O’quv qo‘llanma “Durdona” nashriyoti Buxoro 2022
Abu Bakr Qaffol Ash- Shoshiy
Yüklə 0,76 Mb.
|
|
Abu Bakr Qaffol Ash- Shoshiy
(904-976) Islom olamida Imom al-Buxoriy, Imom at-Termiziy, Imom al- Moturidiy kabi imom darajasiga erishgan ko‘plab buyuk allomalar orasida Imom Abu Bakr al-Qaffol ash-Shoshiy ham alohida o‘rin egallaydi. Zamondoshlari Hazrati Imom deb ulug‘lagan bu zotning to‘liq ismi Abu Bakr Muhammad ibn Ali ibn Ismoil al-Kaffol ash- Shoshiy bo‘lib, arab manbalarida unga alohida hurmat bajo keltirish uchun nomiga katta, ulug‘ ma’nosini ifodalaydigan al-Kabir so‘zini qo‘shib yozadilar. Alloma mohir hunarmand bo‘lib, qulfsozlikda shuhrat qozonganligi bois al-Qaffol, ya’ni qulfchi, qulfsoz degan nom bilan e’zozlangan va bu so‘z uning taxallusiga aylanib ketgan. Bu haqda mashhur tarixchi Abu Sa’d Abdulkarim ibn Muhammad Sam’oniy o‘zining “Al-Ansob” (“Nasabnoma”) asarida shunday yozadi: “al-Qaffol – qulfsozlik kasbiga nisbat berilgan. Abu Bakr Muhammad ibn Ali ibn Ismoil al-Qaffol ash-Shoshiy Shosh ahlidan bo‘lib, qulfsozlikda shuhrat qozongan. U o‘z zamonasining imomi 93
yo‘q olim edi. Qaffol ash-Shoshiyning nomi Mag‘ribu Mashriqqa yoyilgan”. Shamsuddin az-Zahabiy esa uni nafaqat Movarounnahr, balki Xuroson olimi sifatida ham e’tirof etadi: “Alloma, lug‘at, usul, fiqh imomi, Xuroson olimlaridan Abu Bakr Muhammad ibn Ali ibn Ismoil ash-Shoshiy ash-Shofi’iy “Katta Qaffol” nomi bilan mashhur bo‘lgan. U zot Movarounnahrda o‘z davrining imomi bo‘lib, bir necha kitoblar musannifi bo‘lgan. Shayx Muhyiddin an-Navaviyning aytishicha, agar Qaffol Shoshiy deb zikr qilinsa, bundan maqsad ana o‘sha biz tanigan buyuk imom Abu Bakr Qaffol ash-Shoshiy tushuniladi. Agar Qaffol Marvaziy deb aytilsa, unda bu zotdan keyin yashab, faoliyat ko‘rsatgan “Kichik Qaffol” tushuniladi. Shoshiy (Katta Qaffol) ata- masi tafsir, hadis, usul, kalom ilmlarida takror-tak-ror zikr etiladi. Ammo Marvaziy (Kichik Qaffol) so‘zi esa fiqhga taalluqli asarlardagina uchraydi. Tojuddin as-Subkiy esa vatandoshimizni quyidagicha ta’riflaydi: “U zamonasining ulug‘ imomlaridan biri, bir qancha ilmlarda keng qobiliyat va ochiqqo‘l egasi bo‘lgan buyuk insondir. Abu Bakr al- Qaffol ash-Shoshiy tafsir, hadis, kalom, usul, lug‘at va she’riyat ilmlarida hamda zuhd va gaqvoda imom(peshvo)lardan biri bo‘lgan. U ko‘plab ilmlarni muhofaza qilgan, o‘zi keltirgan narsalarni tahqiq etib, ularni go‘zal tasarruf qiluvchilardan biri edi”. Abu Bakr al-Qaffol ash-Shoshiyning islom olamidagi obro‘- e’tibori va mavqei, ilmiy salohiyati haqida o‘rta asr arab mualliflari o‘z asarlarida alohida ta’kidlab o‘tishgan. Jumladan, Ibn Xallikon o‘zining “Vafoyot al-a’yon” kitobida: “Abu Bakr al-Qaffol ash- Shoshiy o‘z zamonasining imomi bo‘lgan. U fiqh, hadis, usul, tilshunoslik fanlari va she’r bitish bo‘yicha Movarounnahrdagi shofi’iy mazhabiga mansub olimlar orasida tengi yo‘q edi. U Xuroson, Iroq, Hijoz, Shom va Sug‘ur (Shimoliy Suriya) safarida bo‘lgan, uning dong‘i bu o‘lkalarda ham keng tarqalgan”, deb qayd etgan. Abu Sa’d Abdulkarim ibn Muhammad Sam’oniy o‘zining “Al- Ansob” (Nasabnoma) kitobida Toshkentni shunday ta’riflaydi: “Sayxun daryosi ortidagi, turklar bilan chegaradosh shahar bo‘lib, u “Shosh” deb ataladi. Bu yerdan ko‘plab imomlar etishib chiqqan”. Sam’oniy shoshlik imomlar to‘g‘risida ma’lumotlar keltirib, jumladan, 94
ibn Ali ibn Ismoil Qaffol Shoshiy bo‘lib, tafsir, hadis, fiqh, tilshunoslik ilmlari bo‘yicha zamonasida unga teng keladigan olim yo‘q edi... Qaffol Shoshiy to‘g‘risida shunday naql mavjud bo‘lgan: «Bu Abu Bakr – qulfsoz faqih, Fiqh bilan qiyin qulflar (masalalar)ni ochuvchidir”. Ma’lumki, Qaffol ash-Shoshiy 291/904 yilda Shoshda tug‘ilib, dastlabki bilimni o‘z yurtida, keyinchalik, Movarounnahrdagi mavjud ma’rifat o‘choqlarida oladi. Samarqand, Buxoro, Termiz kabi shaharlarni kezib, bu erlarda o‘zidan sal oldinroq o‘tgan va bebaho diniy-ilmiy meros qoldirgan Imom al-Buxoriy, Imom at-Termiziy kabi yirik olimlar asarlari bilan tanishadi. Payg‘ambarimiz Muhammad (s.a.v.) hadislarini eshitadi va o‘rganadi. Shuningdek, Abu Bakr Qaffol ash-Shoshiy Xurosonga borib, Muhammad ibn Ishoq ibn Xuzayma, Muhammad ibn Ishoq as-Sarroj, Umar ibn Muhammad ibn Buxayr as-Samarqandiydan, Iroqda buyuk mufassir Muhammad ibn Jarir Tabariy, Muso ibn Abdulhamid va Abdulloh ibn Muhammad al-Bag‘oviy, ibn Abu Dovud, ibn Sog‘iddan, Kufada esa Abdulloh ibn Zaydon, Ali ibn Abbos al- Muqoni’iydan, Shomda Abulhamiymdan, Jazira (Arabiston yarim oroli)da esa Abu Aruba al-Harroniy kabi katta olimlardan dars olgan va boshqa tabaqalardan hadislar eshitgan. Shamsuddin az-Zahabiy “Siyar a’lom an-nubalo” (Olijanob allomalar siyratlari) asarida keltirishicha, “Hokim aytadi: Movarounnahrda usul ilmi va hadis talabi ila eng ko‘p safar qilgan olim Kaffol ash-Shoshiy edi”. O‘z navbatida, Qaffol ash-Shoshiydan ham ba’zi olimlar hadislar eshitishgan va o‘rganishgan. “Tadvin fi axbori Qazvin” (Qazvin xabarlari haqida bitiklar) nomli kitobda bu xususda ma’lumotlar berilgan. 350/962 yildan keyin Qaffol ash-Shoshiy Qazvin shahriga keladi. Bu yerda Abu Mansur al-Qatton va shunga o‘xshash olimlar Qaffol ash-Shoshiyning majlislarida hozir bo‘lishib, undan hadislar va ba’zi ma’lumotlarni yozib olishgan. Turli manbalarda Qaffol ash-Shoshiydan rivoyat qilingan hadislar mavjud: “Abu Hotam Muhammad ibn Abdulvohid Abu Bakr Muhammad ibn Ali Ismoil Qaffol Shoshiydan, undan Abu Ali Hasan ibn Sohib Shoshiy, undan Yunus ibn Ibrohim Adaniy, undan Abdulhamid ibn Solih, undan Solih ibn Abduljabbor al-Hazramiy, 95
otalari esa Ibn Umardan, Ibn Umar Rasululloh (s.a.v.)dan rivoyat qilishgan. Rasululloh (s.a.v.): “She’rni o‘rganinglar, chunki unda hikmat va masallar bordir, deb marhamat qilgan”. Shuningdek, Abula’lo Muhammad Abdurahmon ibn Abdurahim al-Muborakfuriy (1283-1353) “Tuhfat al-Ahvoziy” (Ahvoziy tuhfasi) asarida Abu Bakr Qaffol ash-Shoshiydan quyidagi xabarni rivoyat qilgan: “Qozi Husayn va Abu Sa’id Mutavalliy: Ba’zi kishilarning xayrlashayotganda salom berish odati bor. Bu salomning javobi mustahab bo‘lgan. Lekin vojib emas. Chunki uchrashganda ham, xayrlashganda ham salom beriladi. Abu Bakr Qaffol ash-Shoshiy bufikrni inkor etib, shunday degan: “Xayrlashayotganda salom berish uchrashgandagi kabi sunnatdir. Xayrlashganda salomga alik olish uchrashgandagi kabi vojibdir. Bu sahihdir, to‘g‘ridir”. Qaffol ash-Shoshiy she’rlar bitganligi to‘g‘risida ham manbalarda ma’lumotlar bor. Bu borada Tojuddin Subkiyning “Tabaqot ash-shofi’iya al-kubro” asarida al-Qaffol