O’quv qo‘llanma “Durdona” nashriyoti Buxoro 2022
Abul-Mu’in an-Nasafiyning asarlari
Yüklə 0,76 Mb.
|
|
Abul-Mu’in an-Nasafiyning asarlari
Uning ilmiy-ma’naviy merosi haqida yozgan olimlar an- Nasafiyning o‘nga yaqin asarlar yaratganini ko‘rsatganlar. Ushbu asarlar haqida quyidagi ma’lumotlarni keltirish mumkin: Abul-Muin an-Nasafiy o‘zining kalom ilmiga bag‘ishlangan bosh asari «Tabsirat al-adilla»da zikr qilishicha, uning «Qasiyd al- qavoid fi ilm al-aqoid» nomli asari bo‘lgan. Bu asarning bir qo‘lyozma nusxasi Istanbul universiteti kutubxonasida 268 raqami ostida saqlanadi. Abul-Mu’in an-Nasafiyning «Tabsirat al-adilla» nomli asarida yozishicha, u o‘zining «Al-Ifsod li had’ al-ilhod» deb atagan asarida botiniy toifasiga mansub kishilarning xato qarashlariga raddiyalar keltirgan. Muallifning qalamiga mansub «Iyzoh al-manhajjati fi kavn al- aqdi hujjatan» deb atalgan asari borligi haqida u o‘zining «Tabsirat al- 140
qilgan. Shuningdek, an-Nasafiyning shu nomdagi asari borligi haqida boshqa manbalarda, xususan, al-Bag‘dodiyning «Iyzoh al-maknun» va «Hadiyat al-orifiyn» kabi asarlarida ham zikr etilgan, lekin muallifning ushbu asari bizgacha etib kelmagan hisoblanadi. Abul-Mu’in an-Nasafiyning «Manohij al-aim-mati fil-furu’» nomli asari haqida al-Kafaviyning «Katoib a’lom al-axyor», Abdulhay al-Laknaviyning «Al-Favoid al-bahiyya fi tarojum al-hanafiyya», al- Bag‘dodiyning‘«Iyzohal-maknun», «Hadiyat al-orifiyn», Xayriddin az-Zirikliyning «Al-A’lom» va Umar Rizo Kahholaning «Mu’jam al- muallifiyn» nomli asarlarida zikr qilingan. Istanbuldagi «Lolaliy» kutubxonasida mazkur asarning (tavhiyd 1147 raqami ostida) bir qo‘lyozma nusxasi saqlanadi, biroq u «Manohij al-iqtido bil-aimmat al-muhtadiyn» nomi bilan qayd etilgan. Yuqorida zikr qilingan asarlarda va boshqa ba’zi bir tadqiqotlarda ko‘rsatilishicha, Abul-Mu’in an-Nasafiy «Sharh al-Jomi’ al-kabir li-sh-Shayboniy fi furu’ al-hanafiyya» nomli sharh ham bitgan. Taniqli olim Hoji Xalifa o‘zining mashhur «Kashf az-zunun» nomli asarida «Murattib ash-shayx» nomli asar Abul-Mu’in an- Nasafiyga mansubligini qayd etib o‘tgan. Bu asarda muallif alloma Xusomiddin Umar ibn Abdulaziz ibn Mozaning (u 506/1142 sanada vafot etgan) «Jomi’ as-sadr» nomli asarini sharlagan. Bu asar hanafiyya ta’limotining furu’ qismiga bag‘ishlangan. Yana shuni aytish kerakki, olim Xayriddin az-Zirikliy va boshqa qator mualliflar «Kitob al-olim val-mutaallim («Ustoz va shogard kitobi»)» nomli asarni ham xato ravishda Abul-Mu’in an-Nasafiyga mansub deb ko‘rsatgan, vaholanki, bu asar to‘qqizinchi asrda yashab o‘tgan olim Abu Muqotil as-Samarqandiyning qalamiga mansubdir. Shuningdek, manbatarda bu masalada yana bir xatolikka yo‘l qo‘yilgan. Gap shundaki, ba’zi mualliflar «Kitob al-u’mda fi usul ad-diyn» nomli asar Abul-Mu’in an-Nasafiyniki deb noto‘g‘ri ko‘rsatganlar. Aslida, bu asar Abdulloh an-Nasafiy ismli nasaflik boshqa bir olim tomonidan yozilgan. Abdulloh an-Nasafiy qahramonimiz Abul-Mu’in an- Nasafiydan ikki asr keyin yashagan bo‘lib, u 720/1320 sanada vafot etgan. Mavridi kelganda aytish kerakki, «Kitob al-u’mda»ning ikki qo‘lyozma nusxasi Qohiradagi «Dor al-kutub al-Misriyya»da saqlanib, ulardan birinchisi 711 (Aqoid Taymur), ikkinchisi esa 37830 141
mavzularni diqqat bilan ko‘zdan kechirsa, ularda Abul-Mu’in an- Nasafiy asarlarining bevosita ta’siri bo‘lganligini osongina anglaydi. Shu bilan bir qatorda, Abul-Mu’in an-Nasafiy ilmiy-ma’naviy merosining muhim tarkibiy qismi bo‘lgan, asosan, kalom ilmiga bag‘ishlangan uchta yirik asari mavjud bo‘lib, ular haqida batafsil ma’lumot berish maqsadga muvofiq deb o‘ylaymiz. «Tabsirat al-adilla» Abul-Muin an-Nasafiyning qisqacha «Tabsirat al-adilla» nomi bilan keng ko‘lamda ma’lum bo‘lgan bu asari to‘lig‘icha «Tabsirat al- adilla fi usul ad-diyn a’la tariqat Abi Mansur al-Moturidiy» («Din usullarini (asoslarini) Abu Mansur al-Moturidiy uslubi asosida dalillar bilan sharhlash») deb ataladi. Abul-Mu’in an-Nasafiyning ushbu asari katta ilmiy va amaliy ahamiyatga molik bo‘lib, allomaning eng yirik kitobi hisoblanadi. Shu boisdan ham, Abul-Mu’in an-Nasafiy «Sohib at-Tabsira» nomi bilan ham shuhrat qozongan. Bu asarda kalom ilmining turli masalalari atroflicha chuqur sharhlanib, ulardagi muammoli-munozarali fikrlar ushbu ilmning buyuk allomasi Abu Mansur al-Moturidiy ta’limotiga asoslangan holda isloh qilinadi. Mavridi kelganda yana bir bor ta’kidlamoq kerakki, imom Abu Mansur al-Moturidiy (870-944) Movarounnahrda ahli sunna val- jamoaning ulkan namoyondasi sifatida bu mintaqada at-moturidiya maktabiga asos solgan va shu bois ham, bu maktab bevosita uning nomi bilan ataladi. Deyarli shu davrda Iroqda imom Abul-Hasan al- Ash’ariy (873-935) ham aynan shu yo‘nalishda ash’ariya maktabining asoschisi sifatida tanilgan bo‘lsa, Misrda keng tarqalgan tahoviya makta-biga esa imom Ahmad ibn Muhammad Abu Ja’far at-Tahoviy (852-933) asos solgan edi. Bu uchala maktab-ning ham asosiy yo‘nalishi umumiy bo‘lib, bu ahli sunna val-jamoaning yo‘nalishidir. Shu bilan bir qatorda, har bir maktabning o‘ziga xos jihatlari, ayricha fikr-mulohazalari va og‘ishmay ustozlari yo‘lidan yuradigan ko‘plab shogirdlari va tarafdorlari bor edi. Bunga qo‘shimcha bu uchala maktabning jug‘rofiy jihatdan turli mintaqalarda (Movarounnahr, Iroq, Misr) qaror topishlari ular qarashlarida lafziy yoki ma’noviy- mazmuniy tusdagi juz’iy tafovutlar bo‘lishini taqozo qilardi. Binobarin, ayni shu masalalar bu uchala maktabning yagona bir maktab bo‘lib birlashishiga yo‘l qo‘ymasdi, garchand tub mohiyati jihatdan ular uchalasi ham, yuqorida zikr qilganimizdek, yagona 142
(ifodaviy) yoki bo‘lmasa, ma’noviy (mazmuniy) xarakterga ega. Shu bois, aytish kerakki, Abul-Mu’in an-Nasafiy ushbu asarida yangi bir ta’limotni ilgari surmagan, balki hanafiya yo‘nalishidagi o‘z ustozlariga sodiq shogird sifatida ular yo‘lidan borib, ahli sunna val- jamoaning moturidiya maktabiga o‘z sadoqatini izhor qiladi. Bir tomondan, u o‘zining ushbu kitobi orqali o‘z ustozlari qarashlarini yanada ulug‘lagan bo‘lsa, ykkinchi tomondan esa, ular raqiblarining xato fikrlariga keskin raddiyalar biddirgan. Bu xususda muallif o‘z asarining xutbasida ham alohida ta’kidlagan. «Tabsirat al-adilla» asarida bahs yuritilgan mavzularga kelsak, muallif muqaddimadan keyin ilm va ma’rifat haqida bahs ochib, ularga aniq ta’riflar beradi. Shundan keyin, iymon al-muqallid (taqlid qiluvchining imoni) xususida o‘z qarashlarini bayon qiladi. Olamning yaratilishi isboti orqali Allohning mavjudligi isboti haqidagi masalaga to‘xtaladi. Bu masalani atroflicha yoritish uchun kitobda olam qanday yaratilgani, uning yaratuvchisi kimligi kabi masalalar o‘z ifodasini topgan. Allohning yagonaligi va g‘ayridinlar vakillarining asossiz fikrlariga raddiyalar biddirish kabi masalalar ham bu asarda atroflicha yoritilgan. Muallifning salbiy va ijobiy sifatlar haqidagi fikrlari ham e’tiborga molikdir. An-Nubuvvat (payg‘ambarlik) haqidagi masala, insonlarning fe’llari (harakatlari) xususida va insonning xatti- harakatlari bilan bog‘liq ishlar – uning tug‘ilishi, ajali etishi, rizqi- ro‘zi kabi masalalarga ham katta o‘rin berilgan. Asarning alohida boblari iroda, qazo va qadar, hidoyat va zalolat kabi masalalarga bag‘ishlangan. Muallif taqdir xususidagi mu’taziliylarning noto‘g‘ri qarashlariga asosli dalillarga tayangan holda keskin javoblar bildirgan. Shundan keyin, asarda qabr azobi, ismlar va ahkomlar, va’ad va va’id, shafoat va iymon kabi e’tiqodiy masalalar ham o‘z ifodasini topgan. Kitob oxirida imomlik haqida bir nechta bo‘limlar keltirilgan. Abul-Mu’in an-Nasafiyning «Tabsirat al-adilla» asarini ilmiy asosda maxsus o‘rgangan arab tadqiqotchisi Muhammad al-Anvar Qohiradagi al-Azhar universitetining usul ad-diyn fakultetida doktorlik ilmiy darajasini olish uchun ushbu asar bo‘yicha dissertastiya yoqlagan. «Tabsirat al-adilla»ning g‘oyatda muhim asar ekanligi haqida «Kashf az-zunun» nomli mashhur asarida Hoji Xalifa: «Abul-Mu’in an-Nasafiyning bu asari g‘oyatda muhim kitob bo‘lib, kimki unga diqqat nazari bilan qarasa, Najmiddin Umar an- 143
