O‘quv uslubiy majmua Jizzax politexnika instituti kengashining 2020 yil 20

4-AMALIY MASHG'ULOT. MAVZU; LOK-BO‘YOQ 
MATERIALLARNING TARKIBI 
Sintetik qoplama hosil qiluvchi moddalar 
Lok-bo‘yoq materiallari texnologiyasida polikondensatsiya, polimerizatsiya 
va polibirikish reaksiyalari bo‘yicha olinadigan turli xil sintetik polimerlar keng 
qo‘llaniladi. Loklar va bo‘yoqlar ishlab chiqarishda ko‘pincha polikondensatsion 
qoplama hosil qitluvchilardan foydalaniladi, chunki ular asosida lok-bo‘yoq 
kompozitsiyalarining kattagina assortimentini yaratish va mo‘ljallangan kompleks 
xossalarga ega bo‘lgan qoplamalarni olish mumkin. 
Poliefirlar 
Poliefirlar ko‘patomli spirtlar va ko‘pasosli kislotalarning polikondensatsiya 
reaksiyasi mahsulidir, va ularni sintez qilishda quyidagi moddalardant 
foydalaniladi: yantar kislota, adipin kislota, sebatsin kislota, ftal angidridi, izoftal 
kislota, tereftal kislota, etilenglikol, dietilenglikol, glitserin, pentaeritrit, 
trimetilolpropan, malein angidridi. Dastlabki moddalarning ko‘p turli bo‘lishi har 
xil kimyoviy va ekspluatatsion xossalarga ega bo‘lgan poliefirlar sintez qilish 
imkonini beradi. Poliefirlar suyuq yoki qattiq bo‘lishi mumkin; ularning ayrimlari 
havoda odatlagi haroratda, ba'zilari esa faqat qizdirganda qotishi mumkin. Ular 
elastik yoki mo‘rt qoplamalar hosil qilishi mumkin, ayrimlarining qoplamalari 
yuqori elektroizolyasion xossalarga ega bo‘ladi. Poliefirlarni boshqa qoplama hosil 
qiluvchilar bilan qovushtirganda qoplamalarning xossalari yaxshilanadi. Bularning 
hammasi, shuningdek xom-ashyo mahsulotlarining arzonligi loklar va bo‘yoqlar 
texnologiyasida poliefirlarni keng qo‘llanilishini belgilab beradi. 
Poliefirlarning sinflanishi
Kimyoviy tuzilishga ko‘ra modifitsirlanmagan va modifitsirlangan, 
shuningdek to‘yinmagan (asosiy zanjirda qo‘shbog‘lar tutgan) va to‘yinmagan 
poliefirlar farqlanadilar. 
Sanab o‘tilgan guruhlarning har biri poliefirlarning juda ko‘p xillarini 
qamrab oladi, poliefirlar olinishining kimyoviy asoslarini bilishgina ularni 
sinflashni tushuntirib beradi. 
Modifitsirlanmagan poliefirlar 
Ikkifunksional tuyingan spirtlar va kislotalar uzaro ta'sirlashganida chizikli 
tuzilishdagi poliefirlar xosil buladi. Bunday polimerlar yukori elastik bulib, birok 
kattik mustaxkam koplamalar xosil kilmaydi. SHuning uchun ikki atomli 
spirtlardan tashkari (etilenglikol, di- va trietilenglikol, propilenglikol) uch atomli 
spirt – glitserin xam ishlatiladi: 

