O’quv qo‘llanma “Durdona” nashriyoti Buxoro 2022
Yüklə 0,76 Mb.
|
|
Burhoniddin Marg‘Inoniy
(1123-1197) O‘rta Osiyolik faqihlarning har biri o‘z ilmiy uslubi va yashagan davri sharoitiga qarab islom huquqi, ayniqsa, hanafiy mazhabi rivoji yo‘lida unutilmas xizmatlar qilib, avlodlarga barhayot asarlar qoldirganlar. Ular orasida imom Marg‘inoniy yozgan qimmatli huquqiy asar – «Al-Hidoya» o‘z ixchamligi, mukammalligi, hanafiya mazhabini boshqa sunniylik mazhablari bilan qiyosiy uslubda o‘rganib, har tomonlama chuqur yoritgani bilan katta nazariy va amaliy ahamiyat kasb etadi. «Al-Hidoya» VIII asrdan buyon hanafiylik bo‘yicha eng muhim va mo‘tabar qo‘llanma sifatida barcha musulmon mamlakatlari madrasalari va islomiy oliy o‘quv yurt-larida o‘qitib kelinmoqda. Uning matni va qisqartmalari ustidan mashhur faqihlar tomonidan 60 dan ortiq sharh va hoshiyalar yozilib, ushbu mazhabning tarqalishi yo‘lida ta’sirchan manba sifatida xizmat qilib kelgani hammaga ma’lum. Shuningdek, «Al-Hidoya»ning fors, ingliz va rus tillariga tarjima qilinib, g‘arb olimlari uchun ham mazhabimizni o‘rganish uchun ahamiyatli manba sifatida qo‘llanilayotgani bizni quvontiradi. 158
al-Fargoniy al-Marg‘inoniy 1123 yil-da Marg‘inon shahrining Rishton tumanida tug‘ilib, 1197 yilda Samarqandda olamdan o‘tgan. Marg‘inoniy o‘z oilasi tarbiyasida o‘sib, eng mashhur va iqtidorli olimlardan dars olib, yuksak iste’dodi va izchil faoliyati tufayli hanafiya mazhabi bo‘yicha buyuk faqih va mujtahid darajasiga ko‘tarildi va shayxul-islom laqabiga sazovor bo‘ldi. Fiqh ilmining ahamiyatini chuqur tushungan Burhoniddin al- Marg‘inoniy o‘z farzandlarini ham ushbu sohada tarbiyalab kamolga etkazdi. Uning avlodlari va shogirdlaridan quyidagilar mashhur: O‘g‘li: Imoduddin ibn Burhoniddin al-Marg‘inoniy yetuk faqih va she’riy iste’dod egasi bo‘lgan. Umar Nizomuddin ibn Burhoniddin al-Farg‘oniy. «Islom enstiklopediyasi» va «Kashfuz-zunun»da ko‘rsa-tilishicha, «Al- Favoid» va «Javohirul-fiqh» nomli kitoblar uning qalamiga mansubdir. Ikkinchi kitobning bir qo‘lyozma nusxasi Abu Rayhon Beruniy nomidagi Sharqshunoslik institutining nodir qo‘lyozmalar fondida R. 9533 raqami ostida saqlanmoqda. Muallif uni «Muxtasarut- Tahoviy», «Muxtasarul-Jassos», «Xizonatul-fiqh» va boshqa bir qator hanafiya mazhabining muhim manbalaridan to‘plab olib, «Hidoya» asari asosida tartibga solgan. Muhammad AbulfathJaloluddin al-Fargoniy. Al- Marg‘inoniyning nevarasi Abulfath Zaynuddin Abdur-rahim ibn Imoduddin al-Farg‘oniy Samarqandda yashab, ilmiy ishlar bilan shug‘ullangan. Manbalarda yozilishicha, u 1253 yilda Samarqand shahrida sud mahkamalariga doir «Al-Fusulul-imadiya» nomli asar yozgan. Burhoniddin al-Marg‘inoniy yoshligidanoq tinimsiz ilm o‘rgandi va o‘z davrining hanafiya mazhabi bo‘yicha buyuk faqihi (huquqshunosi) darajasiga ko‘tarildi. Uning fiqh ilmi bo‘yicha bunday yuksak darajaga ko‘tarilishiga quyidagi omillar sabab bo‘ldi. Birinchidan, u oliy iste’dod, o‘tkir tafakkur egasi va ilmu fan shaydosi edi. Fanga qiziqish uni uzoq safarlarga chorlab, o‘sha davrning asosiy fanlarini o‘zlashtirishi uchun imkon yaratib berdi. Avvalambor, fikd ilmini o‘z otasidan, undan keyin Imom Bahouddin Ali ibn Muhammad ibn Ismoil al-Asbijobiydan (vaf. 535) o‘rgandi (Asbijob – hozirgi Sayram). Uning mashhur ustozlari Abdulaziz Marg‘inoniy, «Qozixon fatovosi»ning muallifi Faxruddin 159
