O’quv qo‘llanma “Durdona” nashriyoti Buxoro 2022
Mavzuni mustahkamlash uchun topshiriqlar
Yüklə 0,76 Mb.
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- 8 – MAVZU. ABU AL-MU’YIN AN-NASAFIY
- Tayanch so`z va iboralar
|
Mavzuni mustahkamlash uchun topshiriqlar.
1. Beruniy o‘rta asrlarning qomusiy allomasi 2. Beruniy asarlarining musulmon Sharqi madaniyatiga ta’siri. 3. Beruniy asarlariga bag‘ishlangan yevropalik olimlar asarlari. 4. O‘zbekistonda Beruniyshunoslik 129
MAXMUD AZ-ZAMAXSHARIY VA BURXONUDDIN AL-MARG‘INONIYLARNING ILMIY MEROSI Reja 1. Abu al-Mu’yin an-Nasafiy – islom ilohiyoti, falsafasi va kalom ilmini rivojlantirgan alloma 2. Maxmud az-Zamaxshariy – Xorazm zaminida jahon fani va madaniyati rivojiga munosib hissa qo`shgan alloma 3. Burxonuddin al-Marg‘inoniy –O`rta Osiyodagi buyuk fiqhshunos alloma 4. Mustaqillik yillarida allomalar yubiley yoshlarining nishonlanishi Tayanch so`z va iboralar: Kalom ilmi, naql, dalil, taraqqiyot, bosqich, ahli as-sunna val-jamoat maktabi, moturidiya maktabi, al- madrasat al-moturidiyya, ash’ariya maktabi, al-madrasat al- ash’ariyyaa tayanganliklariga ko‘ra, hamfikr, hammaslak Abu Al-Mu’in an-Nasafiy (1027-1114) Kalom ilmining buyuk allomasi imom Abu Mansur al-Moturidiy (870–944) tomonidan yaratilgan al-moturidiya maktabining yirik namoyandalaridan biri Abul-Mu’in an-Nasafiyning Movaraunnahrda hanafiya mazhabining qaror topishida beqiyos xizmatlari bor. Abul- Mu’in an-Nasafiy nafaqat kalom ilmining al-lomasi, balki o‘z davrining faqihi va usuliyotchi olimi sifatida ham shuhrat qozongan siymolardan biridir. Shu boisdan ham, «Al-qand fi zikri ulamoi Samarqand» nomli asarda boshqa bir nasaflik olim Najmiddin Umar an-Nasafiy u haqda: «Sharqu G‘arbning olimu ula-molari Abul-Mu’in an-Nasafiy ilmining dengizi-dan bahra topib, ul taratg‘on ziyo nurlarini ko‘zlariga to‘tiyo qilib surtg‘onlar», – deya uning ilmiy salohiyati-ga yuksak baho bergan. Avvalgi maqolalarda ta’kidlanganidek, kalom ilmi aqidaviy masalalarni aqliy va naqliy dalillarga taya-nib talqin qiladigan va ulardagi har qanday ishtiboh-larga barham beradigan ilmdir. Bu ilmning taraqqiyot bosqichlarida imom A’zam Abu Hanifa an- Nu’mon as-Sobit al-Kufiy (699–767) safdoshlarining alohida xiz- matlari bor. Movarounnahrda ular yarattan maktablar ahli as-sunna 130
imom Abu Mansur al-Motu-ridiy nomiga mansub etilib, moturidiya maktabi (al-madrasat al-moturidiyya) deb atalgan edi. Ayni shu maktab bilan bir davrda Iroqda imom Abul-Hasan al-Ash’ariy (873– 935) asos solgan al-ash’ariya maktabi (al-madrasat al-ash’ariyya) keng tarqalgan edi. Bu ikkala maktab ta’limotlari orasidagi farqlar juz’iy bo‘lib, ular lafziy yoki bo‘lmasa, ma’noviy (mazmuniy) tusga egadir. Bu o‘rinda shuni ham aytish kerakki, dastlabki islomiy mutafakkirlar va kalom ilmining allomalari – mutakallimlar kalom ilmiga bir necha xil ta’rif bergan bo‘lsalar-da, barchalari bir masalada, ya’ni diniy-aqoidiy masalalar xususida fikr yuritganlarida, akdiy nazarga tayanganliklariga ko‘ra, hamfikr, hammaslak bo‘lganlar. Biroq kalom ilmining allomalari bu ishlarni