ash-Shoshiyning she’rlaridan ham parchalar keltirilgan: Bisotim keng ochiqdur mehmonlarimga, Taomim haloldur, kelgil yonimga, Armug‘on etamiz neki qo‘lda bor, Sirka’-va ko‘kat bor, boq dasturxonimga. Ko‘ngli keng odashar bo‘lg‘usi mamnun, Baxilga mutlaqo beg‘arazdurman. Arab tilining balog‘atida bitilgan ushbu she’riy misralarning mazmuni. Kimki uyimga mehmon bo‘lib keladigan bo‘lsa, dasturxonim doimo uning uchun yozilgan bo‘ladi. Kimki mening dasturxonimdan biror narsa esa, (bilsinki) undagi barcha nozu ne’mat peshona terim bilan topilgan, (ya’ni) halol bo‘ladi. Biz bor-budimizni mehmon oldiga qo‘yamiz. Bordiyu (qo‘yishga) narsa topolmasak, u holda sabzavot bilan sirka qo‘yamiz. Shunda beg‘araz, ko‘ngli ochiq odam bo‘lsa, u bunga rozi bo‘lib qo‘nadi; bordiyu baxil bo‘lsa, u holda uni men tuzata olmayman. Tojuddin Subkiyning “Tabaqot ash-shofi’iya al-kubro” asarida Vizantiya imperatori bilan Arab xalifasi o‘rtasidagi diplomatik yozishmalar haqidagi tarixiy ma’lumotlar ham berilgan. Bu haqda Xoja Ahrorning shogirdi Shayx Abu Ahmad Muhammad Qoziy 96
kitobida batafsil yozilgan. Ta’kidlanganidek, Qaffol Shoshiy islom dunyosining turli o‘lkalariga ilm-ma’rifat izlab safar qilgan. O‘z navbatida, u tez-tez hajga - Makkaga borgan va qaytayotganida Bag‘dodda birmuncha vaqt istiqomat qilib, o‘z bilimlarini yanada oshirish maqsadida u erdagi yirik olimlar bilan ilmiy muloqotlar olib borgan. Bir gal Qaffol ash-Shoshiy Bag‘dodda to‘xtaganida noxush voqea ustidan chiqib qoladi. Bu esa hijriy sananing to‘rtinchi asriga to‘g‘ri kelib, Vizantiya imperatorining qo‘mondoni Tag‘fur abbosiylar xalifaligiga tegishli Shomning Shimoliy qismi va Antokiyani bosib olib, xalifalik poytaxtiga ham xavf solgan edi. Sharqshunos olim Bahriddin Mannonovning yozishicha, o‘z vaqtida, ya’ni IV asrda Rum imperiyasining ikkiga bo‘linib ketishi oqibatida uning sharqiy qismida qaror topgan mustaqil Vizantiya imperiyasi X asrga kelib, o‘z sarhadtarini qayta tiklash yo‘lida katta muvaffaqiyatlarga erishadi va uning ta’sir doirasi nafaqat Bolqon yarim oroli hamda Sharqiy Yevropaning ma’lum qismi, balki Qora dengiz qirg‘oqlari, Kavkazning g‘arbiy qismi, Kichik Osiyoning sharqigacha bo‘lgan joylarda ham mustahkamlanadi. Shunday bir sharoitda Konstantinopol Arab xalifaligi tasarrufiga o‘tgan sarhadlarni qaytadan zabt etish, iloji boricha uni mahv qilish rejalarini amalga oshirishga kirishadi. Shu maqsadda olib borilgan janglarda Vizantiya qo‘shinlari bir necha bor g‘alabaga erishadilar... Ana shunday bir tarixiy vaziyatda Vizantiya imperiyasining Bag‘dod xalifaligi, umuman, islomga qarshi xurujlari har taraflama avj olib ketadi. Shu jarayonning ko‘rinishlaridan biri sifatida Tag‘fur tomonidan Bag‘dod xalifasiga yuborilgan va bizgacha etib kelgan she’riy maktub – ultimatum vujudga kelgan. O‘sha davrda Vizantiya va Arab xalifaligida she’riyatga qiziqish yuksak darajada bo‘lgan. Davlatlar o‘zaro aloqalaridagi diplomatik yozishmalar she’rlar va qasidalarda o‘z aksini topgan. Vizantiya imperatori Arab xalifaligiga do‘q-po‘pisa bilan murojaat qilib, bir vaqtlar go‘yo uning yerlari bo‘lgan, hozir esa Bag‘dod xalifasi egallab turgan o‘lkalarni tinchlik bilan, yaxshilikcha ularga qaytarib berishni talab qiladi. Vizantiya hukmdorlari maktubning balandparvoz chiqishi uchun uni arab tilida she’r bilan bitadilar. 97