nasafiya» kitobi va fiqh ilmi bo‘yicha yuzga yaqin asarlar muallifi Najmuddin Abuhafs Muhammad ibn Ahmad an-Nasafiy (1143), As- Sadru-sh-shahid Hisomuddin Umar ibn Abdulaziz ibn Umar ibn Moza (1140) va As-Saraxsiyning shogirdi bo‘lmish Abu Amr Usmon ibn ali Al-Bayqandiy edi. Marg‘inoniy Abu Iso at-Termiziyning «Al-Jomi’» asaridagi hadislarni al-Qurashida zikr etilgan isnodlar bilan (isnod – hadislarning birovga nisbat berilishi) Abu Muhammad Said ibn Asaddan va al-Hasan ibn Ali al-Marg‘inoniydan o‘qib eshitgan. Turli manbalarga binoan, u o‘z ustozlaridan ancha yuqori darajalarga ko‘tarilgan edi. Ikkinchidan, u yashagan davr Sharq uyg‘onish davrining birinchi bosqichi bo‘lmish IX–XII asrlarga, ya’ni O‘rta Osiyoda jamiyat taraqqiyoti uchun huquqshunoslik ilmiga katta zarurat tug‘ilgan bir davrga to‘g‘ri keldi. Fiqh ilmi bo‘yicha u yozgan asarlar, ayniqsa, «Hidoya» kitobi o‘sha davr huquqiy muammolarini yechib berishga qaratilgan edi. Uchinchidan, Marg‘inoniyning imomi A’zam Abu Hanifa Nu’mon ibn Sobit asos solgan hanafiya mazhabi, ya’ni huquqiy maktabiga mansubligi ham uning o‘sib kamolot cho‘qqisiga ko‘tarilishi uchun katta omil bo‘ldi. Negaki, Abu Hanifa shariatning uchta asosiy manbai (Qur’on, sunna, ijmo)dan keyin, to‘rtinchi rastional (aqliy) manba, ya’ni qiyosga boshqa mazhablarga nisbatan ko‘proq e’tibor qaratgani bilan ajralib turadi. Shuningdek, xalq ichida yoyilib, ularning hayotiga singib ketgan urf-odatlar hanafiy mazhabida huquqiy muammolarni hal qilishda qo‘shimcha manba sifatida kengroq ko‘lamda qo‘llaniladi. Mazkur omillar, ayniqsa, hanafiya mazhabining ra’y (shaxsiy fikr) va qiyosga tayangani Burhoniddin Marg‘inoniyga o‘z malakasini oshirib, islom huquqi falsafasining tub mohiyatini anglab olish va bu cheksiz sohada erkinlik bilan fikr yuritish uchun munosib sharoit yaratib berdi. Manbalarda aytilishicha, al-Marg‘inoniy o‘sha davrda rasm bo‘lganidek, o‘z o‘qiganlarini daftarlarda qayd etib borgan ekan. Lekin ular bizlarga etib kelmagan. Buyuk alloma umrining oxirlarida Samarqandda yashab, ijod etib, 593/1196–97 yili o‘sha erda dunyodan o‘tgan. Shomiy «Radd-ul-muxtor»da yozishicha, ulug‘ faqih Samarqanddagi 400 ga yaqin Muhammad otli faqihlar dafn etilgan 160
dafn ztilgan ekan. Bir qancha tekshiruvchilar tomonidan al-Marg‘inoniy vafoti Samarqandda yuz berganligi ko‘rsatilgan bo‘lsa, turk olimi Shamsuddin Somiy «Qomus-ul-a’lom»-da bu haqda quyidagicha ma’lumot bergan: «Chingiz xuruj qilgan chog‘larda u (Marg‘inoniy) Buxoroda dars o‘tish bilan shug‘ullanar ekan. Buxoro aholisi faqihni ushbu jahongir bilan sulh shartnomasini tuzish uchun o‘z tomonlaridan vakil qilib yubordi. Lekin shartnoma ayrim kishilar tomonidan buzilgani sababli Chingiz shaharga o‘t qo‘yib, aholini qatl etishi jarayonida «Hi-doya» muallifi ham hayotdan ko‘z yumgan ekan». Biz bun-day ma’lumotni biron-bir boshqa manbada uchratganimiz yo‘q. Kotib Chalabiy, Abulhasanot Muhammad Abdulhay Laknaviy, «Hidoya»ning ayrim sharhlovchilari, shuningdek, «Islom enstiklopediyasi» ma’lumotlariga ko‘ra, quyidagi asarlar Burhoniddin Marg‘inoniy qalamiga mansub bo‘lib, tekshirishlar orqali ularning qo‘lyozmalari borligi aniqlangan: 1. «Nashru-l-mazhab». 2. «Kitobu tanosukil-xos» («Manosikul- haj»). 3. «Kitob fil-faroiz» (meros bo‘yicha). 4. «At-Tajniysu val- maziyd» (Ikkita fatvo majmuasi). 5. «Muxtarotun-navozil» («Majmuunna-vozil»). 6. «Maziydun fi furu’il-hanafiyya». 7. Imom ash-Shayboniyning muhim asari bo‘lmish «Al-Jomi-ul-kabiyr»ning sharhi. 8. «Bidoyatul-mubtadiy». 9. «Kifoyatul-muntahiy» («Bidoya»uchun yozilgan katta sharh). 10. Imom Marg‘inoniyning shoh asari bo‘lmish «Hidoya» («Bidoyatul-mubtadiy» uchun o‘zi yozgan o‘rtacha sharh). Muallif «Bidoyatul-mubtadiy»ni Abul-Hasan ibn Ahmad ibn Muhammad Quduriyning «Al-Muxtasar» (ilm ahli orasida «Al- Qudariy» deb shuhrat qozongan) kito-bi va Muhammad ibn Hasan ash-Shayboniyning «Al-Jomius-sag‘iyr» asariga asoslanib, qisqartirilgan fiqh kitobi sifatida yozib, undagi masayaalarni tartibga solishda tabarruk bo‘lsin deb, ash-Shayboniy uslubidan foydalangan. U «Bidoyat-ul-mubtadiy» muqaddimasida bunday deb yozgan edi: «Yoshlik chog‘larimda fiqh ilmining barcha turlarini o‘z ichiga qamrab olgan hajmi kichik, rejasi keng bir kitob bo‘lsa, deb o‘ylab yurar edim. Ittifoqan, yo‘llarni bosib o‘tish (safar) jarayonida, al- Quduriy qalamiga mansub «Al-Muxtasar»ni eng go‘zal, mo’jaz 161
