xususan, Xorazm o‘lkasida shakllangan. Uning asosiy qoidalari ifodalangan kitob “Avesto” ham shu erda vujudga kelgan. Markaziy Osiyodagi davlatchilik tarixi ham eramizdan avvalgi Xorazm podshohligidan boshlanadi. Eradan avvalgi VIII–VII asrlarda «Katta Xorazm», “Baqtriya podshohligi” kabi davlatlarning mavjud bo‘lganligi haqida ma’lumotlar mavjud. Amudaryo qirg‘oqlarida yoyilib yotgan turli katta-kichik qo‘rg‘onlarning qoldiqlari, ulardan topilayotgan turli arxeologik ashyolar – bu yerlardagi qadimgi shaharlar va ularda rivojlangan madaniyat haqida guvohlik beradi. Qadimgi madaniyatimiz tarixini o‘rganish asosan arxeologik qazishmalar bilan bog‘liqdir. Yozma adabiyot deyarli etib kelmagan. “Avesto” dan teriga yozilib qolingan ayrim parchalar, xorazm, so‘g‘d yozuvlarining ayrim namunalarigina bizga ma’lum. Milodning boshlarida bu erlarda Chag‘oniyon, So‘g‘diyona, Marg‘iyona, Parkana, Baqtriya, Xorazm kabi o‘lkalar mavjud bo‘lgan, ularda dehqonchilik, savdo-sotiq keng rivoj topgan. Bu davrda G‘arb bilan Sharqni – Uzoq Sharq mamlakatlari bilan O‘rta er dengizini bog‘lovchi buyuk savdo yo‘li – «Ipak yo‘li» rivojlanib, madaniy boyliklarni almashuv madaniy taraqqiyot ishida muhim ahamiyat kasb etgan. Xalqimizning milodiy VII asrga qadar bo‘lgan 9
asosan arxeologik qazishmalar yordamida aniqlanishi mumkin. VII asrlarda Saudiya Arabistonida so‘nggi dunyoviy din – islom dini vujudga kelib, u arablarning birlashuvi va yagona davlat – arab xalifaligining shakllanuvida ham asosiy ahamiyatga ega bo‘ldi. Xalifalik islom bayrog‘i ostida asta-sekin boshqa o‘lkalarni bosib olaboshladi, o‘ziga qaratilgan yerlarda islom dinini izchillik va qat’iylik bilan joriy qilabordi. VIII asr boshlarida Qutayba ibn Muslim boshchiligidagi arab qo‘shinlari Eron va Xurosondan so‘ng ikki daryo oralig‘i – Movarounnahrni zabt etishga kirishdilar. Bu yerda zardushtiylik va boshqa dinlar siqib chiqarilib, islom dini, uning muqaddas kitobi «Qur’on» qoidalari va u bilan birga arab yozuvi hamda arab tili o‘rnatila bordi. Islom asta-sekin madaniyat va ma’naviyatning barcha sohalarida ustunlikka intildi. Arablar bu yo‘lda yerli xalqning madaniy boyliklari, ma’naviyat namunalarini, dinlari, yozuvlari, urf-odatlarini butunlay yo‘qotib yuborishga harakat qildilar. Arab bosqinchiligiga qarshi ko‘tarilgan xalq qo‘zg‘olonlari shafqatsiz bostirildi. Movarounnahr, Markaziy Osiyo Arab xalifaligi tarkibiga kiritildi. Bu Markaziy Osiyo madaniyati tarixida yangi davr, yangi sahifaning shakllanishiga olib keldi, madaniyatning eng muhim qismlari bo‘lmish din, yozuv, ilm va siyosatning o‘zgarishi madaniyat, ma’naviyatning umumiy yo‘nalishiga hal etuvchi ta’sir ko‘rsatdi. IX asrlardan boshlab Movarounnahrda arab yozuvida yozilgan yodgorliklar vujudga kela boshladi. Arablar istilosidan, ya’ni VIII asrdan to XX asr boshlarigacha Movarounnahr, jumladan hozirgi O‘zbekiston hududida islom dini va arab yozuviga asoashngam madaniy-ma’naviy rivojlanish hukm surdi. Bu madaniyatni quyidagi davrlarga bo‘lish mumkin: 1) IX – XII asrlardagi madaniy yuksalish, 2) XIV – XV asr – Temur va Temuriilar davri madaniy ko‘tarshishi, 3) XV1 – XIX asr yarmida madaniyat 4) XIX asrning ikkinchi yarmi XX asr boshlarida rus mustamlakachiligi davrida madaniy hayot. 5) Sho`rolar davri madaniyati. 6) Milliy istiqlol davrida madaniy hayot. 10
kurash natijasida Mirkaziy Osiyo yerlarida yerli xalqlarning mustaqil davlatlarning vujudga kelishi bilan xarakterlanadi. IX asrning boshlaridan boshlab xalifa Ma’mun Movarounnahr va Xurosonda arab xalifaligining hukmdori bo‘lib turgan vaqtda shahar va o‘lkalarga islomga xalifalikka sodiq yerli xalq zadogonlaridan hokimlar tayinlay boshlagan edi. Shulardan Somoniylar IX asrning oxiriga kelib o‘zlarini xalifatdan mustaqil deb e’lonon qildilar. Lekin turli sulolalarning hukmronligiga asoslangan yerli davlatlarning vujudga kelishi bu sulolalar o‘rtasida keskin kurashlar, ayovsiz janglar bo‘lib o‘tdi. IX-XII asrning 20-chi yillariga qadar, Qoraxoniylar, Ma’muniylar, G‘aznaviilar, Saljuqiylar, Xorazmrazmshohlar hukmronlik qilganini ko‘ramiz. XII asrdaOsiyoda, umuman, O‘rta Sharqda katta hududni o‘ziga qo‘shib olganXorazmshohlar imperiyasi hukmronlik qildi. Ma’lumki xalifa Ma’mun davrida (813– 838) Bag‘dodda ilm- fan, madaniyat tez sur’atlar bilan rivojlanganligi qadimgi yunon ilmlari keng miqyosda o‘rganilib, yunon asarlari ko‘plab tarjima etildi, ayniqsa tabiiy fanlar, falsafa ilmlari sohasida katta yutuqlar qo‘lga kiritildi. Ilm-fanning ta’siri ostida islomda turli oqimlar, tal-qinlar kuchaydi, xususan, tafakkurni tabiiy ilm va dunyoviy falsafaga yo‘llovchi mutaziliya davlat mafkurasi darajasiga ko‘tarildi. Bu davr G‘arb sharqshunoslik adabiyotida “Arab Renessansi” sifatida o‘z talqinini topdi. X asrlardan boshlab xalifalikda diniy ilmlar, an’anaviy oqimlar kuchaydi. X–XII asrlarga kelib Markaziy Osiyoda mustaqil davlatlarning ustunlikka erishuvi, xalifalik ta’siridan qutilish bu erda ilmiy-madaniy rivojlanish, turli noan’anaviy islomiy oqimlar ismoiliya, mutaziliya, karmatlar harakatlari, tasavvuf kabilarning ham yoyilishiga imkon yaratdi. Ilmiy-madaniy yuksalish Bag‘doddan Movarounnahr, Xuroson yerlariga ko‘chdi, bu davr turli ilm, adabiyot sohasida buyuk siymolarni etishtirdi. Bu madaniy to‘lqin Movarounnahrni butun islom dunyosida ilmiy-madaniy markaz sifatida nom qozonishiga olib keldi. Bu davrni Markaziy Osiyo Uyg‘onish davri – Renessansi deb, aniqrog‘i, bu Renessansning ilk davri deb atamoq mumkin. Bu davr madaniyat yutuqlari G‘arbiy Yevro‘po mamlakatlari madaniyati 11
Renessansi, madaniy yuksalishida muhim omillardan bo‘ldi. 1220 yilda bu madaniy Uyg‘onish – Renessans birdan uzilib qoldi, mo‘g‘ullar hujumi 2–3 yil orasida butun Movarounnahr va Xurosonni vayronaga aylantirdi, shaharlar, suv inshootlari barbod etildi, zyolilar o‘ldirildi, qolganlari turli o‘lkalarga tarqab ketdilar. XIV asrning ikkinchi yarmidan Movarounnahrda mo‘g‘ullarga qarshi kurashning keskin harakati mustaqil davlat yaratishga bo‘lgan intilishning avj olishiga olib keldi. Nihoyat Amir Temur boshliq harakat mo‘g‘ullar ustidan g‘alaba qozonib, Movarounnahrda Markazlashgan davlat vujudga keldi. XIV