misolida ekanligiga to‘liq ishonch hosil qiladi», – deb, bu asarga g‘oyatda yuksak baho bergan. Asar, nomidan ham ko‘rinib turganidek, butun mazmun- mohiyati bilan imom Abu Mansur al-Moturidiy ta’limotini dalillarga tayangan holda sharhlashga bag‘ishlangan. Ma’lumki, Abu Mansur al-Moturudiyning kalom ilmiga bag‘ishlangan asosiy asarlaridan biri «Kitob at-Tavhiyd» («Yakka xudolik haqida kitob») bo‘lib, bu asar 1970 yilda Bayrutda arab olimi Fathulloh Xulayf tomonidan nashr etilgan. An-Nasafiyning «Tabsirat al-adilla» asari imom al-Moturidiyning mazkur asaridan keyin moturidiya ta’limoti bo‘yicha yaratilgan ikkinchi asosiy manba hisoblanadi. Kalom ilmining ba’zi masalalari batafsil yoritilgani va o‘z uslubining oddiyligi jihatidan «Tabsirat al-adilla» ba’zi olimlar tomonidan, hatto «Kitob at-Tavhiyd»ga qaraganda ham yuqori baholangan. Binobarin, komil ishonch bilan aytishimiz mumkinki, Abul-Mu’in an-Nasafiyning ushbu asaridan boshqa birorta ham asarda imom al-Moturidiyning kalom ilmi sohasidagi ta’limoti bunchalik mukammal ifodasini topmagan. An-Nasafiy yashagan o‘n birinchi asrning ikkinchi yarmi va o‘n ikkinchi asrning boshlarida kalom ilmi o‘zining yuksak cho‘qqisiga ko‘tarilgan edi. Shu boisdan ham «At-Tabsira»da kalom ilmida mustaqil maktab yaratgan imom al-Moturidiy va imom al- Ash’ariyning bu ilm sohasidagi nazariyalari bilan bir qatorda boshqa ko‘plab mutakallimlarning fikr-mulohazalari, ularning xilma-xil qarashlari atroflicha tahlil qilinib, ilmiy jihatdan tegishli bahosini olgan. Ayniqsa, asarda an-Nasafiy yashagan davrda ham qisman mavjud bo‘lgan mu’tazila oqimining vakillari bilan keskin bahsu munozaralar, ularning xato qarashlariga dalillar bilan isbotlangan raddiyalar keltiriladi. Shuningdek, asarda o‘sha paytda islom dinida keng tarqalgan turli-tuman firqalar va toifalar hamda g‘ayriislomiy guruhlarga ham keskin javoblar beriladi. Eng muhimi, muallif kalom ilmi sohasidagi bu yirik asarida moturudiya, ash’ariya va mu’taziliya oqimlari o‘rtasidagi asosiy farqlarni dalillarga tayangan holda alohida ajratib ko‘rsatadi. Bu asarning qimmatli tomonlaridan yana biri shundaki, unda o‘sha davrda Movarounnahrda faoliyat ko‘rsatgan qator olimlar haqida muhim ma’lumotlar o‘z aksini topgan. Jumladan, an- 144
ma’lumotlardan shuni qayd qilish kerakki, alloma 944 yilda vafot etganda uning shogirdlaridan biri, o‘sha paytda Samarqandda bosh qozi lavozimini egallab turgan ash-Shayx Abul-Qosim ap-Hakim as- Samarqandiy (vaf. 953) imom al-Moturidiy qabri ustiga «Bu qabr o‘z aql-zakovati va tafakkuri bilan ko‘plab ilmlarning yuksak cho‘qqisini zabt etgan, ularning dunyo bo‘ylab tarqalishida butun kuch-quvvati va salohiyatini ayamay sarflagan, dinu diyonat sohasidagi asarlari unga mislsiz shonu shavkat keltirgan, umri bo‘yi insonlarga ilmning lazzatli mevasini ulashgan allomaning qabridir» degan bitikni yozishlarini amr qilgan ekan. Bundan tashqari, ushbu asarda o‘sha davrdagi taniqli olimlardan Abu Nasr al-Iyodiy, Abul-Hasan Ali ibn Saad ar- Rustag‘foniy, Abu Muhammad Abdulkarim ibn Muso al-Pazdaviy kabi allomalar haqida ham qimmatli ma’lumotlar keltirilgan. «Bahr al-kalom» Tasnifiy hamda qomusiy asarlarni varaqlar ekansiz, al-Buxoriy, at-Termiziy, al-Xorazmiy, as-Samarqandiy, an-Nasafiy, ash-Shoshiy (at-Toshqandiy), al-Farg‘oniy va boshqa katta-kichik shaharu qishloqlarimizga mansub taxallusli olimlarning nomlarini ko‘p uchratasiz. Dunyoning hech bir mamlakatidan bunchalik ko‘p ilm ahillari etishib chiqmagan bo‘lsa kerak. Ayniqsa, o‘rta (IX-XII) asrlarda o‘lkamizda tom ma’noda haqiqiy madaniy yuksalish yuz berib, ilmu irfon juda yuksak pog‘onalarga ko‘tarilgan. Ayni shu davrlarda yurtimizda ilm-fanning turli sohalari bo‘yicha olamshumul ahamiyatga molik asarlar yaratgan buyuk allomalar ijod qilganlar. Mustaqilligimiz keltirgan buyuk ne’matlar bois, biz endi mana shu allomalarimizning hayoti va ijodiy faoliyatini ilmiy nuqtai nazardan xolisona o‘rganib, ular ma’naviy meroslaridan bahramand bo‘la boshladik. 1998 yili ham ikki buyuk allomamiz – imom al-Bu-xoriyning 1225 yilligi, Ahmad al-Farg‘oniyning 1200 yilligi dunyo miqyosida keng nishonlandi. Shu munosabat bilan ko‘plab tashkiliy, ma’rifiy tadbirlar amalga oshirildi. Buyuk allomalarimizning merosi, shaxsiyatlari haqidagi ma’lumotlarni to‘plash, asarlari qo‘lyozmalaridan fotonusxalar, mikrofilmlar olish, ijodlarini o‘rganuvchi xorijiy olimlaru tadqiqotchilar bilan muloqotda bo‘lib, ilmiy hamkorlik o‘rnatish maqsadida, respublika tavallud sanalarni nishonlash tashkiliy qo‘mitasining qaroriga binoan, bir guruh olimlar 145
bo‘lindi. Uch haftalik bu safar davomida Imom al-Buxoriy va Ahmad al-Farg‘oniy davriga, ular hayoti, ilmiy merosiga oid yuzga yaqin nomdagi turlituman risolalar, kitoblar, buyuk allomalarimizning ayrim qo‘lyozma asarlaridan mik-rofilmlar olingan. Ayni chog‘da diyorimizdan chiqqan boshqa olimlar haqidagi ma’lumotlarni to‘plashni ham e’tibordan chetda qoldirilmagan. Masalaga shu nuqtai nazardan qaraganda, suriyalik taniqli olim doktor Valiyuddin Muhammad Solih al-Farfur janoblari bilan muloqot g‘oyatda foydali bo‘lgan. Doktor Solih al-Farfur asosan o‘rta asrlarda yashagan movarounnahrlik olimlarning hayoti va asarlarini o‘rgangan. Doktor Solih al-Farfur kalom ilmining yirik namoyandasi, nasaflik mashhur olim Abul-Mu’in an-Nasafiyning «Bahrul-kalom» («Kalom (ilmi)da dengiz») nomli asarining tanqidiy nashrini tayyorlab chop ettirgan va ushbu kitobdan ilmiy safar a’zolariga hadya qilgan. Islom dini falsafasining tarkibiy qismini tashkil qilgan kalom ilmining darg‘alaridan biri bo‘lmish vatandoshimiz Abul-Mu’in an- Nasafiy merosi haqida biz hozirgacha hech qanday ma’lumotga ega emasdik. Shu bois doktor Solih al-Farfur tadqiqotiga tayangan holda, Abu Mu’in an-Nasafiy va uning «Bahr ul-kalom» asari haqida ba’zi ma’lumotlarni qayd etib o‘tishni lozim topdik. Kalom ilmining bir qancha yo‘nalishlari bo‘lib, ular-dan al- ash’ariya va al-moturidiya kabilari g‘oyatda keng tarqalgan. An- Nasafiy al-ash’ariya maktabining asos-chisi bag‘dodlik olim Abdul hasan al-Ash’ariy, al-mo-turidiya maktabining asoschisi samarqandlik taniq-li olim Abu Mansur al-Moturidiy ta’limotidan saboq olgan, asosan, al-moturidiya maktabiga mansub imom al-G‘azzoliyning maslagiga amal qilgan olimlardan hisob-lanadi. O‘z navbatida, al- Iyjiy (vaf. 1355), Sa’duddin at-Taftazoniy (vaf. 1390) va boshqa ko‘plab taniqli olimlar an-Nasafiy ta’limotiga tayangan holda faoliyat ko‘rsatib, kalom ilmida yirik olim darajasiga ko‘tarilganlar. An-Nasafiyning ilm-fanning turli sohalariga oid asarlaridan quyidagilarni ko‘rsatish mumkin. Al-U’mda fi usul al-fiqh. Bahr al-kalom fi ilm al-kalom. Tabsirat al-adillati fi ilm al-kalom. At-Tamhiyd li-qavoi’d at-tavhiyd fi ilm al-kalom. Al-O‘lim val-mutaallim. 146
Sharhal-Jomi’ al-kabir li-sh-Shayboniy fi furu’. Manohij al-aimmati fil-furu’. Mu’taqidot (Toshkentdagi Abu Rayhon Beruniy nomidagi Sharqshunoslik institutida Abul-Mu’in an-Nasafiyning bu asaridan bir qo‘lyozma saqlanadi (inv. № 40008|2). Arab tilida yozilgan ushbu asar 52 varaqdan iborat). Allomaning «Bahr al-kalom» asari alohida ahamiyatlidir. Shu o‘rinda asardagi ayrim ma’lumotlar haqida fikr yuritamiz. «Bahr al- kalom»ning oltinchi bobidagi birinchi fasl (bo‘lim) to‘rt banddan iborat bo‘lib, ulardan birinchisi «Al-Imomat» (Imomlikka oid) deb atalgan. Mana shu bandda keltirilgan Payg‘ambar (s.a.v.)ning ikki hadisi katta ilmiy ahamiyatga ega. Birinchisi: «Iqtadu bil-laziyna min ba’diy Abu Bakr va Umar» (bu hadislarni Imom at-Termiziy, imom ibn Moja, Ahmad ibn Hanbal va boshqa bir qancha muhaddislar o‘z asarlarida rivoyat qilganlar). «Mendan keyin Abu Bakr va Umarga iqtido qilinglar», – degan bo‘lishiga qaramay, xalifalik ustida ikki kun bahs bo‘lgan. Ikkinchi hadis: «Mendan keyin xalifalik o‘ttiz yil, undan keyin amirlik, podshohdik va hokazolar bo‘ladi», – degan fikrlari naqadar rostligi, dalillanganini alohida qayd qilish zarur. Chindan ham bu muddat (ya’ni, o‘ttiz yil) choryorlar paytida tugagan. Hozirgi vaqtda «xalifalik»ni orzu qilib yurgan ba’zi kimsalar ucho‘n ham Payg‘ambarimizning bu hadislari asosli javobdir. Bu kitob kalom ilmi bo‘yicha al-moturidiya maktabining asosiy manbalaridan biri hisoblanadi. Chunonchi, bu asar ash-shayx Abu Mansur al-Moturidiy asos solgan islomiy aqidaning eng bosh manbalaridan sanaladi. Ayniqsa, islom dinida turli-tuman oqimlar va ta’limotlar yaratilayotgan hozirgi paytda mazkur asar-ning ilmiy va amaliy ahamiyati beqiyos kattadir. Abul-Mu’in an-Nasafiy o‘z kitobini yaratishda qu-yidagi asosiy manbalardan foydalangan: Imom Abu Mansur al-Moturidiyning «At-Tavhiyd» kitobi. Imom Abul-Hasan al-Ash’ariyning «Al-Lam’a» kitobi. Imom Abul-Hasan al-Ash’ariyning «Maqolot al-islomiyyin» asari. Imom Al-Haramayn, Imom Abu al-Maoliy Abdul-malik al- Juvayniyning «Al-Irshod» nomli asari. 147
hisoblanadi. U islom dini falsafasini tashkil qilgan kalom ilmi bo‘yicha eng kimmatli manbalardandir. Asarni ilmiy asosda har tomonlama chuqur o‘rganish va o‘zbek tiliga tarjima qilish olimlarimiz oldida turgan vazifalardan biri. «Bahr al-kalom» ning bir qancha qo‘lyozma va kitobiy nashrlarining mavjudligi ham uning muhim manbalardan biri ekanligadan dalolat beradi. Uning qimmatli qo‘lyozmalaridan biri Dubaydagi Jum’a al-Mojid nomli madaniyat va meros markazida (766-raqamdagi bu qo‘lyozma 1167 hijriy yidda ko‘chirilgan), ikkinchisi Damashqdagi az-Zohiriya kutubxonasining qo‘lyozmalar bo‘limida (4970-raqam ostida), uchinchisi Bag‘doddagi «Maktabat al-avqofda»da (4365-raqamda), to‘rtinchisi Qohiradagi mashhur «Dorul-kutub»ning (113-raqamida) qo‘lyozmalar bo‘limida saqlanadi. Ushbu qo‘lyozmaning 950 hijriy yilda oddiy xat bilan ko‘chirilgan boshka bir nusxasi Iskandariyaning (Misr) «Maktabat al- baladiyya» nomli kutubxonasida saqlanmoqda. «Kitob at-tamhiyd li-qavo‘id at-tavhiyd» Kalom ilmining yirik yo‘nalishlaridan biri bo‘lgan al-ash’ariya ta’limotining keng ko‘lamda tarqalishida alloma al-Boqilloniy, mu’taziliyaning tarqalishida qozi Abduljabborning xizmatlari katta bo‘lgani kabi imom Abu Mansur al-Moturidiy asos solgan moturidiya ta’limotining dunyo bo‘ylab yoyilishida alloma Abul-Mu’in an- Nasafiyning hissasi beqiyosdir. Ayniqsa, uning qalamiga mansub «Kitob at-tamhiyd li qavo‘id at-tavhiyd» («Tavhid (yakkaxudolik) qoidalari sharhi bo‘yicha qo‘llanma kitob») asari bu borada alohida ahamiyatga ega. 1986 yilda Qbhirada arab tadqiqotchisi Habibulloh Hasan al-Ahmad tomonidan nashr etilgan bu asar ikki katta kismdan iborat bo‘lib, o‘z navbatida, bu qismlar ham ko‘plab bob va fasl (bo‘lim)lardan tashkil topgan. Masalan, birinchi qismning dastlabki boblarida imom Abul-Muin an-Nasafiy yashagan davr, uning hayoti va faoliyatiga doir ma’lumotlar keltiriladi. Bularda an-Nasafiy yashab o‘tgan davrdagi siyosiy, ijtimoiy, ayniqsa, ilmiy-madaniy hayot o‘z aksini topgan. Shundan keyin, imom an-Nasafiy tug‘ilgan yili, uning ustozlari va o‘ndan ortiq shogirddari haqida batafsil ma’lumotlar keltirilgan. Asarning ikkinchi qismida an-Nasafiyning «Kitob at- tamhiyd li-qavo‘id at-tavhiyd» asarining to‘liq matni keltirilib, ilmiy ravishda har tomonlama chuqur tadqiq etilgan. Dastlab mazkur asarning mualllifi Abul-Mu’in an-Nasafiy ekanligi ishonchli dalillar 148
turli qo‘lyozma xazinalarida, asosan, Misr va Turkiya kutubxonalarida uning yettita qo‘lyozma nusxalari mavjudligi takidlanadi. Muallif ushbu asariga yozgan muqaddimasyda bu asarini o‘sha davr hokimlaridan birining ahl as-sunna val-jamoaning aqidasi haqida bir kitob bitish xususidagi iltimosiga ko‘ra yozganligini bayon qiladi. Shundan keyin, asarning mazmuni va ma’nosi tahlil etilib, jumladan, muallif bilish (ma’rifat) na-zariyasining yo‘l-yo‘riqlarini bayon qilib, ularni uch xil toifaga ajratadi: sezgi a’zolari (beshta); haqiqiy, ishonchli axborotlar; aql-idrok. Muallif iymon-e’tiqod, imomlik (imomat) va xa-lifalik haqidagi o‘z fikr-mulohazalarini bayon qilgan. Ushbu bobda bildirgan qarashlaridan xulosa qilib aytish mumkinki, Abul-Mu’in an-Nasafiy kalom yushi, ayniqsa, uning asoschilaridan biri Abu Mansur al- Moturidiy g‘oyalarini himoya qylib, uning keng qo‘lamda tarqalishiga munosib hissa qo‘shgan dastlabki allomalardan biri bo‘lgan. Tadqiqotning ikkinchi qiemila ham «Kitob at-tam-hiyd li- qavo‘id at-tavhiyd» asarining mazmun-mohiyati haqida xulosalar chiqarilgan. Unda asar bobma-bob keltirilib, olamning tuzilishi, Allohning zotu sifatlari, insonda iroda erkinligining mavjudligi, qabr azobi kabi turli-tuman aqidaviy masalalar haqida muallifning fikrlari keltirilgan. Imom an-Nasafiyning hidoyat yo‘lidan adashgan ba’zi islomiy firqa va guruhlarga (masatan: jabariya, xavoryajlar, mu’taziliya) bergan asosli raddiyalari ham asarda o‘z ifodasini topgan. Yuqorida bayon qilinganlarni xulosalab aytish mumkinki, alloma Abul-Muin an-Nasafiy, bir tomondan, o‘z ma’naviy ustozi, buyuk mutakallim Abu Mansur al-Moturidiy asos solgan al- moturidiya ta’limotini dunyo bo‘ylab tarqalishida beqiyos xizmat ko‘rsatgan bo‘lsa, ikkinchi tomondan o‘zining «Tabsirat al-adilla», «Bahr al-kalom», «Kitob at-tamhiyd li-qavo‘id at-tavhiyd» kabi muhim asarlari bilan kalom ilmining keyingi taraqqiyotiga salmoqdi hissa qo‘shgan. Chunonchi, bu bebaho asarlarda har qanday davrda ham, har qanday jamiyatda ham uchraydigan hidoyat yo‘lidan adashgan turli firqa va guruhlarga qarshi, shuningdek, dinda muhim o‘rin egallaydigan aqidaviy masalalarni talqin qilishda muqaddas manbalar – Qur’oni karim va janob payg‘ambarimiz Muhammad 149
singari ilg‘or g‘oyalar ilgari surilgan. Binobarin, bundan qariyb o‘n asr muqaddam yashagan buyuk vatandoshimiz Abul-Mu’in an- Nasafiy qoldirgan boy ilmiy-ma’naviy meros nafaqat o‘z zamoni uchun, balki hozirgi davrda ham amaliy ahamiyatga ega ta’limot sifatida har tomonlama chuqur o‘rganishga loyiq. Yüklə 0,76 Mb. Dostları ilə paylaş:
|