olimlari, katta-kichikni «Al-Jomius-sag‘iyr» kitobini o‘rganishga ch’rlaganliklarining guvohi bo‘ldim. O‘shanda har ikkala asarni birlashtirishni o‘z oldimga maqsad qilib qo‘yib, zarurat sezilmagan chog‘da ular chegarasidan chiqmaslikka qaror qildim va uni «Bidoyatul-mubtadiy» («Boshlovchining boshlang‘ich kitobi») deb atadim. Agar bu asarni sharhlashga erishsam, uni «Kifoyatul- muntahiy» deb atagumdir». Muallif «Bidoyatul-mubtadiy» muqaddimasida aytgan uni sharhlash niyatini amalga oshirish maqsadida, asarning nihoyat qisqaligini nazarda tutgan holda, uning ustidan katta sharh yozib, «Kifoyatul-muntahiy» («Yakunlovchilarni qoniqtiruvchi kitob») deb atadi. Lekin muallif bu bilan o‘z oldiga qo‘ygan maqsadga erisha olmasdi, negaki, ko‘p jildli katta hajmli sharhni o‘qib, uning ichidan kerakli masalalarni topib olish, shunday katta kitobni ko‘tarib olib yurish ilm toliblari uchun qiyinchilik tug‘dirardi. Shunga ko‘ra, muallif, o‘z niyati va do‘stlarining maslahatiga binoan, «Bidoya-ul- mub-tadiy»ni qaytadan o‘rtacha andozada sharhlashga kirishadi. 573- yil zulqa’da oyining chorshanba kuni boshlangan ushbu asarni yozish muallif uchun oson kechmadi. Olim Shayx Akmaludstinning yozishicha, rivoyatlarga ko‘ra, bu ishga uning 13 yillik hayoti sarf bo‘lgan. Muallif yangi asarni yaratish uchun butun kuch va iste’dodini ishga soldi. Abdulhay Laknaviy manbalarga tayanib yozishicha, u 13 yil (asarni yozish muddati) davomida ro‘za tutardi. Unga ovqat olib kelgan xodimni jo‘natib, taomni sho-girdlaridan biri yoki boshqa biron kishiga edirib, bo‘sh idishni qoldirardi. Xodim taomni ustozning o‘zi yegandir, deb o‘ylab idishni olib ketardi. Shu tarzda, u boshqalarga bildirmasdan ro‘za tutaveradi. Chunki ro‘za insonga ruhiy kuch bag‘ishlaydi va fikrni jamlashga yordam beradi. Nega 4 jilddan iborat ikkinchi sharhni yozish, ko‘p jildli sharh mavjud bo‘la turib, buncha og‘ir kechdi? Nega uni bitkazish uchun 13 yillik katta mehnat sarflandi? Bizning fikrimizcha, uning sabablari quyidagilardan iborat edi. Birinchidan, Imom Muhammad ash-Shayboniy va al-Quduriy asarlaridan qisqartirib olinib, «Bidoyat-ul-mubtadiy»ga kiritilgan asosiy huquqiy masalalarga tegishli minglab far’iy (juz’iy) masalalar mavjud zdi. Ular orasida xalqning amaliy hayotiga bog‘liq, davlat va jamiyat oddida ko‘ndalang turib, o‘z yechimini topmagan juda ko‘p 162
o‘zgaruvchan sharoitini sinchiklab o‘rganish, birinchi o‘rinda turadigan muammolarni ikkinchi darajali muammolardan ajratib olib, ularni echish yo‘llarini belgilab berish muallifdan katta diqqat-e’tibor, og‘ir mehnat, har tomonlama tekshirish va chuqur kuzatishlarni talab qilardi. Ikkinchidan, Burhoniddin Marg‘inoniy fiqh ilmi bosib o‘tgan olti davrning (Payg‘ambar, sahobalar, tobi’iylar, mujtahidlar, muxarrijlar va mukallid (taqlid etuvchi)lar davrlarining) beshinchi bosqichi bo‘lmish muxarrijlar (ulardan ilgari o‘tgan mujtahidlar va buyuk huquqshunos olimlar asarlariga murojaat qilish orqa-li, yangi topilgan murakkab huquqiy muammolarning echish yo‘llarini topuvchilar) davrida yashagani uchun, to‘g‘ridan-to‘g‘ri mustaqil fikr yuritib, erkin ijtihod qilish vakolatiga ega emas edi. Chunki IX X asr boshlarida bundan nari hech kim islom huquqi bo‘yicha mustaqil ijtihod qilish vakolatiga ega emas, degan fikr shakllangan edi. Huquqshunoslik bo‘yicha kelgusi barcha faoliyatlar, buyuk olimlar tomonidan belgilab berilgan asosiy qonun-qoidalarni izohlash, tafsir etish sohasida bo‘lishi kerak, degan qarash mavjud edi. Lekin Muhammad Abdulhay Laknaviy mashhur asari «Al-Favoid al- bahiya»da hanafiy mazhabi olimlarini olti guruhga bo‘lib, «Hidoya» muallifi va al-Quduriyni «As-habut-tarjiyh», ya’ni ba’zi rivoyatlarni ba’zilariga tarjiyh berish (ustun qo‘yish) salohiyatiga ega bo‘lgan olimlar qatorida zikr etgan. Mazkur sharoitda Marg‘inoniy oldida turli mualliflar tomonidan turli asrlarda yozilgan ko‘p sonli fatvolar (huquqiy majmualar) tog‘dek bo‘lib uyulib turardi. Ularda minglab masalalar, ayrim muayyan muammolar bo‘yicha o‘nlab mulohazalar, hatto bir-biriga qarama-qarshi nazariyalar mavjud edi. Muallif nazarda tutgan huquqiy masalani yoritish uchun, birinchidan, shariatning asosiy manbalari, undan keyin Abu Hanifa, Imom Molik, imom Shofi’iy, Imom Ahmad ibn Hanbalning asarlari, ash-Shayboniyning «Zohirur-rivoya» deb atalgan kitobi, Abu Yusufning «Kitob-ul-xiroj», «AdAbul - qoziy», «Abu Hanifa va Ibn Abilaylo orasidagi ixtiloflar», «Avzo‘iy va Anas ibn Molikning ayrim huquqiy masalalar bo‘yicha bildirgan fikrlariga yozilgan raddiya» kitoblari, Imom Zufar, Shayxul-islom Ibn Taymiya, Ibnul-Javziya asarlari, shuningdek, ulardan keyin islom huquqi turli sohalarida, turli mazhablar bo‘yicha juda qo‘p asarlar yozgan yirik 163
to‘plamlarni o‘qib chiqib, ularda bildirilgan fikr-mulohazalarni bir-biri bilan solishtirib, eng to‘g‘ri, eng ma’qul va hayotga mos keladigan xulosalarni chiqarishi kerak edi. Uning o‘zi «Hidoya» muqaddimasida bu haqda: «... so‘ngra Tangri tavfiqi yordamida, tanlangan rivoyatlar bilan kuchli aqliy dalillarni uyg‘unlashtirib, har bir bobda ortiqcha so‘zlarni tark etib, ko‘p yozishdan o‘zimni tiygan holda, «Hidoya» deb atalgan boshqa bir sharhni yozishga kirishdim», – deb aytadi. Albatta, eng hayotiy va zaruriy rivoyatlarny tanlab olib, ularning to‘g‘riligini naqliy dalillar bilan isbotlab, mustahkamlash, mumtoz asarlarning matn va mazmuniga chuqur kirib borib, ularning huquqiy asoslarini belgilab olish katta mehnat va izchil ishlashni talab qilardi. «Hidoya» muallifi nihoyatda muhim va munozarali masalalarni yoritmoqchi bo‘lganda sahobalar, mazhablar asoschilari, buyuk faqihlar ismlari, jo‘g‘rofiy va ta-rixiy joylar, turli toifa va qabilalar nomlarini zikr etadi. Abdulhay Laknaviy o‘z muqaddimasida «Hidoya»ning birinchi qismida zikr etilgan sahobalar va to-bi’in ismlari 50 dan ko‘proq, toifa va urug‘lar nomla-ri 12 ta, jo‘g‘rofiy va tarixiy joylar nomi 55 ta ekan-ligini ko‘rsatib, ularning har biri haqida qisqacha ma’lumot berib o‘tgan. U Marg‘inoniy asarida keltirilgan 90 dan ortiq buyuk faqihlar, imomlar, mujta-hidlar, jumladan, mashhur sahobalar va muhaddislar ismlarini va ularga tegishli bo‘lgan ma’lumotlarni zikr etadi. Shunga ko‘ra, «Hidoya» muallifining ishi kanchalik og‘ir va keng kamrovli bo‘lganini tushunish qiyin emas. Burhoniddin Marganoniy «Hidoya» kitobini yozishda o‘ziga xos uslub yaratdi. Uning har bir iborasi nihoyat qisqa va muxtasar, fiqhiy hukmlarni ifodalovchi jumlalarning har biri bir umumiy qoida shaklida beriladi. Uning iboralari mo‘jaz, ya’ni qisqa va sermazmun, so‘zlari tarkibi puxta, nuqsonsiz bo‘lib, sun’iyliqstan uzoq. U ko‘p zarurat sezmasa, sinonim (mutarodif) so‘zlardan foydalanmaydi. Hashv va zavoidni (kerak bo‘lmagan ortiqcha so‘zlarni) ishlatmaydi. Uning yozish uslubi «Sahli mumtani’» (oson, sodda, lekin uningdek qilib yozish mumkin emas) darajasiga etadi. Muallif «Hidoya»ni yozishda o‘ziga xos bo‘lgan qisqa so‘zlar, istilohlar (atamalar) va ixcham iboralarni ishlatadi. Ushbu iboralar «Hidoya» yuzasidan yozilgan ko‘p sharh va hoshiyalar mualliflari tomonidan belgilab berilgan. Mazkur manbalarga asoslanib, Hoji Xalifa (Kotib Chalabiy), Shayx Abdulhaq Dehlaviy va Abdul-hay 164