akd va nazar ko‘zi bilan qabul qilishda ikki toifaga ajralganlar. Birinchi toifa diniy masalalarni aql yo‘li bilan hal qilish, ya’ni ularni sharhlash, ularning tafsilotlarini har tomonlama ochish yo‘li bilan chuqur o‘rganish g‘oyasini ilgari surgan. Bu yo‘nalish, asosan, ilk mutakallimlarning yo‘li bo‘lib, davriy jihatdan birinchi va ikkinchi hijriy (milodiy ettinchi va sakkizinchi) asrlarga to‘g‘ri keladi. Bu davr-da samarali faoliyat ko‘rsatgan olimlardan imom Abu Hanifani ko‘rsatish mumkin. Chunonchi, u o‘zining «Al-Fiqh al-akbar» («Buyuk fiqh») nomli asarida fiqh ilmining asoslari bilan bir qatorda aqidaviy masala-lar bo‘yicha ham qimmatli ma’lumotlar keltirgan. Ik-kinchi toifaning yo‘li diniy-aqidaviy masalalarni aqliy dalillar va isbotlarga tayangan holda himoya qilishga urinishdir. Bu yo‘nalish davriy jihatdan nisbatan keyinroq paydo bo‘ldi. Bu yo‘nalishning vujudga kelishiga islom diniga yot bo‘lgan turli-tuman falsafiy fikrlar va qarashlarni o‘zida mujassam qilgan asarlarning arab tiliga tarjima qilinishi katta ta’sir ko‘rsatdi. Kalom ilmining (islom falsafasi) birinchi yo‘nalishi bo‘yicha faoliyat ko‘rsatgan olimlardan Sa’daddin at-Taftazoniy, Toshko‘priyzoda, shayx imom Muhammad Abdo kabilar bo‘lsa, ikkinchi yo‘nalish na-moyandalari sifatida Abu Nasr al-Forobiy, imom al-G‘azzoliy va Ibn Xaddun kabi mashhur allomalarni aytish mumkin. Kachom ilmi (ilm al-kalom)ning tarixiga nazar solsak, azaldan bu ilmning turli nomlar bilan atalgani-ni ko‘ramiz. Masalan: al-fiqh al-akbar (ulug‘ fiqh), usul ad-din (din asoslari), ilm at-tavxid vas- sifat (Al-lohning yagonaligi va sifatlari haqidagi ilm), hatto 131
yagonaligi haqida bahs), ba’zi keyingi davrlarda o‘tgan olimlar tomonidan ilm at-tavhid (Allohning yagonaligi haqidagi ilm) degan nom bilan ham atalgan. Yuqorida zikr etilganidek, bu ilmning ilm al- kalom nomi bilan atalishi juda barvaqt paydo bo‘lgan. Chunki bu tarzdagi nomlashni imom Abu Hanifada uchratamiz. E’tiborga molik tomoni shundaki, fiqh ilmi bo‘yicha buyuk alloma sifatida tanilgan imom Abu Hanifa fiqhdan oldin kalom ilmi bilan shug‘ullanga-ni ham yaxshi ma’lum. Yuqorida zikr qilingan kalom ilmining har xil nomlar bilan atalishi ham uning bir qancha taraqqiyot bosqichlaridan o‘tganligini ko‘rsatadi. Shu boisdan ham, odatda, tadqiqotchilar kalom ilmi-ning rivojlanish davrini uch bosqichga bo‘lib sharhla-ganlar: birinchi bosqich Rasululloh davridan e’tiboran to hijriy birinchi yuz yillikning oxirigacha; ikkinchi bosqich hijriy ikkinchi yuz yillikdan uchinchi hijriy asrning oxirigacha; uchinchi bosqich hijriy uchinchi asrdan to beshinchi asr oxirigacha bo‘lgan davrni qamraydi. Hanafiya mazhabi islom dinining sunniy yo‘nalishdagi to‘rt mazhabining biri bo‘lib, uning asoschisi, yuqorida qayd qilganimizdek, imom A’zam Abu Hanifa an-Nu’mon ibn as-Sobit al- Kufiydir. Sunniy yo‘nalishdagi uch mazhab – shofi’iy, molikiy va hanbaliy mazhablarining asoschilari bo‘lmish imom ash-Shofi’iy (767-820), imom Molik ibn Anas (712-795), imom Ahmad ibn Hanbal (780-855) kabi Abu Hanifa ham islomiy aqidalarni sof holda saqlash