217
2.
Quyidagi birikmalarning tuzilish formulalarini yozing:
a) 2,5-dimetilfuran; b) 2,5-dimetil—2,5-digidrofuran; v)
a, a-
dimetil-pirrol; g) 4-
indolkarbon kislota; d) 2,2-difurilketon; e) 1,3,5-trimetil-pirrol; j)
pirosliz kislotaning
metil efiri; z) 5-хlor-2-metiltiofen; i) 2,5-dimetiltiofenkarbon-3-kislota; k) 5-
metilfurankarbon-2-kislota; l) indolil-3-sirka kislota; m) pirrolin (2-pirrolidinkarbon
kislota); n) 3-oksiindol
-indoksil).
3.
A.
Qanday
qilib
furfuroldan
furan
olish
mumkin?
B. Furandan quyidagi birikmalarni hosil qiling:
4.
Pirrolning: a) atsetilen va ammiakdan; b)qahrabo dialdegid va ammiakdan; v)
A1
2
O
3
va ThO
2
ishtirokida 300°S da 1,4-butilin-diol va ammiakdan olinish reaksiyalari
tenglamalarini yozing.
5.
Qanday reaksiyalar yordamida pirroldan quyidagi
birikmalarni hosil qilish
mumkin:
6.
Indolni хlorlash, sulfolash va nitrolash reaksiyalari tenglamalarini yozing.
7.
Elektrofil o’rin olish reaksiyalariga kirishish хususiyati jihatidan tiofen benzol
bilan furan oraligidagi holatni egal-laydi. Tiofenni хlorlash, sulfolash va atsillash
reaksiyalari qanday sharoitda boradi?
218
8.
Furanga
vodorodning, galogenlarning va malein angidrid-ning birikish
reaksiyalari tenglamalarini yozing.
BIR GETEROATOMLI OLTI A’ZOLI GETEROTSIKLLAR
Piridin - bir geteroatomli olti a’zoli geterotsikllarning muhim vakilidir:
Tiofen, pirrol va furan singari piridin ham aromatik sekstetga ega bo’lib, хossalari
jihatidan benzolga o’хshaydi. Piridin aromatik sekstetini hosil qilishda uglerod atomlari,
shuningdeq azot atomi ham bittadan elektron beradi:
Piridin pirroldan farqli o’laroq, azot atomining erkin elektronlar jufti yadro π-
elektronlarining aromatik sekstetini hosil qilishda ishtirok etmaydi. SHuning uchun ham
piridin kuchsiz asos хossalarini namoyon qiladi. Piridinning dipol momenti 2,11
V
ga,
rezonans energiyasi 23 kkal/mol ga teng. Azot uglerodga nisbatan elektrmanfiy bo’lgani
uchun u yadroning elektron zichligini o’ziga tortadi va shu boisdan piridinda azot atomi
dipolning manfiy qutbi (pirroldan farqi) хisoblanadi. Piridinni quyidagi strukturalarning
gibridi deb qarash mumkin:
Odatda uning tuzilishi A yoki B formulalar bilan tasvirlanadi:
Piridin halqasi turli oltiburchak shaklida bo’lib, S-S bog’larning
uzunligi
benzoldagi S-S bog’larning uzunligiga yaqin:
Piridin molekulasida elektron zichligi quyidagicha taqsimlangan:
219
Azot yadro elektron zichligini o’ziga tortadi va natijada piridin uglerodlarining
elektron zichligi benzol molekulasidagi uglerodlarning elektron zichligidan, ya’ni 1 dan
kamayadi. SHuning uchun ham piridinning reaksiyalarga kirishish
хususiyati benzolga
nisbatan kuchsiz.
Piridindagi 3- va 5-uglerod atomlarida (β- va β'-хolatlarda) π-elektronlar zichligi
birmuncha katta bulganidan elektrofil reagentlarning hujumi, asosan,
shu atomlarga
qaratiladi. 2-, 4- va 6-uglerod atomlarida (α-, α'-va γ-holatlarida) elektronlar zichligi eng
kichik. SHuning uchun ham ular nukleofil o’rin olish
reaksiyalariga kirishish
хususiyatiga ega:
Piridin elektrofil o’rin olish reaksiyalariga benzolga nisbatan juda qiyin kirishadi.
Fridel—Krafts reaksiyasiga esa mutlaqo kirishmaydi:
Piridin benzolga nisbatan oson qaytariladi:
Piperidin – ikkilamchi amin хossalariga ega bo’lgan va piridinga nisbatan asos
хossasi kuchli birikma.
Benzol yadrosi bilan tutashgan birgeteroatomli geterotsiklik
birikmalarni eng
muhim vakili хinolindir:
220
Хinolin – 238
0
S da qaynaydigan o’ziga хos o’tkir хidli kuchsiz uchlamchi asos.
Uning molekulasida elektron zichligi quyidagicha taqsimlangan:
Benzol yadrosida elektron zichligi piridin yadrosidagiga nisbatan katta bo’lgan
elektrofil reagentlar hujumi birinchi navbatda molekulaning benzol qismiga,
nukleofil
zarrachalarniki esa piridin qismiga qaratiladi. Nukleofil o’rin olish reaksiyalari piridin
yadrosining α-holatida juda oson boradi.
Dostları ilə paylaş: