O’quv yilida o’rta ta’lim uchun

19-bilet biologiya 

 

Hujayra markazi (sentriola), ikkita silindr shakldagi kichik 

tanachalardan tashkil topgan bo'lib, bir biriga nisbatan perpendi kulyar bo'lib joylashgan 

tuzilmalardan tashkil 

topgan 

va  ular 

sen 

triola deb  ataladi. 

To'qqiz 

bog'lamdan 

iborat sentriola 

devorlari ning 

har biri 

uchta mikronaychani 

o'z 

ichiga  oladi.

 

Sentriola 

si toplazmaning 

o'zidan 

o'zi 

ko'payadigan organoidi hisoblanadi. 

Ularning ko'payishi, oqsil kichik bo'lakchalarning o'zini o'zi yig'ish 

jarayonida amalga oshiriladi. Hujayra markazi hujayralarning bo'linishida 

muhim ahamiyatga ega, ular bo'linish urchug'ini hosil bo'lishida ishtirok 

etadi. Ko'pchilik o'simlik va suv o'tlarida hujayra markazi bo'lmaydi. 

Ulardagi bu vazifani maxsus fermentlar bosh qaradi. 

Sitoskelet. Eukariot hujayralarga xos bo'lgan xususiyatlardan biri, ularning 

sitoplazmasida mikronaychalar va oqsil tolalaridan 

iborat bo'lgan 

tayanch 

skelet 

tuzilmalarning 

mavjudligidir.  Si

 

toskeletning  elementlari 

yadro 

qobig'i va tashqi plazmatik mem brana bilan zich birikkan bo'lib, sitoplazmada murakkab 

bog'lam larni hosil qiladi. Sitoplazmaning tayanch elementlari hujayraning shaklini aniqlaydi, 

hujayra ichki tizimlarining harakatini va butun hujayraning joyini o'zgarishini ta’minlaydi. 

Hujayraning harakat organoidlariga asosan kiprikchalar va xivchinlar kiradi. 

---

Telegram: @imtihonlar_kanali_uz                                            Bot: @imtihonuzb_bot 

Telegram: @imtihonlar_kanali_uz                                            Bot: @imtihonuzb_bot 

 

Sodda hayvonlardan xivchinlilar va ko'p hujayrali hayvonlarning 

spermatozoidlari xivchinlar yordamida harakatlanadi. 

1)

 

 Genlarning polimer ta’siri. Allel bo'lmagan bir nechta genning bitta belgining 

rivojlanishiga o'xshash ta’sir 

ko'rsatishi  genlarning 

polimer 

ta’siri deyiladi.

 

Genlarning 

polimer  ta’siri 

orgnizmlarning miqdoriy belgilarida uchraydi. Masalan, hayvonlarning 

vazni,  o'sishi,  o'simliklarning  bo'yi,  tovuqlarning  tuxum  qilishi,  qo  ramol  sutining  miqdori  va 

yog'liligi, o'simliklar tarkibidagi vitamin lar miqdori va boshqalar. Miqdor belgilarning rivojlanish 

darajasi 

unga ta’sir etuvchi polimer genlar soniga bog'liq bo'ladi. 

Polimer irsiylanishni dastavval shved olimi Nilson Ele o'rgan di. U bug'doyning qizil 

(/\1 A1 A2 A2 

) va oq (a1 

a1 

a2 

a2 

) navlarini o'zaro chatishtirib, F1 o'simliklarni oldi F1 

da donlarning rangi pushti bo'ldi. F1 o'zaro chatishtirilib, F2 

dagi o'simliklarning don rangiga qarab beshta guruhga ajratildi. 

Ularning miqdoriy nisbati quyidagicha: bitta qizil, to'rtta och qizil 

rangli, oltita pushti, to'rtta och pushti rangli, bitta oq donli o'sim liklar olindi. 

Polimer irsiylanish kumulyativ va nokumulyativ xillarga bo'li nadi. Nokumulyativ polimeriya 

ko'proq sifat belgilarni irsiylanishi 

dominant genlar soniga bog'liq bo'lmagan holda namoyon bo'ladi. 

Miqdor belgilarning irsiylanishi kumulyativ polimeriya orqali amalga 

oshadi. Kumulyativ polimeriyada duragaylarda belgining har xil da rajada rivojlanishi dominant 

genlarning soniga bog'liq bo'ladi. Ku mulyativ polimeriyada fenotip jihatdan nisbat F2 da 

1:4:6:4:1, noku mulyativ polimeriyada esa 15:1 nisbatda bo'ladi. 

Polimer irsiylanish qonuniyatlarini o'rganishning ahamiya ti juda katta. Organizmlardagi, 

xususan, madaniy o'simlik va uy 

hayvonlarining 

inson uchun foydali 

miqdoriy belgilari 

polimer 

gen

 

lar  ta’sirida irsiylanadi 

va 

rivojlanadi. Masalan, uy hayvonlarining 

og'irligi,  sut 

miqdori  va 

yog'liligi, 

lavlagi 

ildizmevasidagi  shakar ning  miqdori,

 

g'alladoshlarda 

boshoqning uzunligi, makkajo'xori so'tasining uzunligi va hokazo. 

Genlarning  ko'p 

tomonlama 

ta’siri. 

Bitta 

genning 

bir 

qan

 

cha belgining rivojlanishiga  ta’siri ham 

aniqlangan. Bu hodisa 

pleyotropiya deb ataladi. Pleyotropiya hodisasi tabiatda keng tarqalgan. Bu hodisa o'simliklar 

bilan hayvonlarning ko'p genida 

uchraydi.  Misol  uchun,  genetik  jihatdan  yaxshi  o'rganilgan  drozofila  meva  pashshasining 

ko'zlarida pigment bo'lmasligini belgi laydigan gen pushtilikni kamaytiradi, ba’zi ichki organlar 

rangiga 

ta’sir ko'rsatadi va hayotchanligini qisqarishiga sabab bo'ladi. 

Gulli o'simliklarda gullarning to'q qizil rangda bo'lishini ta’min 

etuvchi gen ularning poya va shoxlarining ham to'q qizil rangda bo'lishiga daxldordir. 

Tovuqlarda jingalak patli zotlar uchraydi. 

Bunday pat tovuq tanasiga yopishib turmaydi, ko'pincha sinib ke tadi. Bu bilan tovuq tanasidan 

tashqi muhitga ko'p issiqlik tarqala di, ovqat hazm qilish, yurak-tomir faoliyatining ishi buziladi. 

Bular 

esa tovuqning nasi qoldirish xususiyatiga va hayotchanligiga sal biy ta’sir ko'rsatadi. 

Ba'zi bir genlarning 

pleyotrop 

ta’sirida 

organizmdagi turli  or

 

ganlarning  rivojlanishida  katta 

o'zgarishlar ro'y beradi, natija da ular nobud bo'ladi. Bunday genlar letal, ya’ni halokatga olib 

keluvchi genlar deb ataladi. Misol uchun: sichqonlarda jun rangi ning sariq va qora bo'lishi bir 

juft allel genlar (A-a)ga bog'liq. Bu 

gen retsessiv gomozigota (aa) holatda bo'lsa, sichqon junining rangi qora bo'ladi. Juni sariq 

rangda bo'lgan sichqonlar doimo 

geterozigota (Aa) holatda bo'ladi. Sariq sichqonlar orasida domi nant gomozigotali (AA) formalari 

tabiatda umuman uchramaydi. 

2)

 

S=G 650+650=1300 Gva S 2000—

100% 

1300—x=65°% 

---

Telegram: @imtihonlar_kanali_uz                                            Bot: @imtihonuzb_bot 

Telegram: @imtihonlar_kanali_uz                                            Bot: @imtihonuzb_bot 

 

W0°%-65%=35% 

100%—2000 

35%>—x=700 A v a T  

2000/2=1000*0.34=340nm.