yo‘lida din dushmanlariga qarshi kurashda ulkan xizmatlar ko‘rsatgan. Diyorimizdan chiqqan buyuk mutakallimlardan biri Abul-Mu’in an-Nasafiyning hayoti va uning ilmiyma’naviy merosi, xususan, kalom ilmiga oid ta’limotlarini o‘rganish katta ahamiyatga egadir. Chunonchi, an-Nasafiy hijriy uchinchi asrning oxiri va to‘rtinchi asrning boshlarida Movarounnahrda ahli sunna val-jamoat mazhabining karor topishi va uni hayotga tatbiq etishga katta hissa qo‘shganlardan biri edi. Imom an-Nasafiy o‘z davrining taniqli allomalaridan biri bo‘lib, u mutakallim, faqih va usuliyotchi olim sifati-da shuhrat qozongan edi. Uning asarlari ilm ahli tomo-nidan yuksak baholanib, hatto «Kashf az-zunun» nomli mashhur kitobning muallifi Hoji Xalifa an-Nasafiyning «Tabsirat al-adilla» asari xususida to‘xtalib: «Najmiddin Umar an-Nasafiyning «Al-Aqoid» asarining 132
yozgan edi. Imom Abul-Mu’in an-Nasafiy hakida yozgan mual-liflarning aksariyati uning to‘liq ismini Abul-Mu’in Maymun ibn Muhammad ibn Muhammad ibn Mu’tamid ibn Muhammad Makhul an-Nasafiy deb keltirganlar. Bundan biroz farq bilan yozilgan shakllari ham uchray-di. Uning kunyasi barcha manbalarda Abul-Mu’in deb zikr qilinadi. Ammo an-Nasafiyning laqablariga kelsak, yozma manbalarda ko‘rsatilishicha, u bir qancha la-qablar bilan atalgan, jumladan, imom fozil, sayful-haq (haqiqat qilichi), jomi’ al-usul, al-imom az-zohid, al- faqih al-hanafiy, al-olim al-bori’ (yuksak bilimdon olim) kabi laqablarni olgan. Abul-Mu’in an-Nasafiy ilmu irfonda yetuk, ziyoli bir oilada ulg‘aygan, uning ajdodlaridan ko‘plari, ayniqsa, fiqh ilmi sohasidagi ulkan salohiyatlari bilan el-yurt ora-sida tanilgan edilar. Katta bobosi, o‘z davrining taniqli olimi Makhul Abul Fazl an-Nasafiy – an-nasafiylar sulolasining sardori-boshlovchisi hisoblanib, uning oilasidagilar fiqh ilmining hanafiya mazhabi asoschisi imom Abu Hanifa ta’limotlariga tayanib amal qilganlar. Shuningdek, u fiqh ilmi sohasida imom Abu Hanifaning shogirdi Muhammad ibn al-Hasan ash-Shayboniyning safdoshi Abu Sulaymon al-Juzjoniydan rivoyat qilardi. Uning an-Nasafiy nisbasi bilan atalishi xususida esa barcha tarixnavislar yakdillik bilan bir xil yozganlar. Shu bilan birga, ba’zi manbalarda an-Nasafiyning bir qancha muddat Samarqandda yashaganligi va so‘ngra uzoq yillar Buxoroda muqim istiqomat qilganligi haqida ham xabarlar keltirilgan. Abul-Mu’in an-Nasafiy tavallud topgan sana haqida yozgan tarixnavislardan biri, arab olimi Xayriddin az-Zirikliy o‘zining «al- A’lom» va Umar Rizo Kahhola «Mu’jam al-muallifiyn» nomli asarlarida uning 418/1027 yidda Nasaf (hozirgi Karshi) shahrida tug‘ilganligini zikr etganlar. Uning vafoti haqida esa aksar manbalarda 508/1114 sana beriladi. Shunga ko‘ra, alloma Abul-Mu’in an-Nasafiy uzoqumr ko‘rib, 87 yoshida vafot etgan. Uning qabri Qarshi shahri yaqinidagi Qovchin qishlog‘ida joylashgan. Abul-Mu’in an-Nasafiyning ustozlari haqida manbalarda aniq bir ma’lumot uchratmadik. Faqat Abu Muqotil as-Samarqandiyning (vaf. 2081823) «Kitob al-olim val-mutaallim» («Ustoz va shogird kitobi») nomli asarida keltirilishicha, an-Nasafiy o‘z asarlariga keltirilgan 133
ma’lumotning ahamiyatli tomoni shundaki, Abul-Mu’inning otasi Muhammad ibn Mu’tamid o‘z farzandiga ustozlik qilish darajasiga etishgan: ilmiy salohiyatga ega kishi bo‘lgan ekan. Yozma manbalarda hanafiya mazhabining boshqa faqihlari misoli uning ilmiy iqtidori haqida boshqa biror xabar keltirilmagan. Shunga qaramasdan, an-nasafiylar xonadoni sohiblarining ilmiy nufuzi, ayniqsa, hanafiya fiqhi ilmi sohasida elu yurt orasida yaxshi ma’lum edi. Abul- Mu’inning to‘rtinchi (katta) bobosi Abu Mu’in Makhul ibn al-Fazl an- Nasafiy bir qator asarlarning muallifi sifatida tanilgan olim bo‘lib, u Yahya ibn Muoz (u 258/871 sanada Nishopurda vafot etgan), shuningdek, al-karromiya maktabining asoschisi Abu Abdulloh Muhammad ibn Karromning shogirdlaridan edi. O‘z davrida u termizlik buyuk muhaddis Abu Iso at-Termiziy, shuningdek, Muhammad ibn Ayyub ar-Roziy, Abdulloh ibn Ahmad ibn Hanbal kabi o‘sha davrning mashhur olimlaridan hadislardan saboq olgan edi. U, shuningdek, Abu Sulaymon az-Juzjoniyga ham shogird bo‘lgan, undan esa o‘g‘li Abul-Mu’in Muhammad ibn Makhul hadislar rivoyat qilgan edi. U hanafiya mazha-bining to‘rtinchi tabaqa faqihlaridan biri edi. Uning qalamiga mansub «Fiqhda ash-shua’» nomli kitobi bo‘lib, unda Abu Hanifaning kimki ruku’da boshini ko‘targan paytda ikki qo‘lini ko‘tarsa, namozi buziladi degan fikrini zikr qiladi. Shuningdek, uning «Al-Lu’lu’-iyat» degan asari mav’izalarga, Allohning fazli subhoniga aloqador «Al-Lubob» nomli, jamoat hayotiga doir «Kitob fit-tasavvuf» hamda ilohiyat masalasiga oid «Radd a’lo ahl al-bida’ val-ahva» nomli asarlari mavjud. Makhul an-Nasafiy 318/930 yilda vafot etgan bo‘lsada, Abul-Mu’inning uchinchi bobosi Abul-Mu’in Muhammad ibn Makhul otasi Makhuldan rivoyatlar qilgan. Shunday qilib, yuqorida bildirilgan fikrlardan ma’lum bo‘layotirki, uning oila a’zolarining hammalari ilmu irfonda mashhur bo‘lgan va o‘z farzandlarining ham ilmli bo‘lishiga alohida e’tibor bilan qaraganlar. Binobarin, Abul-Mu’in an-Nasafiyning ota-bobolari uning uchun ustoz hisoblanadilar. Abul-Mu’in anNasafiyning shogirdlari 1. Najmiddin Umar an-Nasafiy. U imom, fozil usuliyotchi, mutakallim, mufassir, muhaddie, faqih, hofiz, jahviy (grammatik) sifatida o‘z davrining yetuk olimi sanalgan. U o‘z zamonining juda ko‘plab taniqli olim-laridan saboq olgan bo‘lib, o‘zining «Ta’dod 134
rida ularni nomma-nom keltirgan. Najmiddin Umar an-Nasafiy yuzdan ortiqasar yaratgan bo‘lib, u ilm-fanning turli sohalarida, xususan, tafsir, hadis, lug‘at, adabiyot, kalom, tarix sohalarida dong taratgan mual-liflardan edi. Uning asarlaridan «Al-Aqoid an-Na- safiyya», «Tarix Buxoro», «Al-qand fi zikri ulamoi Samarqand», «Majma’ al-ulum», «An-Nashoh fi sharh axbar as-Sihoh» va boshqalarni ko‘rsatish mumkin. Najmiddin Umar an-Nasafiy «Muftiy as-sakdayn» («Odamlar va devlar muftiysi») degan laqab olgan edi. U 1068 yilda Nasafda tug‘ilgan bo‘lib, 1142 yilda Samarqandda vafot ettan. Alouddin as-Samarqandiy. Muhammad ibn Ahmad ibn Ahmad Abu Bakr Alouddin as-Samarkandiy - «Tuhfat al-fuqaho» («Faqihlarga tuhfa») nomli mashhur asarning muallifi. U fiqh ilmidan Abul-Mu’in Maymun al-Makhuliy va Sadr al-islom Abul Yasr al- Pazdaviydan ta’lim olgan. Undan qizi - fiqh bo‘iicha yetuk alloma Fotima fiqhdan saboq olgan. Uning «Al-Lubob fil-usul al-fiqh» degan asari ham bor. Taxminan, 1180 yilda vafot etgan. 