atalgan she’riy maktubda “Biz sherdek otilib chiqib, o‘z yerlarimizni egalladik. Damashq o‘lkasi esa ota-bobolarimiz maskani edi, biz bu diyor mol-mulkiga ega bo‘lamiz. Misrni ham qilichimiz tig‘i bilan egallaymiz. Hijoz, Bag‘dod, Sheroz, Ray, Xuroson, Quddus, Sharqu G‘arb hammasini egallaymiz”, degan mazmundagi do‘q-po‘pisalar bilan xalifa va uning sarkardalariga dag‘dag‘a soladi, ularni ayyorlik bilan qo‘rqitmoqchi va nihoyat, o‘lxalarni osonlikcha qo‘lga kiritmoqchi bo‘ladi. Xuddi mana shu voqealar bo‘lgan kezda Qaffol ash-Shoshiy Bag‘dod shahrida edi. U xalifalikda iqtidori zo‘r olim, saroy a’yonlari o‘rtasida yaxshigina qonunshunos, zabardast shoir sifatida tanilgan edi. O‘sha vaqtda Bag‘dodda ko‘zga ko‘ringan olim va shoirlar ko‘p bo‘lsa ham, hech kim Tag‘furning bu tahdid xatiga javob yozishga botina olmaydi. Xalifa tahdid xatiga javob yozishni Imom Qaffol Shoshiyga topshiradi. Shubhasiz, Tag‘fur tahdid xati orqali musulmonlarning o‘sha vaqtdagi ma’naviy saviyasini bilmoqchi bo‘lgan. Imom Qaffol Shoshiyning she’riy maktubi esa unga munosib javob bo‘lib, sezilarli zarba bo‘lib tushgan. Hatto Vizantiya adiblari, kohinlari ham: “Musulmonlarning shunday shoirlari borligini bilmas ekanmiz”, deb tan olishlari juda e’tiborlidir. Ba’zi rivoyatlarda, ayni shu qasida evaziga Imom Shoshiy Hazrati Usmon mushafini olgan, deb aytiladi. Rossiyalik sharqshunos prof. S. Prozorovning ham ta’kidlashicha, Vizantiya imperatori Nikifor Foki (963–969) nomidan musulmonlarga yuborilgan haqoratli she’riy maktubga javoban Qaffol Shoshiyning qasidasi yuksak darajada yozilgani vizantiyalik adiblar tomonidan e’tirof etilgan. Muhimi, o‘sha paytda Arab xalifaligining poytaxti Bag‘dodda qanchadan-qancha mashhur va zabardast shoirlar bo‘lishiga qaramasdan, Xalifa Muti’lilloh (946-974) tomonidan Vizantiya hukmdoriga raddiya yozishdek o‘ta muhim vazifaning Qaffol Shoshiyga topshirilishi uning qanchalik zo‘r iste’dod sohibi, ayni paytda, kuchli diplomat ekanligini ko‘rsatadi. Qaffol Shoshiy mashhur olim va tarixchi Abu Ja’far Muhammad ibn Jarir at-Tabariy (vaf. 923), Abu Bakr ibn Xuzayma (vaf. 933), Abu Bakr Muhammad al-Bog‘andiy, Abu Zayd al-Marvaziy va boshqalardan fiqh ilmini o‘rgangan. 98
talabida Xuroson, Iroq, Hijoz, Shom, Sug‘ur (Shimoliy Suriya)ga safar qilganligini ta’kidlab, uning ustozlari sifatida Abu Bakr Muhammad ibn Ishoq ibn Huzayma, Abulabbos Muhammad ibn Ishoq as-Sarroj, Abulqosim Abdulloh ibn Muhammad al-Bag‘aviy, Abu Aruba al-Husayn ibn Mo‘shar as-Sullamiy, Abuljahm Ahmad ibn al-Husayn ibn Tilab al-Mashg‘aroiylarni ko‘rsatadi. Qaffol Shoshiyning shogirdlariga asli jurjonlik, bolaligidan Buxoroda, keyin Nishopurda yashab, hadis to‘plagan, Buxoro va uning tevaragida hadis ahllariga rahnamolik qilgan, turli shaharlarda qozilik lavozimida faoliyat olib borgan, o‘zining “Shua’b al-imon” (Imonning tarkibiy qismlari) asarida ustozi Qaffolni “O‘z asrining olimlari ichida undan bilimdonrog‘ini uchratmadim”, deb sifatlagan Abu Abdulloh al-Halimiy (339/950-430/1012), ko‘pgina asarlari qatorida hadis ilmining peshvolaridan bo‘lmish Abu Dovud (202/817- 275/888)ning “Musnad”iga sharh bitgan mashhur muhaddis Abu Sulaymon al-Bustiy (vaf. 388/998), “Nishopur voqealari” muallifi Abu Abdulloh al-Hokim an-Nisoburiy (vaf. 405/1014), “Ahli tasavvuf siyrati” muallifi Abu Abdurahmon as-Sulamiy (vaf. 412/1021), Ibn Mandah, faqihlardan Abu Abdurahmon al-Ibri-samiy, Abu Ishoq ash- Shoshiy, Nosir ibn al-Husayn al-Marvaziy, Abu Nasr Umar ibn Qatodani misol qilib keltirish mumkin. Abu Bakr al-Qaffol ash- Shoshiy dunyo kezib, bir necha olimlardan nafaqat ta’lim olgan, balki o‘zi ham ilm o‘rgatgan. Shuning uchun shoshlik alloma qomusiy ilmlar bilimdoni sifatida shuhrat qozongan. Allomaning ilmiy merosiga to‘xtaladigan bo‘lsak, tadqiqotlar davomida uning qalamiga mansub 9 ta asari mavjud ekanligi aniqlandi. Shundan ikkitasi sharh bo‘lib, bittasi Imom Shofi’iyning mashhur Ar-Risola asariga yozilgan. Ikkinchisi Abulabbos Ahmad ibn Yoqub ibn apg-Qos at-Tabariy (vaf. 335)ning “At-Talhis fi-l-furu’” (Furu’dagi qisqartma) asariga yozgan sharhidir. Shoshlik allomaning asarlari to‘g‘risida o‘rta asr arab manbalarida alohida qayd etilgan. Jumladan, “Imom Abu Bakr al-Kaffol ash-Shoshiyning ko‘plab asarlari mavjudki, hech bir kishi hali shuncha asarlar-ni tasnif etmagan”, – deb yozadi Shayx Ishoq ash-Shero-ziy. – Qaffol ash- Shoshiy faqihlar ichida birinchi bo‘lib “Al-Jadal al-hasan” (Yaxshi bahs-munozara) bo‘yicha asar yozgan. Shuningdek, uning “Kitob fi 99
sharhi) asarlari bor. Ma’lumki, fiqh ilmini rivojlantirishda Imom Abu Abdulloh Muhammad ibn Idris ibn Abbos ash-Shofi’iy (767-820)ning xizmatlari katta. Uning “Ar-Risola”, “Al-Umm” asarlari islom olamida mashhurdir. Hoji Xalifaning ta’kidlashicha, Imom Shofi’iyning “Risola ash- Shofi’iy fil-fiqhi alo mazhabihi” (O‘z mazhabi fiqhi haqida Shofi’iy risolasi) asari mashhur bo‘lib, uni Imom Shofi’iydan bir jamoa kishilar rivoyat qilishgan va bu asarni sharhlashda o‘zaro bahslashishgan. Bu kitobni Abu Bakr Muhammad ibn Ab-dulloh ash- Shayboniy an-Nisoburiy (vaf. 388), Abulvalid Hasson ibn Muhammad al-Qurashiy al-Umaviy (vaf. 349) hamda Imom Abu Bakr Muhammad ibn Ali al-Kaffol al-Kabir ash-Shoshiy (vaf. 365) va boshqalar sharhlagan. Shuningdek, shofi’iya olimlaridan Abulabbos Ahmad ibn Muhammad ibn Yoqub ibn al-Qos at-Tabariy ash-Shofi’iy (vaf. 335) qalamiga mansub “At-Talhis fil-furu’” (Furudagi qisqartma) asar mavjud. Bu kitob hajmi kichikligi va vazni engilligiga qaramay, usul va furu’larni jamlagan asardir. Uning bir qancha sharh-lari bo‘lib, ular orasida Imom Abu Bakr Muhammad ibn Ali al-Qaffol ash-Shoshiy sharhi ham bor. Imom an-Navaviyning xabar berishicha, Qaffol Shoshiyning bir necha asarlari mavjud. U birinchi bo‘lib jadal (bahs-munozara) bo‘yicha “Al-Jadal al-hasan» (Yaxshi bahs-munozara) degan asar yozgan. Imom an-Navaviy ham “Qaffol ash-Shoshiy jadal ilmi bo‘yicha birinchi kitob ta’lif etgan zotdir. Shayx Abu Ishoq o‘z “Tabaqot”ida zikr qilishicha, biron-bir kishi Qaffol Shoshiydek ko‘p kitob tasnif etgan emas. Bundan tashqari, u “Usul al-fiqh” kitobi va Imom Shofi’iyning “Risola”siga sharh yozgan”, deb ta’kidlagan. Abu Bakr Qaffol Shoshiyning yana bir asari “Adab al-qozi” (Qozining odobi) deb nomlanadi. Hoji Xalifaning ta’kidlashicha, xuddi shu nomda Abulabbos Ahmad ibn al-Qos at-Tabariy (vaf. 335), Abu Sa’id Hasan ibn Ahmad ach-Istaxriy (vaf. 328)lar ham kitob tasnif etishgan. Lekin ular orasida Qaffol Shoshiyning kitobi mashhur bo‘lib ketgan. 100
“Vuzu’i qoziy” (Qozining tahorati) degan nomda asar ham yozgan. Tarixchi Abu Sa’d Abdulkarim as-Samoniyning zikr qilishicha, Qaffol Shoshiy “Daloil an-nubuvvat” (Payg‘ambarlik dalillari), “Mahosin ash-sharia” (Shariat go‘zalliklari) kitoblarini ham ta’lif etgan. Imom an-Navaviy esa: “Men Qaffol Shoshiyning yurakdan yozilgan “Daloil an-nubuvvat” kitobi va “Mahosin ash-sharia” katta kitobiny ko‘rganman”, deydi. Hoji Xalifaning xabar berishicha, “Mahosin ash-sharia fi-furu’ ash-hofi’iya» (Shofi’iya furu’larida shariat go‘zalliklari) asari muallifi al-Qaffol ash-Shoshiy deb tanilgan Imom Abu Bakr Muhammad Alidir. Ushbu asar ajoyib masalalarni o‘z ichiga olgan. Lekin kitobning adadi juda kam. Uning bir nusxasi Qohiradagi “Foziliya” madrasasiga 3 jildda vaqf qilingan. Qaffol ash-Shoshiyning unda zikr qilishicha, kitobni shariat dalillari haqida so‘raganlar uchun yozgan. Abdulkarim ibn Muhammad ar-Rofi’iy al-Qazviniy esa bu borada quyidagi ma’lumotlarni keltirgan: “Abu Bakr Qaffol ash- Shoshiy buyuk imomlardan va shofi’iy mazhabi olimlaridan edi. Bu zot tafsir, hadis, usul va fiqh ilmlarida peshqadam edi va ko‘plab asar- iar yozgan. U kishining “Mahosin ash-sharia” kitoblari bo‘lib, unda Rasululloh (s.a.v.) mo‘’jizalarini badiiy uslubda jamlagan. Ushbu kitobda 1000 dan oshiq hadislar bor”. Shunkshdek, uzoq yillar O‘rta Osiyo va Qozog‘iston musulmonlari diniy boshqarmasi (hozirda O‘zbekiston musulmonlar idorasi) kutubxonasida faoliyat olib borgan marhum olim Nodirxon Maxdum Alouddmya o‘g‘li ba’zi mualliflar “Usuli Shoshiy” kitobini Qaffol Shoshiyning asari deb hisoblaydilar. Qaffol Shoshiy maqbarasiga dafn etilgan Nizomudstin Shoshiy asari deb hisoblaymiz. Asarda muallifniig nomi yo‘qligi hozirgi zamon olimlarini noto‘g‘ri fikrga olib kelgan bo‘lsa kerak”, deb yozgan. Abu Bakr Qaffol ash-Shoshiyning shaxsiyati va ilmiy salohiyati nafaqat o‘rta asr Sharq mualliflari, balki G‘arb olimlari tomonidan ham e’tirof etiladi. Sharqshunos K. Brokkelmak va yirik rus olimi V. Bartoldlar Qaffol Shoshiy ilmiy faoliyatiga yuksak baho berishgan. Xulosa qilib aytganda, Qaffol Shogaiy qomusiy olim sifatida ham diniy, ham dunyoviy bilimlarni chuqur bilganligi tufayli ilm- fanning qator sohalari rivojida muhim o‘rin tutgan. 101
kalim” (Hikmatli iboralar to‘plami) asari etakchi o‘rinni egallaydi. “Javomi’ al-kalim” kitobi Imom Abu Bakr Muhammad ibn Ali ibn Ismoil Qaffol Shoshiy qalamiga mansub bo‘lib, unda Imom al- Buxoriy sharhi majmualaridagi Rasululloh (s.a.v) kalimalaridan to‘plangan. Ushbu asar qo‘lyozmasining foto nusxasi O‘zbekiston musulmonlari idorasi qutubxonasida saqlanadi. Marhum muftiy Ziyovuddinxon ibn Eshon Boboxon hazratlari 1970 yili Damashq shahridagi “Zohiriya” kugubxonasida saqlanadigan “Javomi’ al- kalim” asarining qo‘lszmasi (32 sahifadan iborat) fotonusxasini olib kelgan. Qaffol ash-Shoshiy “Javomi’ al-kalim” asarining xususiyatini qo‘lyozmada quyidagicha ta’riflaydi: “Bu kitobimda Rasululloh (s.a.v.) hadislari ichida eshitganlarimdan mingta so‘z (kalima) to‘pladim. Ular tuzshshshi murakkablikdan xoli, ma’nolari chigallikdan yiroq, payg‘ambar hyadoyati bilan qo‘llab-quvvatlangan va tarbiyalangakligi sababli fasihlarning fasohatidan va balog‘at ahlining balog‘atidan uschundir. Men ularni o‘zlashtirish va eslab qolishini osonlashtirish maqsadida biri ikkinchisining ketidan keladigan, isnodlari olib tashlangan, so‘zlarning yaqinligiga ko‘ra boblarga bo‘lingan holda keltirdim”. «Javomi’ al-kalim» asarida Qaffol ash-Shoshiy hadislarni quyidagi holatda keltirgan: Amallar niyatlarga bog‘liqdir. Maslahatgo‘y omonatdordir. Karam sohibi bo‘lish taqvodir. Qur’on dardlarga davodir. Duo ibodatdir. Avval salom, keyin kalom. Yaxshi savol ilmning yarmidir. Jamoat bilan bo‘lish rahmatdir Firqalanish ayni azobdir. Ko‘rinib turibdiki, Qaffol ash-Shoshiy to‘plagan hadislar qisqa, lo‘nda hamda ma’nolarga boydir. Muhimi, har qanday; o‘quvchi uchun tushunarli shaklda berilgan. Ayni paytda “Javomi’ al-kalim” ma’rifiy va didaktik ahamiyatga egaligi bilan boshqa hadis to‘plamlari ichida ajralib turadi. Shuningdek, Qaffol Shoshiy asarida berilgan hadislarda islom dini ahkomlaridan tashqari odob-axloq, ilm-ma’rifat, 102
hadislarning keng xalq ommasi uchun ravon va tushunarli bo‘lishi, tarqalishida muhim ahamiyat kasb etgan. Sahih hadis to‘plamlari ichidan hikmatli iboralarni saralab olish Qaffol Shoshiydan katta mehnat va mashaqqatni talab etgan. E’tirof etish kerakki, islom ilmlari bo‘yicha yyetuk alloma o‘zining ulkan ilmiy salohiyatini namoyon etib, “Javomi’ al-kalim” asarini yaratishga muvaffaq bo‘lgan. Fikrimizning isboti sifatida ushbu hadislardan ba’zilarining roviy va isnodlariga murojaat qilaylik: “Amallar niyatlarga bog‘liqdir”. Bizga xabarni Abdulloh ibn Zubayr al-Hamidiy Sufyondan bergan. Unga Yahyo ibn Sa’id al- Ansoriy Muhammad ibn Ibrohim at-Taymiydan xabar bergan. U Allama ibn Vaqqos al-Laysiy Umar ibn al-Xattob (r.a.) minbarda turib shunday deganlarini eshitganligini aytgan. Umar ibn al-Xattob minbardan turib, Rasululloh (s.a.v.): “Albatta, barcha amallar niyatga bog‘liqdir. Har bir kishi o‘z niyatiga etgusidir. Biror kishi Alloh taolo va Uning Rasuli (payg‘ambari) uchun hijrat qilsa, Alloh va uning Rasuli uchun hijrat qilganlik savobini topadi. Har kim dunyo uchun hijrat qilsa, dunyoga, ayol uchun hijrat qilsa, ayolga etishgusidir. Bas, nimani niyat qilib hijrat qilsa, o‘shanga etishgusidir», – deganlarini aytdi”. Ushbu hadis sahih bo‘lib, uni Imom al-Buxoriy Molikdan keltirgan. Bundan tashqari, bu hadis bir necha hadis to‘plamlarida ham mavjud. Qaffol ash-Shoshiy ushbu hadasdan bor-yo‘g‘i ikkita kalimani ajratib olgan va u omma orasida mashhur bo‘lib ketgan. “Maslahatgo‘y omonatdordir”. Abu Muhammad Abdurahmon ibn at-Tajibiy Abu Sa’id Ahmad ibn Donuqo al-Jamoldan, u Muslimdan, u Hasandan, u esa Samura ibn Jundubdan Rasululloh (s.a.v.): “Maslahat beruvchi xiyonatchi emas, balki omonatdordir (ishonchga loyiqdir), zero, u xohlasa, maslahat beradi, xoxlasa, sukut saqlaydi. Agar maslahat bersa, o‘zi o‘sha ahvolda nima qilsa, o‘shani maslahat beradi”, – dedilar. Yana bir rivoyatda hadisning davomida shunday deyilgan: “Shuning uchun (maslahat beruvchi birovning sirini saqlashga ishonchli bo‘lganligi uchun) u istasa, maslahat beradi (omonatni sir tutishga ko‘zi etsa), xohlasa sukut saqlaydi (omonatni sir tutishga ko‘zi etmasa)”. 103
saqlanishiga bog‘liq). Boshqa bir hadisda: “Bir odam bir so‘zni aytib bo‘lganidan so‘ng (hadiksirab) u yoq-bu yoqqa qarab qo‘ysa, demak, uning so‘zi (eshituvchi uchun) omonatdir (sirdir)”, -deyilgan. Islom dini ta’limotiga ko‘ra, bir odamning boshqa bir odamga ishonib berib qo‘ygan puli, moli va boshqa narsalari omonat bo‘lganidek, uning boshqalar eshitmasligini nazarda tutib aytgan gapi ham omonat, ya’ni sir hisoblanadi. Omonat so‘zga xiyonat qilib birovning sirini fosh qilish ham molu dunyoga xiyonat qilingani kabi qoralanadi. Abu Muslim Ibrohim ibn Abdulloh ibn Muslim Abu Osimdan, u Ibn Jurayjdan, u Abdulkarimdan, u Usmon ibn Affonning xizmatkoridan, u Abdulloh ibn Ma’qildan, u Abdulloh ibn Mas’uddan rivoyat qilishlaricha, Rasululloh (s.a.v.): “Pushaymonlik (nadomat chekish) tavbadir”, – dedilar. “Bemaza gap jafo keltiradi”. Bu hadis aslida quyidagicha: Muhammad ibn Solih ibn Zurayh Ismoil ibn Muso al-Fizoriydan, u Hushaymdan, u Mansurdan, u Hasandan, u Abu Bukradan xabar berishlaricha, Rasululloh (s.a.v.) dedylar: “Bemaza gap jafo keltiradi, jafo esa do‘zaxga olib boradi. Hayo imondandir, imon esa jannatga kiritadi”. O‘zbek xalqi orasida “Oltin olma, duo ol” degan naql mavjud. Qaffol ash-Shoshiy o‘zining “Javomi’ al-kalim” asarida “Duo ibodatdir” degan hadisni keltiradi. Ushbu hadis deyarli barcha muhaddislarning to‘plamlarida uchraydi. Bu o‘rinda “Javomi’ al- kalim”da berilgan 1000 dan ortiq hadislarni sharhlashning imkoni yo‘q, albatta. Muhimi, Qaffol ash-Shoshiyning ushbu asari hadis ilmida katta ahamiyatga ega. Chunki unda berilgan hadislar keng xalq ommasi o‘rganishi uchun juda ravon va qulay yozilgan. Qaffol ash-Shoshiy “Javomi’ al-kalim” asarining muqaddimasida “hadis isnodlariga bir kitob bag‘ishladimki, ularni bilish uchun o‘sha kitobga murojaat qilinadi” deb yozadi. Demak, muallifning hadis ilmiga oid “Javomi’ al-kalim”dan boshqa yana bir asari mavjud ekanligi ma’lum bo‘lmoqda. Unda olim o‘zi to‘plagan sahih hadislarning roviy va isnodlarini to‘liq keltirgan. “Javomi’ al-kalim” tom ma’noda mo’tabar asarlar sirasiga kiradi. Zero, unda Payg‘ambarimiz Muhammad (s.a.v.)ning 104
“Hikmatli iboralar to‘plami” nomidan ham ma’lumki, undan dini, millatidan qatiy nazar har bir inson uchun kundalik turmush va ijtimoiy hayotda zarur bo‘lgan odob-axloq mezonlari, bebaho ko‘rsatmalar o‘rin olgan. Xulosa qilib aytganda, Qaffol Shoshiy hayoti davomida musulmon dunyosi bo‘ylab safar qilgan, eng mashhur olimlarga shogird tushib, ulardan ilm o‘rgangan. Mashhur ulamolar bilan suhbatlashgan Qaffol Shoshiy diniy ilmlardan tashqari dunyoviy bilimlarni ham chuqur o‘rgangan. Shuning uchun ham, xalq uni Hazrati Imom - Hastimom deb ulug‘lagan. Marhum muftiy Ziyovuddinxon ibn Eshon Boboxon hazratlari “Imom al-Qaffol o‘lkamizda diniy bilimlarning, arab tilining tarqalishida, musulmon qonunshunosligining asosiy qonun-qoidalarini ko‘rsata bilish muhim o‘rin tutadi”, - deb e’tirof etganlar. Tafsir, hadis, fiqh va adabiyotga doir ko‘plab manbalarda Imom Kaffol Shoshiyning asarlaridan iqtiboslar keltirilgan. Bu ilmiy e’tiroflar esa uning islom ilmlari bobida yyetuk alloma ekanligini ko‘rsatadi. Toshkentning xalq orasida “Hastimom” (Hazrati Imom) deb ataladigan, istiqlol tufayli obod maskanga aylangan tabarruk go‘shasi ul zotga nisbatan chuqur ehtirom namunasidir. Yüklə 0,76 Mb. Dostları ilə paylaş:
|