O‘rta maxsus, kasb-hunar ta’limi markazi X. S h e n n a y e V, T. B a y m u r a t o V sug‘urta ishi
Yüklə 0,8 Mb.
|
|
tomonlar uchun foydaliligi.
2 9
ta’minlanganligi bilan o‘lchanadi. Sug‘urtalanuvchi tomonidan shartnomaga binoan, sug‘urta mukofotini shartnoma tuzilgan vaqtning o‘zidayoq to‘lashga to‘g‘ri keladi. Sug‘urta shartnomasini tuzish va uning amal qilish davrida mijoz doimo sug‘urtachining e’tiborida ekanligini, sug‘urta mu- kofotlari hisobiga o‘zi uchun ishonchli himoyani sotib olganligini, tanlagan sug‘urta tashkiloti samarali boshqarilayotganligi hamda uning manfaatlari birinchi o‘ringa qo‘yilayotganligini his etishi muhimdir. Shu o‘rinda, subyektiv omillarning ta’siri ortishini qayd etish lozim. Natijada ko‘rilishi ehtimol bo‘lgan bir xil risk bir subyekt tomonidan sug‘urtalanishi amalga oshirilsa, ayni vaqtda shunday risk boshqa bir subyekt tomonidan sug‘urtalanmasligi ham mumkin. Sug‘urta riski yuzasidan ehtimollikka ko‘ra, sug‘urta ta’mino- tiga bo‘lgan ehtiyojni yuzaga keltiruvchi qator omillar subyektlar tomonidan talab sifatida qo‘yilishi mumkin. Ular jumlasiga: — iqtisodiyotda nodavlat tarmog‘ining kengayishi; — uy-joy fondlarining xususiylashtirilishi; — aholi turmush darajasining oshib borishi kabi qator omillar kiradi. Shuni ta’kidlash lozimki, mijozning sug‘urtaga bo‘lgan talabi uning faoliyati bilan uzviy bog‘liqlikda namoyon bo‘ladi. Mazkur talab darajasiga aynan: — mulkchilik shakli va uning holati; — ishlab chiqarish (ish bajarish, xizmat ko‘rsatish) hajmi va amalga oshirilayotgan operatsiyalar turi; — tizimning tashkiliy-moliyaviy tarkibi, shuningdek, undagi ishlab chiqarish (ish bajarish, xizmat ko‘rsatish) birlashmalari soni; — subyektning faoliyatiga ta’sir etuvchi ichki yoki tashqi omillar hamda uning qanday mamlakat hududida amalga oshirilayotganligi; — boshqaruv usuli; — xodimlar tarkibi; — tashkilot maqsadi va unga erishish yo‘lida amalga oshirila- yotgan sa’y-harakatlar kabi qator omillar ta’sir etadi. Yuqorida ko‘rsatib o‘tilgan omillarning xilma-xilligi va har bir subyekt tomonidan sug‘urtaga bo‘lgan obyektiv talab mavjudligi bu xizmatdan foydalanish zaruratini yuzaga keltiradi. 3 0
tida namoyon bo‘ladi. Shundan kelib chiqib, sug‘urta tashkiloti, birinchidan, son jihatdan cheklangan doiradagi kutilgan sug‘urta mukofotlari tushumiga ega bo‘lsa, ikkinchidan, unda sug‘urtaga qabul qilgan risklarini guruhlash imkoniyati ham yuzaga keladi. Keyingi yillarda, mamlakatimizda ijtimoiy-iqtisodiy shart- sharoitning o‘zgarishi, iqtisodiyotda yangi texnologiyalar qo‘llanila boshlashi natijasida, tovar ishlab chiqarish (ish bajarish, xizmat ko‘rsatish) usullarini yanada takomillashtirish zarurati subyekt- lardan o‘z faoliyatlarini yangi asosda tashkil etishlarini davr ta- labiga aylantirdi. Bu holat katta korxonalar darajasida samara- dorlik oshishiga olib kelsa, kichik va o‘rta biznes subyektlarining moliyaviy resurslari taqchilligi oqibatida ularning iqtisodiy ahvolini og‘irlashtirishi mumkin. Bu jarayonda subyektlarning bir tomondan, tashkiliy-tarkibiy o‘zgartirishlarga bo‘lgan intilishlari faollashgan bo‘lsa, boshqa tomondan, ularning risklardan himoyalanishga bo‘lgan ehtiyojlari ham ortganligi kuzatildi. Buning oqibatida subyektlarning zarar- larni qoplash yuzasidan manfaatli diversifikatsiyaga bo‘lgan sa’y- harakatlari ham kengaydi. O‘z marketing tadqiqotlariga asoslanib, qator sug‘urta tashkilotla- ri asosiy faoliyatlarini katta korxonalarga qaratganliklari, ya’ni katta risklarni sug‘urtalashni o‘z zimmalariga olishlari kuzatilmoqda. Sug‘urtachi subyektlar qoplama to‘lovini amalga oshirish imkoniyatlari orqali o‘z takliflari bilan chiqqan bo‘lsa, boshqa tomondan, ular maxsus loyihalarni amalda oshirishga ham yordam ko‘rsatishlari mumkinligi manfaatdor