quyidagilardan iborat: «Fi diyorino» («Bizning diyorimizda») deganda, Movarounnahr shaharlarini nazarda tutadi. «Qola mashoixuno» («Bizning shayxlarimiz [ya’ni ustozlarimiz] debdurlar») deganda, Movarounnahr (Buxoro, Samarqand) olimlarini nazarda tutadi. «Fiqh» so‘zi bilan esa, aqliy dalilni ifodalaydi. Masalan, «Val- fiqhu fiyhi», ya’ni «ushbu masala haqida aqliy dalil quyidagidek...» Abu Su’udning yozishicha, «Hidoya» muallifi o‘z fikrini bildirmoqchi bo‘lganda «Qola al-abdu-z-zaif afo anhu» («Bu ojiz banda - Xudo uni kechirsin - bunday deydi») iborasini ishlatgan. Lekin uning vafotidan keyin ayrim shogirdlari ushbu jumlani «Qola roziyallohu anhu» («Xudo undan rozi bo‘lsin, bunday deydilar») iborasi bilan almashtirganlar. Muallif o‘zini xudbinlikdan saqlash maqsadida «Men» so‘zini o‘z fikrini bildirishda ishlatmagan. Uning odatlaridan biri shuki, nazarida ma’qul ko‘ringan mazhab dalilini asar oxirida keltiradi. Qozizoda Rumiy laqabi bilan mashhur bo‘lgan Zayniddin Shayx Muhammad Afandi «Natoijul-afkor» kitobida yozishicha, muallif turli mavzular uchun dalil keltirish jarayonida eng kuchli dalilni hammasidan oxirida keltiradi. Bundan uning maqsadi, oxirgi so‘zni ilgari zikr etilgan matlablar uchun dalil sifatida qo‘llashdir. Muallif ilgari zikr etilgan oyatga «Bimo talavna» («Tilovat qilganimizga binoan»), hadisga «Bimo rovayno» («Rivoyat qilganimizga binoan») va ilgari keltirilgan aqliy, mantiqiy dalilga «Bimo zakarno» («Zikr etganimizga binoan») degan iboralari bilan ishora qiladi. Shuningdek, u «Nass», ya’ni oyat yo hadis matnida kelgan illat yoki sababni tekshiriladigan masalani isbotlash uchun mantiqiy dalil qilib ishlatadi. U, ko‘pincha, aqliy dalilni, naqliy dalil (oyat, hadis)dan keyin keltiradi. Tug‘ilishi mumkin bo‘lgan savol yo e’tirozga esa, «Fain qiyla kazo qulna kazo» («agar bunday deyilsa, bunday deb javob beramiz») iborasi bilan javob qaytaradi. U, ko‘pincha, avvalambor, Abu Hanifaning buyuk shogirdlari Abu Yusuf va ash-Shayboniyning nazarini, so‘ngra dalilini keltiradi, un-dan keyin Abu Hanifaning nazarini zikr etib, uning dalilini shunday izohlab o‘tadiki, har ikkalasi uchun javob bo‘ladi. Muallifning yozish uslubi, u 165
«Hidoya»ni o‘qib, undan foydalanishda katta yordam be-radi. «Hidoya» kitobining yana bir xususiyati shundan iboratki, unda «Ilmul-xilof» orqali belgilab berilgan qoidalar keng ko‘lamda nazarda tutiladi. Chunki Marg‘inoniy ushbu fan sohasida ham katta olim va mutaxassis hisoblangan. «Ilmul-xilof» faniga birinchi bo‘lib asos solgan alloma Ubaydullo ad-Dobusiy edi. Burhoniddin Marg‘inoniy «Hidoya»da huquqiy muammolarni yechish jarayonida 3 ta asosiy mazhab (hanafiya, molikiya, shofi’iya)gagina emas, balki zohiriya va avzo‘iya mazhablariga doir fikru mulohazalarni ham o‘rni kelganda tekshirib o‘tadi va har biri haqida o‘z nuqtai nazarini bildiradi. Hanbaliya mazhabi bilan bo‘lgan ixtiloflarni yoritmaydi, chunki aytib o‘tilgan mazhablar tomonidan ko‘p yillar davomida hanbaliya mazhabi tarafdorlari faqihlar emas, balki muhaddislar sifatida qabul qilingan edi. Ushbu nuqtai nazardan «Hidoya» «Ilmul-xilof»ni keng ko‘lamda o‘rganish uchun ham muhim va e’tiborli manba hisoblanadi. Ayni holda, uni oxirgi davrda yangi bir fan sifatida yuzaga kelgan «qiyosiy huquq»ning o‘ziga xos bir shakli, deb e’tirof etish mumkin. Marg‘inoniy fiqhiy nuqtai nazardan, huquqiy masalalarni izohlash jarayonida, ularning mashru (ravo, qonuniy) yoki nomashru’ (noravr, vayriqonuniy) ekan-ligini naqliy dalillardan keyin, aqliy dalillar bilan yoritib o‘tadi. Ushbu nuqtai nazardan «Hidoya»ni islom huquqi falsafasi va keyingi davrlarda keng rivojlangan «huquq falsafasi» fanining manbalaridan biri, deb qabul qilsak, to‘g‘ri xulosa chiqargan bo‘lamiz. Shunday qilib, Burhoniddin Marg‘inoniy yozgan to‘rt jildli «Al- Hidoya» kitobi sunniylik oqimida hanafiya mazhabi bo‘yicha juda muhim va mukammal huquqiy manba sifatida 55 dan ortiq kitob, yuzlab bobu fasldan tarkib topgan bo‘lib, meros huquqidan tashqari, islom huquqining boshqa barcha sohalarini qamrab oladi. Burhoniddin Marg‘inoniy meros huquqini o‘z kitobiga kiritmaganining sababi shundaki, Imom A’zam Abu Hanifa meros muammolarini bir mustaqil fan sifatida fiqh ilmidan ajratib, uni «al-Faroiz» deb atagan. «Hidoya»ning birinchi jildi tahorat va amaliy ibodatlar (namoz, ro‘za, zakot va haj)ga, ikkinchi jildi oila huquqi, qul saqlash muammolari, hudud jazolari (Alloh tomonidan belgilangan jazolar), xalqaro huquq me’yorlari, shirkatchilik, islom huquqiga xos bo‘lgan 166
