O‟quv qo‟llanma

15-Amaliy mashg‟uloti 
Mavzu: Analitik usullarga asoslangan shifrlash algoritmi va Simsiz 
tarmoqlarda axborot xavfsizligini ta‟minlash usullari. 
Kirish: 
Axborotlarni qayta ishlash jarayonlarini avtomatlashtirish 
vositalari, usullari va formalari murakkablashuvi hamda rivojlanishi bo‘yicha 
ularni axborot texnologiyalarida ularni qo‘llanilish xavfsizlik darajasidan oshib 
bormoqda. 
Ishdan maqsad: 
Mazkur amaliyishni bajarish jarayonida talabalar 
analitik usullarga asoslangan shifrlashalgoritmiga doir misollar yecha olish 
bo‘yicha ko‘nikmaga ega bo‘ladilar. 
Kerakli jixozlar: 
Kompyuter, dasturlar ixtiyoriy, printer, daftar, A4 
formatdagi oq qog‘oz. 
Qisqacha nazariy ma‟lumot: 
Matrisa algebrasiga asoslangan shifrlash usullari eng ko‘p tarqalgan. Dastlabki 
axborotning V
k
=||b
j
|| vektor ko‘rinishida berilgan k- blokini shifrlash A=||a
ij
|| 
matrisa kalitni V
k
vektorga ko‘paytirish orqali amalga oshiriladi. Natijada 
S
k
=||c
i
|| vektor ko‘rinishidagi shifrmatn bloki hosil qilinadi. Bu vektorning 
elementlari 


j
j
ij
i
b
a
c
ifodasi orqali aniqlanadi. 
Axborotni rasshifrovka qilish S
k
vektorlarini A matrisaga teskari bo‘lgan 
A
-1
matrisaga ketma-ket ko‘paytirish orqali aniqlanadi. 
Misol. T
0
= so‘zini matrisa-kalit
A=
5
9
6
2
7
3
8
4
1
yordamida shifrlash va deshifrlash talab etilsin. 
Dastlabki so‘zni shifrlash uchun quyidagi qadamlarni bajarish lozim. 
1-qadam. Dastlabki so‘zning alfavitdagi xarflar tartib raqami ketma-
ketligiga mos son ekvivalentini aniqlash. 
T
e
= <1, 10, 12, 1, 14, 1> 
2-qadam. A matrisani V
1
= {1, 10, 12} va V
2
= {1,14,1} vektorlarga 

---

108 
ko‘paytirish. 
S
1
=
156
97
137
12
*
5
10
*
9
1
*
6
12
*
2
10
*
7
1
*
3
12
*
8
10
*
4
1
*
1
12
10
1
5
9
6
2
7
3
8
4
1









S
2
=
137
103
65
1
*
5
14
*
9
1
*
6
1
*
2
14
*
7
1
*
3
1
*
8
14
*
4
1
*
1
1
14
1
5
9
6
2
7
3
8
4
1









3-qadam. Shifrlangan so‘zni ketma-ket sonlar ko‘rinishida yozish. 
T
1
=<137, 97, 156, 65, 103, 137> 
Shifrlangan so‘zni deshifrlash quyidagicha amalga oshiriladi: 
1-qadam. A matrisaning aniqlovchisi hisoblanadi: 
A=




115
414
299
9
*
2
*
1
5
*
3
*
4
6
*
7
*
8
8
*
9
*
3
6
*
2
*
4
5
*
7
*
1
5
9
6
2
7
3
8
4
1











|A|=-115. 
2-qadam. Har bir elementi A matrisadagi a
ij
elementning algebraik 
to‘ldiruvchisi bo‘lgan biriktirilgan matrisa A* aniqlanadi. 
33
22
31
23
22
21
13
12
11
=
А*
a
a
a
a
a
a
a
a
a
a
11 
(-1)
1+1
(7*5-2*9) = + (17) 
a
12 
(-1)
1+2
(3*5-2*6) = - (3) 
a
13 
(-1)
1+3
(3*9-6*7) = + (-15) 
a
21 
(-1)
2+1
(4*5-8*9) = - (-52) 
a
22 
(-1)
2+2
(1*5-8*6) = + (-43) 
a
23 
(-1)
2+3
(1*9-4*6) = - (-15) 
a
31 
(-1)
3+1
(4*2-8*7) = + (-48) 
a
32 
(-1)
3+2
(1*2-8*3) = - (-22) 

---

109 
a
33 
(-1)
3+3
(1*7-4*3) = (-5) 
A*=
5
22
48
15
43
52
15
3
17





3-qadam.Transponirlangan matrisa A
t
aniqlanadi. 
A
t
=
5
15
15
22
43
3
48
52
17





4-qadam. Quyidagi formula bo‘yicha teskari matrisa A
-1
hisoblanadi: 
A
-1
=
A
A
t
Hisoblash natijasida quyidagini olamiz. 
A
-1
=
115
5
115
15
115
15
115
22
115
43
115
3
115
48
115
52
115
17




5-qadam.B
1
va V
2
vektorlar aniqlanadi: 
B
1
=A
-1
S
1
; B
2
= A
-1
S
2
. 
12
10
1
115
1380
115
1150
115
115
115
780
1455
2055
115
3432
4171
411
115
7488
5044
2329
115
156
*
5
)
97
*
15
(
137
*
15
115
)
156
*
22
(
97
*
43
137
*
3
115
156
*
48
)
97
*
52
(
137
*
17
156
97
137
115
5
115
15
115
15
115
22
115
43
115
3
115
48
115
52
115
17
=
B1




























---

110 
B
2
=
1
14
1
137
103
65
115
5
115
15
-
115
15
115
22
115
43
115
3
115
48
115
52
115
17





6-qadam. Rasshifrovka qilingan so‘zning son ekvivalenti T
e
=<1, 10, 12, 1, 
14, 1> simvollar bilan almashtiriladi. Natijada dastlabki so‘z T
0
= 
hosil bo‘ladi. 
Ishni bajarilish uchun topshiriqlar tartibi va qo‟yilgan vazifa: 
1. ―Telekommunikasiya‖ so‘zini quyida keltirilgan kalit yordamida analitik 
usul yordamida shifrlang. 
A=
3
0
5
8
4
1
7
6
2
2. Analitik usulning o‘rin almashtirish usullaridan farqini tushuntiring. 
3. O‘rinlarni almashtirish usullari. 
4. Analitik usullarning tahliliy natijalarini keltiring. 
5. Analitik usullarning qadamma – qadam izohlang.
 

---

111 
16-Amaliy mashg‟ulot 
Mavzu: Windows 7 OT ni xavfsiz ishlashi uchun OT da 
«Foydalanuvchilar qayd yozuvlarini yaratish va sozlash» va operatsion 
tizimning xavfsizlik parametrlarini sozlash. 
Kirish: 
Hozirgi kunda xavfsizlik masalasi birinchi o‘ringa qo‘yilmoqda. Bu 
esa kompyuter foydalanuvchilari uchun murakkab himoya tizimini ishlab chiqishni 
talab etmoqda. Bir kompyuterdan bir necha foydalanuvchi foydalanishi va bunda 
bir biriga xalaqit bermasligini ta‘minlash ishi yo‘lga qo‘yilmoqda.
Ishdan maqsad:
Windows 7 operatsion tizimida foydalanuvchilar qayd 
yozuvlarini yaratish va sozlash bo‘yicha amaliy ko‘nikmalar hosil qilish. 
Kerakli jixozlar: 
Kompyuter, Windows 7 OT, printer, daftar, A4 
formatdagi oq qog‘oz. 
Qisqacha nazariy ma‟lumot:
Foydalanuvchining qayd yozuvi bu-Windows OT da foydalanuvchini 
aniqlaydigan barcha malumotlardan tarkib topgan yozuv .Bu malumotlarga OT ga 
kirish uchun zarur bo‘ladigan foydalanuvchi nomi va paroli, guruh nomi,ya‘ni 
foydalanuvchi qaysi guruh a‘zosi yekanligi, shuningdek OT da ishlashdagi huquq 
va ruxsatlari va uning resurlaridan foydalanishlar kiradi.Windows 7 Professional 
va odddiy serverlarda foydalanuvchi qayd yozuvlari «Lokalnыye polzovateli i 
gruppы» mexanizmi yordamida boshqariladi. WindowsServer da foydalanuvchi 
qayd yozuvlarini boshqarishda «Active Directory» dan foydalaniladi. «Active 
Directory» bu tarmoq resurslari ya‘ni foydalanuvchilar, kompyuter, printerlar 
haqidagi ma‘lumotlar saqlanuvchi va ularni boshqarish imkonini beruvchi 
markazlashtirilgan ma‘lumotlar bazasi. 
Windows 7 o‘rnatilgandan keyin 2 ta foydalanuvchi qayd yozuvlarida 
yaratiladi va ularning har biriga tegishli imtiyozlar (imkoniyatlar) va cheklovlar 
belgilangan bo‘ladi.