2. Abu Bakr al-Kosoniy. Abu Bakr ibn Mas’ud ibn Ahmad Alouddin ash-Shoshiy al-Hanafiy. U Halab shahrida:yashab Malik al- ulamo al-Kosoniy laqabi bilan mashhur edi. U turli ilmlarni «Tuxfat al-fuqaho» asarining muallifi Alauddin Muhammad as- Samarqandiydan olib, o‘z asarlarini, xususan, «At-Tuxfat fil-fiqh» va ilm al-usulga bag‘ishlangan boshqa asarlarini unga o‘qib bergan edi. U, shuningdek, Abul-Mu’in Maymun al-Makhuliy va Majd al- Aimmati as-Sadaxsiydan turli ilmlar bo‘yicha ta’lim olgan edi. Undan o‘g‘li Mahmud, shuningdek, «Al-Muqaddima al-G‘aznaviyya» asarining muallifi Ahmad ibn Mahmud al-G‘aznaviy fiqh ilmidan saboq olishgan. U o‘z ustozi Alouddin as-Samarqandiyning «Tuhfat al-fuqaho» asarining sharhi xususida «Badoe’ as-sanai’ fi tartiyb ash- sharoi’» degan kitob ham yozgan. Yana uning qalamiga mansub «As- Sulton al-mubiyn fi usul ad-diyn» degan asari ham bor. U hijriy 578 yil rajab oyining o‘ninchisida yakshanba kuni peshindan keyin (1182) Halabda vafot etdi va shahar tashqarisidagi Ibrohim al-Xalil maqomining ichkarisiga, xotini Fotimaning qabri yoniga dafn etildi. 4. Abul-Muzafsrar at-Talaqoniy. Uning to‘liq ismi Ismoil ibn Adiy ibn al-Fazl ibn Ubaydulloh Abul-Muzaffar at-Talaqoniy al-Variy bo‘lib, hanafiy faqihlaridan biridir. U o‘z davrining muftiysi, yyetuk 135
bo‘lgan Muhammad ibn Muhammad Abul Fa-zoil va boshqalardan fiqh ilmini egallagan. Buxoroda bir talay ustozlardan hadis eshitgan. Ulardan biri Abul-Mu’in Maymun ibn Muhammad ibn Muhammad ibn al-Mu’tamid al-Makhuliy an-Nasafiydir. Balxda Abu Ja’far Muhammad ibn al-Husayn as-Sam’oniy va Abu Bakr ibn Abdurrahmon ibn al-Qusayr al-Xatiybdan hadis ilmidan ta’lim olgan. As-Sam’oniy o‘zining mashhur «Al-Ansob» asarida: «U menga barcha tomonidan eshitiladigan (masmu’otihi) asarlari xususida ijozat bergan edi. U Xurosonning turli tomonlariga ko‘p safarlar qilgan, Movarounnahrga ham borib, u erda fiqh ilmidan saboq olgan. Uning vafoti, bizning fikrimizcha, 540/1145 yillar hududida bo‘lgan. Uning haqida al-hofiz Abu Ali al-Vaziyr ad-Dimashqiy va al-hofiz Abul Hajjoj al-Andalusiy muhim ma’lumotlar qoldirgan», – deb yozgan. 5. Ahmad al-Pazdaviy. Ahmad ibn Muhammad ibn Mu- hammad ibn al-Husayn ibn Abdul Karim ibn Muso ibn Abdulloh ibn Mujohid ibn Abul-Yusr. U yana Sadr al-Aimmati Abul-Maoliy al- Pazdaviy, an-Nasafiy al-Pazdaviy, al-Qoziy as-sadr nomi bilan ham tanilgan edi. Al-Imom az-Zohid ibn al-Imom Muhammad al-Pazdaviy nomlari bilan tanilgan bo‘lib, u Buxoro ahlidan edi. U hijriy 481 yoki 482 yilda Buxoroda tug‘ilgan bo‘lib, Movarounnahrning yetuk faqihi, Abu Hanifa mazhabidan yuruvchi tariqatning sohibi Abul-Hasan Ali ibn Muhammad ibn al-Husayn ibn Abdulkarim al-Pazdaviy akasining o‘g‘li edi. U fiqh ilmini otasidan o‘rganib, bu ilmda o‘z davrining bilimdon olimi darajasiga etdi. Abul-Mu’in Maymun ibn Muhammad an-Nasafiydan hadislar eshitgan va boshqa bir qancha ulug‘ olimlardan ham saboq olgan, u o‘z bilimi va favqulodda salohiyati bilan boshqalardan tamoman ajralib turardi. Ahmad al-Pazdaviy bir qancha muddat Buxoroda qozi lavozimida ham samarali faoliyat ko‘rsatgan. Ahmad al-Pazdaviy go‘zal xulq-atvori bilan ham el orasida tanilgan edi. Haj ibodatini ado etishga ketayotib, Marv shahrida to‘xtaganda, bu shaharda yashovchi taniqli olim as-Sam’oniy undan saboq olgan edi. Shuningdek, Bag‘dodda hadislardan dars bergandi. U Haj safaridan qaytayotib, hijriy 541 yilning jumodul-uvlo oyida (1146 yil)da Saraxsda vafot etdi, keyin uning jasadi Buxoroga keltirilib, dafn kilindi. Ahmad al-Pazdaviy fazilatli imom, akl-idrok bilan ish 136
hadis va boshqa ilmlarning yetuk bilimdoni. 6. Abul-Hasan al-Balxiy. Uning to‘liq ismi Ali ibn al-Hasan ibn Muhammad ibn Abu Ja’far Abul-Hasan al-Balxiy al-Ja’fariy bo‘lib, al-Burhon al Balxiy nomi bilan mashhur, zohid va obid inson edi. Qator manbalarda ko‘rsatilishicha, Abul -Hasan al-Balxiy islom mamlakatlarida ilmu irfonni tarqatgan olimlardan biri hisoblanadi. O‘zi esa fiqh ilmini Buxoroda imom Abdulaziz ibn Umar ibn Moza va o‘sha davrning boshqa taniqli faqihlaridan egallab, bu ilm sohasidagi yetuk olim darajasiga erishdi. Hadis ilmiii ham Movarounnahrda aynan shu ustozi – Ibn Moza va Abul-Mu’in an Nasafiydan o‘rgandi. Keyinchalik, Makkai mukarramada bo‘lganida Vaziyn al-Andariydan ham hadislardan saboq oldi va boshqa bir guruh olimlardan fiqh ilmi sohasidash bilimlarini takomillashtirdi. Shundan keyin, 510/1516 yilda Damashqqa keldi va bu shahardagi al-madrasat as-sodiriyyada o‘rnashib, unda faoliyat ko‘rsatadi. Ayni shu vaqtda uning bilan ushbu madrasaning mudarrislaridan bo‘lgan Ali ibn Makkiy al-Kosoniy o‘rtasida aqidaviy masalalar-dagi ixtiloflar xususida qizg‘in munozaralar ham bo‘lib o‘tgan edi. Damashqda bo‘lgan paytida Abul- Hasan al-Balxiyning obro‘-e’tibori baland bo‘lib, hatto u bir qancha ilmiy majlislarga ham boshchilik qilgan edi. Biroquningbu yutuqlari, oxir-oqibatda, yuqorida zikr etilgan al-Kosoniyning hasadini keltirdi, shuningdek, hanbaliya mazhabida bo‘lgan bir toifa olimlar ham uning fikrlariga bir tomonlama, mutaassiblik bilan qaradilar, chunki alloma ularning qarashlaridagi ang-lashilmovchiliklarni ochib tashlagan edi. Natijada, al-Balxiy Damashqda istiqomat qilishdan voz kechib, Makkai mukarramaga borib, Baytulloh al-haramning yonida (mujovir bo‘lib) yashay boshladi. Shundan bir qancha vaqt o‘tgach, Abul- Hasan al-Balxiy taniqli faqih Saad ibn Ali ibn Abdulloh bilan uchrashib qoladi va u Abul-Hasan al-Balxiyni Bag‘dodga borishga ko‘ndi-radi va keyin ikkovlari Damashqqa yo‘l oladilar. Al-Balxiy Damashqda xursandchilik bilan kutib olinib, shahardagi al-madrasat as-sodiriyyada o‘rnashib, unda mudarrislik bilan mashg‘ul bo‘ladi. Tez orada uning do‘stlari ko‘payib, shaharning xosu avom aholisi o‘rtasida katta hurmat-e’tiborga sazovor bo‘ladi. Shaharda uning boshchiligida ilmiy anjumanlar (majlis al-imlo – ustozning aytib turganini tinglovchilar yozardilar) uyushtirilib, bu yig‘inlarga juda katta jamoat yig‘ilar edi. Keyin unga Halab shahri ahliga fiqh ilmidan 137
uchun Halabga borish lozim bo‘ldi. Uningbu yo‘nalishdagi faoliyatidan shahar ahli katta manfaat ko‘rdi va ular o‘rtasida mavjud bo‘lgan bid’atga barham berildi. Shundan keyin, u cheksiz maqtovlaru minnatdorchilikka sazovor bo‘lgan holatda Damashqqa qaytdi. U omma orasida muttasil ravishda amri ma’ruf va nahiy anil-munkar bilan shug‘ullanar edi. Biroq, keyinchalik, uning bu darajada jamoatchilikning yuksak ehtiromiga sazovor bo‘lishi Damashq shahar hokimini bir qadar tashvishga tushirdi-yu, natijada, Abul-Hasan al- Balxiyga shahardan chiqib ketishi haqida xabar etkazildi. Shunga binoan, u Damashqdan chiqib, Basraga bordi va bir qancha muddat shu shaharda yashadi. Shahar voliysi uning Basraga qadam ranjida qilganligi uchun katta izzat-ikrom ko‘rsatib, alohida ehtiromini bildirdi. So‘ngra uni yana Damashqqa qaytarib jo‘natdi. Abul-Hasan al-Balxiy shunday inson ediki, agar biror masalada omadi yurishmay qolsa, darhol namoz o‘qib, ibodatga berilardi. U tahorat olib, eshikni ichidan berkitib, namoz o‘qish bilan mashg‘ul bo‘lardi. U iymon-e’tiqodi komil, ezgulik ishlarga moyil, ilmu ma’rifat tarqatishga o‘zini butunlay baxshida etgan saxovatli bir inson edi. U o‘z do‘stlariga mehri benihoya va g‘oyatda e’tiborli, ilm ahllariga nisbatan hurmat-ehtiromi cheksiz edi. Hatto avvaliga unchalik el naza-riga tushmagan bir guruh ma’rifat ahli uning suhbatlaridan bahramand bo‘lib, barakotidan istifoda etgach, elu yurt e’tiborini qozongan kishilarga aylangan edilar. Abul-Hasan al-Balxiy 548/1153 yilda vafot etgan edi. 7. Abul-Fath al-Hilmiy. Uning to‘liq ismi Ahmad ibn Muhammad ibn Ahmad Abul-Fath al-Hilmiy bo‘lib, 470/1078 yilda tavallud topgan. U Buxoroda yashagan pay-tida fiqhstan saboq olib, qozi Abul-Yusr Muhammad ibn Muhammad ibn al-Husayn al- Pazdaviy, Abul-Mu’in Maymun ibn Muhammad ibn Muhammad an- Nasafiy va Sayyid Abu Ibrohim Ismoil ibn Muhammad Abul- Hasandan hadislar eshitib, ulardan hadislar ham yozib olgan edi. Taniqli olim Abu Saad as-Sam’oniy «Al-Ansob» nomli asarining «Zayl» qismida u haqida shunday deb yozgan: «Abul-Fath al- Hilmiy solih, beozor va o‘ta xotirjam yuradigan kishi bo‘lib, ba’zi paytlarda qozining o‘rniga qozilik vazifasini ham bajarar edi. Haj ibodatini ado etish uchun Makkaga borayotib, u 517/ 1123 yilda Bag‘dodda ham to‘xtab, shahardagi bir kancha taniqli olimlardan 138
Shunda u menga ul-kan bir kitobni ko‘rsatgan ediki, unda mashhur allomalardan eshitgan hadislardan o‘z qo‘li bilan yozganlari jamlangan edi». Abul-Fath al-Hilmiy hijriy 547 yil safar oyining yigirma birinchisi, chorshanba kuni (1157) da vafot etgan. 8. Abdurashid al-Valvolijiy. Uning to‘liq ismi Abdurashid ibn Abu Hanifa No‘’mon ibn Abd ar-Roziq ibn Abdulloh al-Valvolijiy al- Qoziy Zahiriddin Abul-Fath bo‘lib, u hanafiya mazhabining yetuk faqihlaridan biri edi. U hijriy 467 (1075) sananing jumodul-uvlo oyida Valvolij (Balx Toharistonining bir shaharchasi) degan shaharchada tavallud topgan. So‘ngra u Balxga borib, bir muddat Ati al-Burhon degan olimdan fiqh ilmini o‘rgangan, shundan keyin, Samarqandga kelib, Abu Muhammad al-Qastavoniy bilan uchrashib, undan va shahardagi boshqa ko‘plab olimlardan hadislar yozib olgan. Shundan so‘ng Keshga borib, u erda bir muddat yashadi, keyin yana Samarqandga qaytib keldi. Abul-Muzaffar Abdurahim ibn as- Sam’oniy: «Men Abdurashid al-Valvolijiy bilan uchrashib, undan hadislar eshit-gan edim. U yetuk olim, faqih, fozil, mazhabi sahih, go‘zal siyratli inson edi», – deb yozgan. U Abul-Qosim al-Xaliliydan buyuk muhaddis Abu Iso at-Termiziyning «Ash-Shamoil Rasululloh sallallohu alayhi va sal-lam» asarini eshitgan edi. Samarqandda undan bu asar bo‘yicha mashhur tarixchi as-Sam’oniy ta’lim olgan edi. Abdurashid al-Valvolijiy 540/1145 yilda vafot etgan. Uning fiqh ilmiga oid «Al-Amoliy» nomli asari ham bor. Shuningdek, unga hadislarni o‘zida mujassam qilgan «Al-Valvolijiyya» nomi bilan mashhur bo‘lgan bir asar ham mansub qilinadi, lekin ba’zi olimlar bu asar Abdurashid al-Valvolijiyniki bo‘lmay, boshqa muallifga tegishli deb yozganlar. 9. Mahmud as-Sog‘arjiy. Uning to‘liq ismi Mahmud ibn Ahmad ibn al-Faraj ibn Abdulaziz as-Sog‘arjiy as-Safadiy Abul Muhomid bo‘lib, u fozil imom, turli ilmlarning bilimdoni, fiqh va hadis ilmlari bo‘yicha yetuk olim sifatida tanilgan edi. Mahmud as-Sog‘arjiy 480/1087 yilda Samarqandda tavallud topgan. Uning odati shunday bo‘lganki, har payshanba kuni ertalab, barvaqt hadis ilmidan imlo majlisi o‘tkazgan. Undan hadis yozib olgan taniqli olimlardan biri alloma as-Sam’oniy edi. Shuningdek, as-Sam’oniy Mahmud as-Sog‘arjiydan Abul-Lays as-Samarqandiyning «Tanbeh al- 139
Nuhiydan, u esa al-Yaziyddan rivoyat qilgan edi. U 560/1165 yilda vafot etgan. 10. Ldi ibn ad-Husayn as-Sakalkandiy. Uning to‘liq ismi Ali ibn al-Husayn ibn Muhammad al-Balxiy as-Sakalkandiy bo‘lib, u Damashqsta yashagan, Buxoroda imom Abdulaziz ibn Umar ibn Mozadan fiqh ilmini o‘rgangan, Damashqda esa Abul-Mu’in al- Makhuliy an-Nasa-fiydan hadislar rivoyat qilgan. Uning mujodala ilmida o‘ziga xos e’tiborga molik qarashlari bo‘lib, butun umri davomida ilmu irfonni tarqatish bilan shug‘ullangan. U fazilatli faqih, zohid kishi bo‘lgan, 547/ 1152 yilda Hadabda vafot etgan. Yuqorida zikri o‘tgan olimlar, albatta, Abul-Mu’in an-Nasafiy shogirdlarining hammasi bo‘lmay, balki bir qismidir. Lekin mana shu shogirdlarining nomlari ham, ularning ilm-fanning turli sohalarida qanchalik yuksak darajaga erishganliklari ham ularning ustozi Abul- Mu’in an-Nasafiy hazratlari o‘z davrining mashhur allomalaridan biri bo‘lganligidan dalolat beradi. Shu boisdan bo‘lsa kerak, allomaning taniqli shogirdlaridan biri Najmiddin Umar an-Nasafiy, eslatganimizdek, o‘zining «Al-qand fi zikri ulamoi Samarqand» («Samarqand olimlari zikrida qanddek (shirin) kitob») nomli asarida o‘z ustozi Abul-Mu’in an-Nasafiy haqida «Sharq va G‘arb olimlari uning bilimi dengizlari qa’ridan turli ilmlarni ; olib, ularning nurlarini ko‘zlariga to‘tiyo qilib surtg‘onlar»,– deb yozgan edi. Yüklə 0,76 Mb. Dostları ilə paylaş:
|