(fuqarolik huquqi) sud, sud jarayoni, to‘rtinchi jildi esa, ekinchilik va er muammolari, jinoyat turlari, guvohlik va boshqa ko‘p mavzularga bag‘ishlangan. Burhoniddin Marg‘inoniyning shoh asari «Al-Hidoya» eng mo‘tabar huquqiy qo‘llanma sifatida sakkiz asrdan buyon butun islom dunyosi, ayniqsa, Markaziy Osiyo mamlakatlari, Hind yarim oroli, Turkiya va ko‘pgina Arab mamlakatlari uchun eng daqiq va ishonarli manbalardan biri vazifasini o‘tab kelmoqda. «Hidoya» Misr Arab Respublikasidagi eng qadimiy dorulfunun «Al-Azhar», Afg‘oniston Islom dorulfununi, Hindiston Aligarx universiteti, «Devband» dorul-ulumi, boshqa islom mamlakatlari oliy o‘quv yurtlarining ta’limiy nisoblari (o‘quv dasturlari)ga kiritilgan. Bu ulug‘ kitob qonun tuzish tizimini rivojlantirish uchun asosiy manbalardan biri sifatida qo‘llanib kelinmoqda. Afg‘oniston va Hind yarim orolida Kanz va al-Quduriy kitoblaridan keyin «Al-Hidoya»ni yetuk ustozdan o‘tib tamomlamagan tolib, haqiqiy fiqh olimi hisoblanmaydi. «Hidoya» Sharqiy Hindiston shirkati tasarrufidagi Bengaliya viloyati mahkamalari uchun 1190/1776 yil G‘ulom Yahyoxon tomanidan fors tiliga tarjima qilinadi. Ushbu tarjima 1221/1807 yil Kalkutta shahrida chop etilgan. Taajjub joyi shundaki, «Al-Hidoya» birinchi marta arab yoki fors tilida emas, balki Charls Xamel-ton tarjimasi asosida ingliz tilida 1791 yil Londonda nashr etilgan. Ushbu 4 jildli tarjima juda qimmat va noyob bo‘lgani uchun 1870 yil S. G. Gariyning nazorati ostida yangidan yaxlit holida bir jildda chop etilgan. Oxirgi marta inglizcha tarjimasi 1982 yil Lohurda bosmadan chiqqan. N. I. Grodekov «Hidoya»ni inglizcha tarjimasidan rus tiliga o‘girgan va mazkur tarjima 1893 yilda Toshkentda nashrdan chiqqan. Olmoniyalik olim doktor Ekart Shiyvak to‘plagan ma’lumotlarga ko‘ra, «Hidoya»ning mashhur nashrlari quyidagilardan iborat: arabcha asl matni 1234/1818 yilda Kalkuttada, so‘ngra Bombey, Laknov, Kavnpoore, Dehlida chop etilgan. Qohirada 19 asrda va 1888 yilda Qozon shahrida bosilgan. Uning birinchi tanqidiy matni 1326/ 1908 yilda Qohira shahrida nashr etilgan va eng yangi intiqodiy matni ham 1980 yilda Qohirada bosmadan chiqarilgan. 167
darajasiga etgan edi. Shu sababli, asarning birinchi jilli 1994 yili professor Akmal Saidov tomonidan nashrga tayyorlanib «O‘zbekiston» nashriyotida chop etilishi muhim va xayrli ish bo‘ldi. Asarning boshqa jildlari nashry ham nazarda tutilgan. «Hidoya» arab tilidan o‘zbek tiliga taniqli olim S. Muhitdinov rahbarligida bir guruh yosh olimlar tomonidan tarjima qilinib, uning birinchi jiddi prof. A.X.Saidovning katta ilmiy so‘zboshisi bilan 2000 yilda «Adolat» nashriyotida bosmadan chiqarildi. «Hidoya» faqat islom huquqshunoslari uchun emas, balki G‘arb huquqshunos olimlari uchun ham juda e’tiborli huquqiy manba sifatida xizmat qilib kelmoqda. 1958 yili Majid Hadduriy va Hebert J.Lebis tomonidan nashr etilgan «Islomda huquqa nomli kitobning muhim va nozik joylarida «Hidoya»dan foydalanilgan. Kitob mualliflari fikricha: «Burhoniddin Marg‘inoniy yozgan «Hidoya» boshqa barcha kitoblarga nisbatan ko‘proq va yaxshiroq hanafiya mazhabi huquqshunosligining ken-gayib, rivojlanish yo‘lini, tarixini bayon qilgan. Ushbu kitobni o‘qigan kishi shuni bilib olishi mumkinki, muallif juda ko‘p o‘rinlarda, o‘z mustaqil fikru aqidasini ilgari surish va takomillashtirishga uringan. Kitobni yozishdan ham uning asosiy maqsadi shu bo‘lgan». Doktor Zabihullo Safo: «Burhoniddin Marg‘inoniyning «Hidoya» kitobi hanafiy faqihlari orasida katta ahamiyat va e’tibor kasb etib, uning ustidan ko‘p sharhlar yozilgan», - deb ta’kidlaydi. «Hidoya» kitobi o‘zining amaliy va nazariy ahamiyatiga ko‘ra har doim buyuk faqihlar va islom shariati