---

2HOOC-R-COOH 
+ 
CH
2
-CH-CH
2
+ 
2OH-(CH
2
)
2
-OH 
---
OH OH OH 
glitserin etilenglikol 
--- HO-(CH
2
)
2
-O-C-R-C-O-CH
2
-CH-CH
2
-O-C-R-C--(CH
2
)
2
-OH + 4H
2
O 
O O OH O O 
oligoefir 
Olingan poliefirlar ozod gidroksil guruxga ega, shu orkali koplamada boshka 
polimer molekulasining karboksil guruxi bilan uzaro ta'sirlashuv ruy berib 
tursimon struktura xosil buladi.
Bunday poliefirlar tarkibida etarli mikdorda gidroksil gurux buladi, ularni 
gidroksillar bilan uzaro ta'sirlasha oluvchi, funksional guruxlari bulgan boshka 
polimerlar bilan birgalikda ishlatiladi. 
Agar retsepturaga kup mikdorda uch atomli spirt kiritilsa sintez paytida 
tursimon struktura xosil bulishi mumkin, birok buning natijasida poliefir erish 
xususiyatini yukotadi (jelatinlanish yuz beradi). SHuning uchun tuyinmagan 
modifitsirlanmagan poliefir sintezi dastlabki boskichlarda tuxtatiladi. 
Bunday oligoefirlarda tursimon struktura xosil bulishi koplamalarda ozod 
funksional guruxlarning polikondensatsion reaksiyasi tufayli tugallanadi. Bu 
jarayon odatdagi xaroratda nordon katalizatorlar ishtirokida va 200
o
S ga yakinrok 
xaroratda 
esa 
katalizatorsiz 
amalga 
oshadi. 
Tursimon 
strukturali 
modifitsirlanmagan poliefir asosidagi koplamalar yukori murtlik, past elastiklik, 
yomon adgeziya va yukori kattiklikka ega. 
Lok va buyoklar texnologiyasida modifitsirlanmagan poliefirlar odatda 
boshka koplama xosil kiluvchilar uchun modifikator sifatida ishlatiladilar.
Modifitsirlangan poliefirlar (alkidlar) 
Modifikatsiyalashdan ko‘zlangan maqsad qoplamada poliefir xossalarini 
yo‘nalishli o‘zgartirishdir, lok-bo‘yoq materiallarini ishlab chiqarishda 
ishlatiladigan polimerlar uchun erituvchilardagi yuqori eruvchanlik, qoplamada 
iloji boricha pastroq haroratda to‘rsimon struktura hosil qilish xususiyati katta 
ahamiyatga ega. Bunday samarali xususiyatga poliefirlarni o‘simlik moylarining 
to‘yingan yog‘ kislotalari bilan modifikatsiyalash orqali etarlicha muvaffaqiyat 
bilan erishiladi.
Alkid oligiefirlarining kimyosi va texnologiyasi rivojlanishi natijasida 
modifitsirlovchi birasosli kislotalar sifatida kanifol kislotalari, tall moylari 
kislotalari, - tarmoqlangan kislotalar va boshqalardan foydalanila boshlandi. 
Mamlakatimizda alkidlarni ishlab chiqarish boshlanganiga ancha bo‘lganiga 
qaramay, ular hamon lok-bo‘yoq sanoatida ustunligicha qolmoqda. SHunday qilib, 
sintetik qoplama hosil qiluvchi moddalar ishlab chiqarish umumiy hajmining 60-
70 %-ini alkidlar tashkil qiladi.

---

Alkidlar olinishining kimyoviy asoslari 
Alkid oligoefirlar odatda ikki xil usulda olinadilar: yog‘ kislota va alkogoliz. 
YOg‘ kislotali usulda reaktorga hamma komponentlar yuklanadi: ko‘patomli spirt, 
ko‘pasosli va birasosli modifitsirlovchi kislotalar. Jarayon 220-250
o
S da olib 
boriladi. Agarda ko‘patomli spirt sifatida glitserin ishlatilsa, uning ftal angidridi 
bilan reaksiyasi avval birlamchi gidroksil guruhlar bilan o‘tadi, chunki ular 
ikkilamchilariga nisbatan ancha reaksion moyil. SHuni aytish kerak-ki, ftal 
angidridi alkidlarning asosiy modifikatori bo‘lgan moylarning birasosli 
kislotalaridan kimyoviy faolroq. SHuning uchun modifitsirlovchi birasosli 
kislotalar gliqerinning faqatgina ikkilamchi gidroksil guruhlari bilan reaksiyaga 
kirishishga ulguradi. Bunda olingan gliftal alkid taxminan quyidagi tuzilishga ega: 
bu erda R – birasosli kislota qoldig‘i.
YOg‘ kislotali usulda har xil dastlabki spirtlar va kislotalardan foydalanib, 
keng retseptura diapazonida turli tuzilishga ega bo‘lgan alkidlarni olish mumkin. 
Biroq o‘simlik moylaridan ozod yog‘ kislotalarini olish murakkab bo‘lgani uchun 
o‘simlik moylari ozod yog‘ kislotalarini qo‘llash qiyin (yuqori molekulali 
to‘yinmagan yog‘ kislotalar hozirgacha sintez qilinmagan). 
Alkogoliz usulida o‘simlik moylarini parchalamay turib alkidlarni 
modifitsirlash mumkin. Bu holda jarayon ikki bosqichda o‘tkaziladi. Avval 220-
250
o
S haroratda ishqoriy katalizator ishtirokida moylarni ko‘patomli spirt bilan 
alkogolizlanadi: 
CH
2 
– OCOR CH
2 
– OH CH
2 
– OCOR
| | | 
CH
– OCOR + 2 CH
– OH ------> 3 CH
– OH
| | |
CH
2 
– OCOR CH
2 
– OH CH
2 
– OH
bu erda R – yog‘ kislota qoldig‘i.

---

Ikkilamchi bosqichda olingan monoglitseridlar ftal angidridi bilan 
eterifikatsiyalanadi. Monoglitseridlar ikki atomli spirtlar kabi reaksiyaga 
kirishadilar va natijada alkidning bloklangan uchinchi gidroksil guruhli chiziqli 
molekulasi hosil bo‘ladi: