O'quv qo'llanma

Axborot 
xavfsizligi 
deb, 
m a’lumotlami 
yo ‘qotish 
va 
o ‘zgartirishga 
yo‘naltirilgan tabiiy yoki sun’iy xossali tasodiliy va qasddan ta'sirlardan xar qanday 
tashuvchilarda axborotning himoyalanganligiga aytiladi. Ilgarigi x av f faqatgina 
konfidentsial (maxfiy) xabarlar va hujjatlami o‘g‘irlash yoki nusxa olishdan iborat 
boMsa, hozirgi paytdagi xavf esa kompyuter m a’lumotlari to‘plami, elektron 
m a’lumotlar, 
elektron 
massivlardan 
ulaming 
egasidan 
ruxsat 
so‘ramasdan 
foydalanishdir. Bulardan tashqari, bu xarakatlardan moddiy foyda olishga intilish 
ham rivojlandi.

---

Axborotning havoth' davri
Axborotni himoyalash tizimlari
Axborot-kommunikatsiyalar texnologiyalarining ommaviy ravishda qog'ozsiz 
avtomatlashtirilgan asosda boshqarilishi sababli axborot xavfsizligini ta’minlash 
murakkablashib va muhimlashib bormoqda. Shuning uchun ham avtomatlashtirilgan 
axborot tizimlarida axborotni himoya- lashning yangi zamonaviy texnologiyasi paydo 
bo‘lmoqda, DataQuest kompaniyasining ma’lumotiga ko‘ra, 1996— 2000-yillarda 
axborot himoyasi vositalarining sotuvdagi hajmi 13 mlrd. AQSh dollariga teng bo 
Igan.
Axborotning zaif tomonlarini kamaytiruvchi va axborotga ruxsat etilmagan 
kirishga, uning chiqib ketishiga va yo‘qolishiga to sqinlik qiluvchi tashkiliy, texnik, 
dasturiy, texnologik va boshqa vosita, usul va choralaming kompleksi — axborotni 
himoyalash tizimi deyiladi.
Axborot egalari hamda vakolatli davlat organlari shaxsan axborotning 
qimmatliligi, uning yo‘qotilishidan keladigan zarar va himoyalash mexanizmining 
narxidan kelib chiqqan holda axborotni himoyalashning zaruriy darajasi hamda 
tizimning turini, himoyalash usullari va vositalarini aniqlashlari zarur. Axborotning 
qimmatliligi va talab qilinadigan himoya- ning ishonchliligi bir-biri bilan bevosita 
bog‘liq.
Axborot hajmi kichik bo‘lgan tashkilotlarda axborotni himoyalashda oddiy 
usullami qoMlash maqsadga muvofiq va samaralidir. Masalan, o ‘qiladigan 
qimmatbaho qog‘ozlami va elektron hujjatlami alohida gumhlarga ajratish va 
niqoblash, ushbu hujjatlar bilan ishlaydigan xodimni tayinlash va o ‘rgatish, binoni 
qo‘riqlashni 
tashkil 
etish, 
xizmatchilarga 
qimmatli 
axborotni 
tarqatmaslik 
majburiyatini yuklash, tashqaridan keluvchilar ustidan nazorat qilish, kompyutemi
8

---

himoyalashning eng oddiy usullarini qoMlash va hokazo. Odatda. himoyalashning eng 
oddiy usullarini qo‘llash sezilarli samara beradi.
Murakkab tarkibli, ko‘p sonli avtomatlashtirilgan axborot tizimi va axborot 
hajmi katta bo‘lgan tashkilotdarda axborotni himoyalash uchun himoyalashning 
majmuali tizimi tashkil qilinadi. Lekin ushbu usul hamda himoyalashning oddiy 
usullari xizmatchilaming ishiga haddan tashqari xalaqit bermasligi kerak.
Himoya tizimining kompleksliligiga unda huquqiy, tashkiliy, muhandis-texnik 
va dasturiy-matematik elementlaming mavjudligi bilan erishiladi. Elementlar nisbati 
va ulaming mazmuni tashkilotlaming axborotni himoyalash tizimining o ‘ziga 
xosligini va uning takrorlanmasligini hamda buzish qiyinligini ta’minlaydi.
Aniq tizimni ko‘p turli elementlardan iborat, deb tasavvur qi-lish mum km. 
Tizim elementlarining mazmuni nafaqat uning o ‘ziga xosligini. balki axborotning 
qimmatliligi va tizimning qiymatini hisobga olgan holda belgilangan himoya 
darajasini aniqlaydi.
Axborotni huquqiy himoyalash elementi himoyalash choralarining haqli 
ekanligi ma nosida tashkilot va davlatlaming o ‘zaro munosabatlarini yuridik 
mustahkamlash hamda personalning tashkilot qimmatli axborotini himoyalash 
tartibiga rioya qilishi va ushbu tartibning buzilishida javobgarligi tasavvur qilinadi.
Himoyalash texnologiyasi personalni tashkilotning qimmatli axborotini 
himoyalash qoidalariga rioya kilishga undovchi boshqarish va cheklash xarakteriga 
ega bo Igan chora-tadbirlami o ‘z ichiga oladi.
Tashkshshy himoyalash elementi boshqa barcha elementlami yagona tizimga 
bog lovchi omil b o'lib hisoblanadi. Ko'pchilik mutaxassislarning fikncha, axborotni 
himoyalash tizimlari tarkibida tashkiliy himoyalash 50— 60 % ni tashkil qiladi. Bu 
hoi ko‘p omillarga bogMiq, jum ladan, axborotni tashkiliy himoyalashning asosiy 
tomoni amalda himoyalashning
Axborotni himoyalashning tashkiliy chora-tadbirlari tashkilot xavl sizligi 
xizmatining m e’yoriy uslubiy hujjatlarida o ‘z aksini topadi. Shu munosabat bilan 
ko‘p hollarla yuqorida ko‘rilgan tizim elementlarinmg yagona nomi - axborotni 
tashkiliy-huquqiy himoyalash elementini ishlatadilar.
Axborotni texnik himoyalash elementi — texmk vositalar kom- pleksi 
yordamida hudud, bino va qurilmalami qo‘riqlashni tashkil qilish hamda texnik 
tekshirish vositalariga qarshi sust va faol kurash uchun modjallangan. Texnik 
himoyalash vositalarining narxi baland boMsada, axborot tizimini himoyalashda bu 
element muhim ahamiyatga ega.
Axborotni himoyalashning dasturiy-m atematik elementi kompyuter, lokal 
tarmoq va turli axborot tizimlarida qayta ishlanadigan va saqlanadigan qimmatli 
axborotni himoyalash uchun modjallangan.
9

---

Kompyuter tizimi (tarmog‘i)ga ziyon yetkazishi mumkin bo Igan sharoit. 
harakat va jarayonlar kompyuter tizimi (tarm og'i) uchun xavf-xatarlar, deb 
hisoblanadi.
Himoyalash tizimi uzluksiz, rejali. markazlashtirilgan. maqsadli, aniq, 
ishonchli. 
kompleksli, 
oson 
mukammallashtiriladigan 
va 
ko‘rinishi 
tez 
o'zgaitiriladigan boiishi kerak. U, odatda, barcha ekstremal sharoitlarda samarali 
bo‘lishi zarur, prinsipi va usullarini bajaruvchi personalni tanlash. joylashtirish va 
o'rgatish hisoblanadi.