yirik vakillarining diqqat markazida bo‘lib kelgan. Har bir olim unga nisbatan o‘z fikru nazarini bildirishga urinadi. Jumladan, «Hidoya» muallifining o‘g‘li Shayxul- islom Imom Imoduddin otasi haqida ««Hidoya» kitobi uni o‘zlashtirgan kishini hidoyat yo‘liga boshlab, ko‘zi ojizlarning ko‘zini yoritadi. Ey, akd egasi! Uni o‘qib o‘zlashtirgin, uni o‘zlashtirgan kishi eng oliy g‘oyalarga erishgan bo‘ladi» mazmunidagi she’rni yozgan. Alloma al-Haddod esa, uning ustidan yozgan hoshiyasida ushbu so‘zlarni bitgan ekan: «Qur’on kitobi qanday qilib o‘zidan ilgarigi dinlarni mansux (bekor) qilgan bo‘lsa, «Al-Hidoya» kitobi ham o‘zidan ilgari shariat bo‘yicha yozilgan barcha asarlarni e’tiborsiz qoldirdi». 168
borib, unga muqaddima va hoshiyalar yozgan Abul-Hasanot Muhammad Abdulhay Laknaviy «Hidoya» muallifini quyidagi iboralar bilan tanitadi: «Imom al-Marg‘inoniy faqih, Qur’on hofizi, muhaddis, mufassir, barcha ilmu fanni o‘rganib o‘zlashtirgan iqtidorli ustod, o‘tkir nazar bilan tekshiruvchi va diqqat bilan ish yurituvchi zohid, muttaqiy, mahorat va fazilatlar egasi, usuliy (fiqh usullari ilmini chuqur biluvchi), ilmu adabda misli ko‘rilmagan adib va shoir, ilmul-xilof va mazhab sohalari bo‘iicha yuksak salohiyatga ega bir zot edi». So‘ngra Laknaviy «Hidoya» kitobi haqida quyidagidek fikr bildiradi: «Men «Al-Hidoya» kitobini, uning sharhlari va «Muxtorotun-navozil»ni o‘qib chiqdim. Marg‘inoniy yozgan asarlar, ayniqsa, «Al-Hidoya» maqbul va ishonarlidir, negaki, bugunga qadar ham, barcha fozil kishilar va huquqshunoslar uchun foydalanish manbai bo‘lib kelmoqda». Yuqorida zikr etilgan fikrlar va boshqa ko‘p tadqiqotchilar tomonidan bildirilgan ijobiy baholar «Al-Hidoya» kitobining qanchalik ilmiy-amaliy ahamiyatga ega ekanligi borasida qoniqarli dalildir. Shofi’iya mazhabining ba’zi bir namoyandalari «Al-Hidoya» muallifini, ayrim e’tiborga ega bo‘lmagan hadislardan foydalangan, deb tanqid qilganlar. Lekin tadqiqotchilar, jumladan, Muhammad Abdulhay al-Laknaviy: «Bunday yondashuvlarga Marg‘inoniyning yuksak maqomi va buyuk olimligidan xabarsizlik sabab bo‘lgan», – deb ta’kiddagan. Shayx Muhyiddin Abdulqodir (vaf. 775 h.) ibn Muhammad al-Qurashiy al-Misriy, «Al-Hidoya» kitobida keltirilgan hadislarni taxriyj qilib, ya’ni hadislar matni to‘g‘ri ekanligi va roviylarining ishonarli ekanligini isbotlab berib, uni «al-Inoya bima’rifati ahodiysil-Hidoya» deb atagan. Shuningdek, shayx Alouddin «Al-Kifoya fi ma’rifati ahodisil-Hidoya» nomli kitobida, shayx Jamoluddin Abdullo ibn Yusuf Zayla’iy «Nasburra’ya li ahodiysil-Hidoya» nomli kitobida mazkur hadislarning sahihligini ko‘rsatib berganlar. Oxirgi asarni ibn Hajar Asqaloniy kisqartirib, «Ad-Diroya fi muntaxabi ahodisil-Hidoya» deb atagan. «Hidoya» ham shakl va tuzilish nuqtai nazaridan, ham ichki mazmun jihatidan hanafiya maktabi ta’limotining yorqin namunasi 169
uning uslubidan foydalanish asosida yozilgan. Hindistonlik olim Aziz Ahmad «Hindistonda is-lom tafakkuri tarixi» nomli asarida ta’kidlashicha, hanafiya fikdi Hindiston bo‘yicha, G‘iyosuddin Tug‘luq davrida, hadislarga asoslangan hukmlarga nisbatan us-tun turgan, o‘lkani idora qilish qonunlari Qur’onga va Hindistonning sobiq sultonlari rusumlariga tayangan holda, butunlay hanafiy mazhabi ta’siri ostida bo‘lib, uning o‘g‘li va o‘rinbosari Muhammad ibn Tug‘luq «Hidoya» kitobi haqida komil ma’lumotga ega bo‘lgan. Shuningdek, muallif bergan ma’lumotlarga ko‘ra, ushbu davrda yaratilgan ikki katta huquqiy asar, ya’ni «Fiqhi Feruzshohiy» hamda Totorxon tashviqoti va na-faqasi bilan Olim ibn-Alo tomonidan yozilgan katta hajmli «Fatovoyi Totorxoniya» asarlari Feruz Tug‘luq hokimiyati davri (351–1388)da ta’lif etilib, uni yozishda «Al-Hidoya» uslubidan foydalanilgan edi. Muallif so‘ziga qo‘shimcha qilib aytish mumkinki, Hindistonda undan keyin yozilgan huquqiy asarlar, jumladan, «Fatovoyi Ibrohimshohiy» va yirik huquqiy manba hisoblanmish boburiylar davlatining 4-jiddli huquqiy kodeksi – «Fatovoyi Olamgiriy»da ham «Hidoya» ta’sirini to‘g‘ridan-to‘g‘ri ko‘rish mumkin. Hindistondan tashqari «Al-Fatovoi al-Hindiya» nomi bilan shuhrat qozongan «Fatovoyi Olamgiriy» boburiylar sulolasining iqtidorli imperatori Avrangzeb Olamgir buyrug‘iga binoan bir guruh salohiyatli faqihlar tomonidan yozilib, uning shaxsiy nazorati ostida tugatilgan. 