asr oxiri, ayniqsa XV asr madaniyati sohasida Markaziy Osiyoda – Renessans davrining ikkinchi, eng avjga chiqqan davrini tashkil etdi. Bu davrni Markaziy Osiyo madaniyati tarixida yangi mustaqil – ikkinchi davr sifatida talqin etish lozim. Tabiiy va islomiy ilmlar, san’at, adabiyot bu davrda butun musulmon Sharqi uchun mashhur bo‘lgan natijalarga erishdi. Uning dovrug‘i O‘rta asr Yevropasida ham keng tarqald Siyosiy jihatdan bu madaniy yuksalish mustaqil va yagona Amir Temur davlati asosida shakllandi. Amir Temur Movarounnahr va Xu- rosonga qo‘shni o‘lkalarni ham qaratib, o‘z yurtintg osoyishtaligi va ravnaqi uchun imkon yaratdi, boshqa davlatlar bilan diplomatik aloqalarni kuchaytirdi, davlatchilikni, davlat boshqaruvini mustahkamladi. Iqtisodiy jihatdan Temur va Temuriylar institutlarining ijobiy tomonlarini rivojlantirishga, ruhoniylar, din, tasavvuf vakillaridan siyosiy-iqtisodiy masalalarni hal etish ishida foyda-lanishga intildilar. Savdo-sotiq, hunarmandchilik rivojlandi, bo-zorlarga, boshqa mamlakatlar bilan mol almashuvga e’tibor kuchaydi. Bu masalalar “Temur tuzuklari”da o‘z ifodasini topgandir. Madaniy-ma’naviy jihatdan islom, uning qonun-qoidalaridan, arboblaridan tinchlikni saqlash, davlat faravonligini oshirish ishida foydalanish, ularning birlashtiruvchi kuchiga asoslanib ish olib borishga e’tibor berildi. Tasavvuf, ayniqsa, uning Movarounnahrda shakllangan yo‘nalishi – Naqshbandiya ma’naviy jihatdan erkin aqliy mehnatni ta’minlashda muhim g‘oyaviy asos bo‘lib xizmat qildi. Turkiy – o‘zbek tilining mavqeyi kuchaydi, badiiy hamda ilmiy asarlar fors va turkiy tillarda yaratildi. Bu davrda obodonchilik 12
Ilmning turli sohalarida katta yutuqlar qo‘lga kiritildi. Bu davrda Markaziy Osiyo – Movarounnahr va Xuroson dunyoning eng rivojlangan o‘lkasi sifatida mashhur bo‘ldi. Bu davrdagi ilmiy-madaniy yutuqlar oldingi IX–XII asrlarda eri- shilgan madaniy boyliklar asosida tez sur’at bilan amalga oshirilib, ularni ijodiy o‘zlashtirish, rivojlantirish natijasida yuz berdi. Tasavvuf sohasida bu vorislik XII asrlarda asta-sekin vujudga kela boshlagan naqshbandiyaning XV asrga kelib keng rivoji, ma’naviy erkinlik, madaniy yuksalishda hal etuvchi ahamiyat kasb etishi, unga g‘oyaviy asos bo‘lib qolishida o‘z ifodasini topdi. Shuning uchun bu davr Markaziy Osiyoda X asrda boshlangan va keskin ravishda uzilib qolgan Madaniy Uyg‘onish – Renessansning cho‘qqisi, yakunlovchi bosqichidir. Markaziy Osiyo madaniyatining uchinchi davri – bu erda Temuriylar davlatining mag‘lubiyati, 1405 yilda Husayn Boyqaroning mag‘lubiyatidan so‘ng davlatning parchalanib ketishi, demak, oldingi madaniy yuksalishning inqirozga yuz tuta borishidan boshlandi. Olim- fozillar turli o‘lkalarga tarqab ketdilar, qurilishlar to‘xtab, madaniyat binolari xarobalarga aylana bordi, o‘zaro nizolar, hokimiyat uchun kurash kuchaydi. Temuriyzoda Mirzo Boburning XVI asr boshlarida o‘z yurtidagi mu-vaffaqiyatsiz harakatlaridan so‘ng Hindistonda temuriy davlatini barpo etib, uning avlodlari davrida Markaziy osiyolik olimu-fuzalolar, shoirlar, rassomlarning ko‘plari u yerda panoh topdilar. Markaziy Osiyo madaniyati Hindiston yerida rivoj topdi, so‘ngroq hind madaniyati bilan qorishib, unga katta ta’sir ko‘rsatdi. Movarounnahrda hokimiyat uchun uzoq yillik urushlar, ichki nizolar kuchayib ketdi. Siyosiy tushkunlik avj oldi, bu mamlakat iqtisodiga katta ta’sir ko‘rsatdi, tashqi olam, o‘zga mamlakatlar bilan ham aloqalar susayib ketdi. Va nihoyat XVI asrning ikkinchi yarimida Movarounnahr hududida mustaqil davlatlar Buxoro amirligi hamda Xiva xonliklari shakllanib o‘zlarini tiklay boshladilar. XVIII asrning oxirida uzoq urushlardan so‘ng mustaqil Qo‘qon xonligi tashkil topdi. Lekin bu davlatlar o‘rtasida ta’sir doirasi uchun har doim urushlar, nizolar davom etib turdi. Umuman XVI–XIX asrning birinchi yarmi, siyosiy, iqtisodiy, madaniy hayotda, xalqaro munosabatlarda oldingi 13
ma’lumdir. Siyosiy hayot mayda mustaqil davlatlar vujudga kelishi bilan xarakterlansa-da, bu faktorning o‘zi madaniy yuksalish uchun etarli emas ekanligini namoyon etdi. Iqtisodiy hayotda ham o‘zaro urushlar, nizolar, hunarmadchilik, deh-qonchilik, savdo-sotiq ishlariga katta zarar keltirildi, tashqi savdo aloqalar susayib ketdi. Madaniy hayotda ana’naviy islom, aqidaparastlikning ta’siri kuchaydi, maorif, ma’rifat sohasida ham asosan diniy ta’limotlar ustunlikni egallay boshladi, oldingi ma’naviy yutuqqlarning ta’siri susaydi, diniy ilmlar etakchi o‘ringa chiqdi. Lekin shunga qaramay madaniy hayotda qator ijobiy natijalar yuz berganini ham ko‘ramiz. Xususan, adabiyot, tarixiy ilmlar, san’atning ayrim turlari sohasida yirik adib, shaxslar yetishib chiqdi. Tasavvuf ham o‘zining oldingi ahamiyatini o‘zgartirib, ijtimoiy rolini yo‘qota bordi. O‘zbek tilining mavqei kuchayib, u adabiyotda borgan sari keng o‘rin egallaganini ko‘ramiz. Fors va o‘zbek tillari adabiy til sifatida keng foydalanila boshlandi. XIX asrning birinchi yarmida har uch xonlikda madaniyat, xususan, adabiyot va tarixnavislik sohasida jonlanish vujudga keldi. Turkiston madaniyatining to‘rttchi davri – XIXasrning 60- yillarida bu yerda Rоssiya hukmronligining o‘rnatilishi bilan boshlandi. Rossiya Turkistonni qurol, qaqshatqich urush yordamida bosib oldi. Qo‘qon xonligi tugatildi. Buxoro amirligi va Xiva xonligi Rusiyaning vassaliga aylanib qoldi. Turkistonda to‘lig‘icha mustamlakachilik siyosati o‘rnatilib, iqtisod, madaniyat ham shunga bo‘ysundirildi. Lekin boshqa Sharq mamlakatlarida bo‘lib o‘tayotgan ma’rifatparvarlik va mustamlakachilikka qarshi harakatlar ta’sirida Turkistonda ham hukmron rus mustamlakachiligi tuzumi xohishiga zid holda ma’rifatchilik harakati rivoj topdi, asta-sekin undan ma’rifiy masalalar bilan birga siyosiy masalalarni ham olg‘a sura boshlagan jadidchilik harakati kelib chiqdi. Turkiston guberniyasi, Buxoro amirligi, Xiva xonligida jadidchilar harakati kuchayib, mavjud tuzum uchun xavfli kuchga aylanib bordi. Mavjud siyosiy, iqtisodiy va madaniy tuzum 1917 yil fevral voqeasi, so‘ngi oktyabr inqilobi natijasida tugatilib, tamoman boshqa – sotsialistik yo‘nalishga burib yuborildi. 14
tizimi shaxs ustidan yalpi hukmronligini o`rnatgan edi. Fuqaroning huquqiy himoyalanmagani, boshqaruvning ma`muriy-buyruqbozlik usullari, har qanday muqobil fikrlashning tazyiq ostiga olinishi ko`p odamlarda chorasizlik tuyg’usini uyg’otib, real hayotdan uzoqlashish istagini oshirdi. “Siyosiy autsayderlar” deb ataluvchi kishilar sonining o`sishi, jamiyatda ijtimoiy pessimizm va boqimandalikning kuchayishiga sabab bo`ldi. Ko`p ming yillik taraqqiyot yo`lini bosib o`tgan va o`tmishida katta tarixiy siljishlar bilan birga, tanazzullar va inqirozlarga guvoh bo`lgan o`zbek xalqi hayotida XX asrning oxiri va XXI asrning boshlari muhim ahamiyat kasb etdi. Ana shu davrda xalqimiz yaratgan buyuk bunyodkorliklar, siyosiy, iqtisodiy, huquqiy, ijtimoiy va ma`naviy sohadagi beqiyos yutuqlar O`zbekistonning bundan keyingi uzoq kelajakka mo`ljallangan taraqqiyotiga asos bo`lib xizmat qiladi. Ushbu davrning mohiyati – butunlay yangi tuzum, yangicha turmush tarzi, zamonaviy jahon sivilizatsiyasi talablariga javob bera oladigan aqliy salohiyat, intellektual imkoniyat bilan bog’liqligi muhim ahamiyatga ega. Oltinchi - O‘zbekistonning mustaqillikka erishuvi siyosiy- iqtisodiy, madaniy sohalarda tamoman yangi davrni boshlab berdi. Xalqimizning 10 asrlik madaniyati tarixini kuzatish mustaqillik madaniyati, ma’naviyatini shakllantirishda tarixdan ko‘p saboqlar olish mumkinligini va bu saboqlar kelajak uchun shubhasiz foydali ekaanligini ko‘rsatdi. Avvalambor, haqiqiy ma’naviy yuksalish, madaniy taraqqiyot uchun xalqimiz mustaqil davlatga ega bo‘lishi, qaramlik siquvidan ozod bo‘lishi zarurdir. Qaram bo‘lib yashagan xalq ma’naviy erkinlikka, taraqqiyotga erisha olmaydi, u o‘zligidan, o‘z ruhiy qudratidan mahrum bo‘ladi. Hozirda mustaqillikka erishgan O‘zbekiston o‘z milliy madaniyatini yuksak darajada rivojlantirishning – eng muhim shartini, omilini qo‘lga kiritdi va bu mustaqillik yo‘lida ikkilanmay qadam tashlab, shiddat bilan bormoqda. Mustaqillikka erishuv zarur siyosiy, iqtisodiy muammolarni yechishni talab etadi, lekin madaniy-ma’naviy rivojlanishsiz siyosiy iqtisodiy taraqqiyot umumiy ijtimoiy masalalarni yechishga, so‘nggi maqsad – yyetuk inson va jamoani yaratishga ozijdir. Shuning uchun 15
ularni hal etishi, madaniy rivojlanishi uchun, ma’naviy rivojlanishi uchun, ma’naviy qadriyatlarni kuchaytirish, ularni yaratish va yaratuvchilarga keng imkoniyatlar qidirmog‘i, talab etiladi. Hozirgi O‘zbekistonda bu yo‘nalishda ham muhim ishlar amalga oshirilmoqda. Har bir xalq madaniyatining asoslari, o‘ziga xosligi, xususiyatlari, uning tarixi, rivoji davomida shakllanib boradi va ularning majmui ushbu madaniyatning milliyligini belgilaydi. Shuning uchun xalqimiz madaniyatining o‘ziga xos tomonlari, mazmunini bilish, uning tarixini, o‘tmishdagi rivojlanish davrlarini o‘rganishni talab etadi. Hozirgi tarixni bilish, uni ob’ektiv yoritishga bo‘lgan talabning kuchayishi milliy madaniyatimizning to‘liq mazmunini, tarixini, yutuqlarini o‘rganishga ham bevosita oiddir. Bu – milliy madaniyatimizning jahon madaniyati tarixidagi roli va o‘rnini aniqlash uchun ham zarurdir. Ma’naviy madaniyat, ma’naviyat yutuqlari aksari madaniy yuksalish jarayonida vujudga keluvchi va uni ifodalovchi olim, donishmand, adib, din arboblari va ular faoliyati, yozib qoldirgan merosi kabilarda aks etib, muhrlanib qoladi. Albatta turli an’analar, arxeologik yodgorliklar, buyumlar va boshqalarda ham xalq ma’naviyati yutuqlari ifodalanadi, lekin yozma adabiyot, qo‘lyozmalar bu jihatdan alohida ahamiyatga egadir. Shuning uchun o‘tmishdagi buyuk siymolar, allomalar, adiblarning faoliyati, asarlarini o‘rganish, ularni hozirda nashr etish, targ‘ib qilish, yubileylarini o‘tkazish, madaniyat tarix va ma’naviy boyligimizni chuqur o’rganishda nihoyatda muhim va katta rol o‘ynaydi. Allomalar, siymolar merosi Markaziy Osiyoda o‘tmishda ilm- fan, madaniyatning barcha sohalari, tarmoqlari rivojlangani, ularning ijodlari ko‘p qirrali bo‘lganligi, faoliyatida ilm-fan bilan bir qatorda din, axloq, insonning ma’naviy dunyosi, jamoaning hamjihatligi, uni odilona boshqarish, saodati masalalari muhim o‘rin tutganligidan dalolat beradi. Ularning merosi va madaniyat tarixi yana ilm-fan va diniy qoidalarning bir butunligini tashkil etib, umumiy ma’naviyat rivoji uchun xizmat qila olishini, foydali bo‘lishini isbotlaydi. Fan va din xalq madaniyatining turli sohalari, qismlari bo‘lib, yagona maqsadga qaratilgan holda bir-birini to‘ldirishi, xalqni shu yagona maqsadga 16
hisobiga kuchayuvi ijtimoiy rivojlanishga, madaniyatning kuchayishiga zarar keltirishini ma’lum tarixiy davrlarda yuz bergan jarayonlar o‘zida ifodalaydi. Madaniy rivojlanishda milliy ma’naviy boylikni boshqa xalqlar, mamlakatlar madaniyati yutuqlaridan bahramand bo‘lish, madaniy aloqalarni kuchaytirish, milliy qobig‘da o‘ralib, umumiy xalqaro aloqalar tizmasidan chetda ajralib qolmaslik, milliy madaniyatning umumjahon madaniyat yutuqlari bilan doimo boyib borishida nihoyatda katta rol’ o‘ynaydi. Bu ayniqsa hozirda jahon mamlakatlarining umumiylik, hamjihatlikka intilishi ortib borayotgan bir sharoitda muhim ahamiyat kasb etadi. Yuqoridagilardan xulosa chiqargan holda hozirda yoshlarda mustaqillik ma’naviyatini tarbiyalash barcha tarixiy-madaniy boyliklarning asosiy tomonlarini o‘rganish, milliy madaniyatimiz rivoji, davrlari, taraqqiyot qonuniyatlari, ma’naviy boyliklarni yaratgan yirik siymolar, donishmand adiblarning merosini o‘zlashtirish, boshqa rivojlangan mamlakat madaniyati yutuqlarini o‘rganish, ularga hurmat- izzatda bo‘lishni, bu masalalar bo‘yicha keng ta’lim, o‘quv-o‘qituv ishlarini olib borish talab etadi. Bu mustaqillik sharoitida yosh avlodni milliy-madaniy boyliklarini yaxshi bilgan, milliy g‘urur, vatanparvarlik hissi bilan yo‘g‘rilgan, dunyo madaniy rivojlanish darajasidan xabardor bo‘lib etishuvida etakchi omil bo‘lib xizmat qiladi. Mustaqil O‘zbekistonda yangi demokratik fuqarolik jamiyati barpo etilishi bilan bir vaqtda, tarix fani oldiga o‘tmishdagi tarixiy voqelik va jarayonlarni ilmiy jihatdan, xolisona bayon etish imkoniyati yuzaga keldi. “Albatta, o‘zlikni anglash tarixni bilishdan boshlanadi. Isbot talab bo‘lmagan ushbu haqiqat davlat siyosati darajasiga ko‘tarilishi zarur”. 1. Tarixni yoritishda biryoqlamalikka, sub’ektiv fikrlarga yo‘l qo‘ymaslik zarur, «faqat bahs, munozara, tahlil mevasi bo‘lgan xulosalargina bizga to‘g‘ri yo‘l ko‘rsatadi» 2. Mustaqillik yillarida ulug‘ ajdodlar yubileylari, ko‘plab shaxarlar ming yilliklarining nishonlanishi ma’naviy merosimizning tiklanishi hisoblanib, ularning sharafiga ochilgan muzey, bog‘lar, 17
birgalikda rivojlanganini ko‘rsatadi. O‘zbekistonimiz mustaqillikka erishganidan so‘ng aziz ona yurtimiz zaminidan eti-shib chiqqan buyuk allomalarning tabarruk nomlarini tiklash, muborak qadamjolarini obod qilish, ularning ulkan ilmiy-ma’naviy merosini har tomonlama chuqur o‘rganish, xalqimiz va jahon jamoatchiligi o‘rtasida keng targ‘ib etish hamda milliy-diniy qadriyatlarimizni asrab-avaylash va ulug‘lash imkoni tug‘ildi. Mustaqillik davrida O‘zbekistonda sodir bo‘layotgan ma’naviy- axloqiy yangilanish o‘zbek xalqining tarixiy xotirasini qayta tiklash asosida yuz bermoqda. Mamlakatda amalga oshirilayotgan islohotlarning natijasi ko‘p jihatdan iqtisodiy va madaniy – ma’naviy soha yangilanishlari bilan bevosita bog‘liq. Shaxs kamoloti rivoji va markazida «ma’naviyat, ahloq, odob, ma’rifat» kabi o‘lmas qadriyatlar O‘zbekiston istiqbolining ustuvor yo‘nalishlaridan biri sifatida tan olinganligi holati ham bejiz emas. O‘zbekiston Respublikasi taraqqiyotining hozirgi bosqichida Vatan tarixini barcha davrlarini taxlil etish, ularni yangi nazariy-metodologik asosda bayon qilish, xolis xulosalar chiqarish tarix fanining dolzarb vazifalaridan biriga aylanmoqda. Shuningdek, I.A.Karimovning 1998 yil 26 iyunda bir guruh etakchi tarixchi olimlar va ijodiy ziyolilar vakillari bilan uchrashuvida, Vazirlar Maxkamasining 1998 yil 27 iyuldagi O‘zbekiston Respublikasi Fanlar Akademiyasi Tarix instituti faoliyatini Prezident I.A.Karimovning “O‘zbekistonda demokratik o‘zgarishlarni yanada chuqurlashtirish va fuqarolik jamiyati asoslarini shakllantirishning asosiy yo‘nalishlarini takomillashtirish to‘g‘risida”gi qarorida ham tarixga bo‘lgan munosabatlar yondashuvi etarlicha yoritib berilgan . Bugungi kunda yurtimizda barkamol avlodni tarbiyalab voyaga etkazish masalasi o‘ta dolzarb vazifa sifatida kun tartibiga qo‘yilayotgan ekan, bunda farzandlarimizning nainki jismoniy, shu bilan birga, axloqiy va ma’naviy barkamol bo‘lishi zarurligi alohida ta’kidlanayotganini unutmasligimiz zarur. Chunki qalb ko‘zi ochiq, ma’naviy tomondan baquvvat odamgina jamiyat talablariga ongli munosabatda bo‘la oladi, bugun biz intilayotgan buyuk kelajakni barpo etishga, dunyo maydonida boshkalar bilan barcha sohalarda musobaqaga kirishga qodir bo‘ladi. Bunga esa milliy o‘zlikni anglash, tarixiy xotira va tarixiy merosni tiklash hamda yoshlar ongiga singdirish orqali erishish mumkin. 18
va tarixiy merosni tiklash masalalari etarlicha yoritilgan va jamiyatnig ma’naviy rivoji uchun zarur ekanligi ta’kidlangan. Bu o‘tmish avlodlarimizning madaniy merosini o‘rganishning dolzarbligini belgilovchi asosiy omillardan biridir. Yüklə 0,76 Mb. Dostları ilə paylaş:
|