4 jidd, 3500 betli hajmga ega bo‘lgan ushbu Kodeks, Nizomuddin Burhonpo‘riy (Shayx Nizom) rahbarligida 24 kishidan iborat olimlar guruhi tomonidan tayyorlanib, sud ishlarini bajarish va davlatni boshqarish uchun asosiy qonun o‘rnida ishlatilgan. «Fatovoyi Olamgiriy» urdu tiliga tarjima qilinib, 1889 yili Laknahuda nashr etilgan. Shuningdek, bu muhim fatovo 2000 yil Beyrutda «Dorul- kutubil-ilmiya» tomonidan «Al-Fatovo al-Hindiya» nomi bilan 6 jildda nashr etildi. Ushbu kodeks qo‘lyozmalaridan Abu Rayhon Beruniy nomidagi Sharqshunoslik instituti qo‘lyozmalar fondida bir necha nusxa mavjud. Aytilganlardan yaqqol ko‘rinib turibdiki, «Hidoya» bugungi kunga qadar islom huquqshunosligi bo‘yicha barcha sohalarda o‘z ta’sirini o‘tkazib kelgan va faqihlarning ko‘pchiligi, ularning 170
sababli, unga bag‘ishlab juda ko‘p sharhlar yozilib, ba’zan esa asar qisqartirilib, qisqartmasi ustidan ham ko‘p sharhlar yozilgan. Birinchi bo‘lib Tojush-shari’a Mahmud ibn Sadrush-shari’a Birinchi «Hidoya»ni o‘z nevarasi - buxorolik Ikkinchi Sadrush-shari’a Ubaydullo ibn Mas’ud uchun qisqartirgan. Kisqartmasini «Viqoyatur- rivoya fi masoilil-Hidoya» deb atab, uning muqadimmasida «Al- Hidoya» haqida quyidagi fikrni bildirgan: «Al-Hidoya» faxrlanishga arzigulik bir nafis va oliy asar, to‘lqinlanuvchi bir ummon, yuksak o‘rinli, qimmatli, o‘z aniq dalillari va burhonlari bilan katta ahamiyatga ega, cheksiz yaxshi tomonlari va porloq jumlalari bilan hammaga fayzu baraka manbai bo‘lib kelgan bir kitobdir». Agar biz «Al-Hidoya»ning qisqartmasi «Al-Vaqoya» va uning qisqartmasi bo‘lmish «Muxtasarul-viqoya» ustidan yozilgan ko‘p sonli sharhlarni ham nazarda tutadigan bo‘lsak, unda «Al-Hidoya» va uning qisqartirilgan matnlari ustidan yozilgan sharhlar soni 50 dan oshadi. Ammo atamalar, nomlar, joylar, ayrim e’tirozlar va savollarga oydinlik kiritish va javob berish maqsadida yozilgan hoshiyalar va matn iboralari ostida berilgan izohlar haqida ham so‘z yuritmoqchi bo‘lsak, alohida tadqiqot olib borish zarurati tug‘iladi. Qur’oni karimdan keyin islom huquqining asosiy manbalaridan biri bo‘lmish sunna sohasida to‘plangan Imom Buxoriyning «Al-Jomi’ as-sahih» kitobi ustidan, Brokkelman «Arab adabiyoti tarixi»da yozishicha, 43 sharh yozilgan. Ahlvardning yozishicha, faqatgina Berlindagi qo‘lyozmalar ro‘yxatiga uning 60 ta sharhi kiritilgan. Shunga binoan aytish mumkinki, al-Buxoriy asaridan keyin al- Marg‘inoniyning «Al-Hidoya»si eng ko‘p sharhga ega bo‘lgan asardir. Bu esa «Hidoya»ning qanchalik buyuk ilmiy-amaliy va hayotiy ahamiyatga molik ekanining inkor etib bo‘lmaydigan dalillaridandir. Endi e’tiboringizni Burhoniddin Marg‘inoniyning shogirdlaridan biri bo‘lmish Burhonul-islom az-Zarnujiy, o‘zining «Ta’limul- mutallim» nomli kitobi-da, undan rivoyat qilgan bir qit’a she’r va bir qisqa so‘z tarjimasiga jalb etamiz: «Buyuk imom, ustoz, «Al-Hidoya» muallifi menga quyidagi she’rlarini o‘qigan edilar: Obro‘ va e’tiborsiz olimdan katta fasod kelib chiqadi. Undan ham kattaroq fasod manbai obidlik va zohidlik da’vosini qilgan kishidur. 171
fitnalarga duchor bo‘lg‘usidurlar. Shuningdek, ustoz menga bunday degan edilar: «Hech qachon ilm o‘rganish ishida uzilish yuz bermasligi kerak, negaki, bu katta yo‘qotishga olib boradi. Men ilm o‘rganish jarayonida hech qachon uzilishga yo‘l qo‘ymaganim sababli barcha safdoshlarimdan o‘zib o‘tdim». Yüklə 0,76 Mb. Dostları ilə paylaş:
|