tomonlarning o‘zaro hamkorlikka bo‘lgan intilishlari ortishiga olib keldi. Qator rivojlangan mamlakatlarda kichik biznes subyektlarining umumiy korxonalar sonidagi salmog‘i 80—90 foizni tashkil etadi 1 . Tarkibiy-tashkiliy tuzilishi hamda moliyaviy holatlariga ko‘ra, ushbu tadbirkorlik subyektlarining imkoniyatlari cheklangandir. Bu cheklanganlik mablag‘ yetishmasligini keltirib chiqarishi oqibatida ular turli risklardan o‘z himoyalarini mustaqil ravishda ta’minlay olmaydi. Bu holat esa, o‘z navbatida, sug‘urta tashkilotlari uchun istiqbolli imkoniyatlar ochadi. 1 Øàìõàëîâ Ô. È. Ãîñóäàðñòâî è ýêîíîìèêà: (âëàñòü è áèçíåñ)./ Îòä. ýêîí. ÐÀÍ; íàó÷. — ðåä. ñîâåò èçä-âà «Ýêîíîìèêà», M.: OAO Èçäàòåëü- ñòâî «Ýêîíîìèêà», 1999. ñ. 40. 3 1
lik faoliyati yo‘nalishini tanlashga ta’sir etuvchi asosiy omillar- dan biri bo‘lib qolmoqda. Masalan, mahsulot ishlab chiqarish (ish bajarish, xizmat ko‘rsatish) da hamkorlik kengayishi natija- sida eksport kreditlari sug‘urtasi obyektlari ortishi sug‘urta fao- liyatining yangi obyektlari paydo bo‘lishiga sabab bo‘lmoqda. Tijorat banklari risklarining sug‘urtasi bunga misol bo‘la oladi. Bu risklarning asosiylari o‘zaro uzviy bog‘liqlikda namoyon bo‘lmoqda. Ular jumlasiga: — moliyaviy qarorlarni qabul qilish bilan bog‘liq bo‘lgan risk- lar; — kredit risklari; — aktivlarning bozor bahosida tez sotilishga bo‘lgan ishonch susayishi bilan bog‘liq bo‘lgan risklar; — qarz foiz stavkalari darajasi bilan bog‘liq bo‘lgan turkum risklar kiradi. Risklar bilan bog‘liq voqea va hodisalarning soni hamda sifa- tini baholash zarurati subyektlardan ularni aniqlashtirishni talab etmoqda. Masalan, risk kattaligiga to‘xtaladigan bo‘lsak, uni aniqlash uchun yil davomida ko‘rilishi ehtimol bo‘lgan zararning eng yuqori darajasi yoki ehtimollikka ko‘ra uni taqsimlash ta- moyili qo‘llaniladi. Hisob-kitoblarning ishonchlilik darajasi ularni olib boruvchi- larning kasbiy mahoratiga bog‘liqdir. Ular tomonidan sof risk bilan ko‘rilishi ehtimol deb topilgan zararning kattaligi qanday nisbatda namoyon bo‘lishini oldindan aniqlash muhimdir. Ehtimollikka ko‘ra, yuz berishi mumkin bo‘lgan risk mavjudligi sharoitida, iqtisodiyot subyektlari ularni o‘z ichki imkoniyatlari bilan hal etishdan manfaatdordir. Sug‘urtaga bo‘lgan talab risk bo‘yicha qo‘shimcha qoplama olish zarurati yuzaga kelgan hollarda o‘zini oqlaydi. Subyektda risk mavjudligi, uning oqibatida ko‘rilishi ehtimol bo‘lgan zararni o‘z mablag‘lari hisobidan mustaqil ravishda qoplay olmasligi sug‘urta himoyasini talab etadi, bu esa, o‘z navbatida, sug‘urta faoliyati rivoji uchun shart-sharoitni yuzaga keltiradi. Albatta, risklar bo‘yicha sug‘urta qoplamasini olishga bo‘lgan ehtiyojning ortishi yuridik va jismoniy shaxslar tomonidan o‘z-o‘zidan sug‘urtadan foydalanish ortganligini anglatmaydi. Bunday xizmatga bo‘lgan talabning ortishiga boshqa iqtisodiy omillar ham ta’sir ko‘rsatadi. 3 2
liyatini risklar transferi, transformatsiyasi va ko‘rilgan zararlarni qoplash vositasi sifatida qarash taklif etiladi. Risk transferi — subyektning risklarni ishlab chiqarish omili sifatida namoyon etishidir. Bunda ishlab chiqarish vosita- lari, shuningdek, tashqi (boshqa) tashkilot yordamida alohida risklar sug‘urtalanuvchidan sug‘urtachiga o‘tkaziladi, so‘ngra bu risklar qayta ko‘rib, o‘rganib chiqiladi. Bunday xizmat evaziga sug‘urtalanuvchidan sug‘urta mukofoti undirib olinadi. «Sug‘urtalanuvchi-sug‘urtachi» subyektlarning o‘zaro o‘rin al- mashishlari jarayonida, sug‘urtaning mohiyati to‘laroq namoyon bo‘ladi. Dastlab sug‘urta mukofoti undiriladi, so‘ngra esa, sug‘urta hodisasi yuz bergan taqdirda, sug‘urta qoplamasi ta’minlanadi. Bizning fikrimizcha, bu jarayonda sug‘urta risklarini alohida tasodifiy-davriy shaklda qayd etish zarurati yuzaga keladi. Sug‘urta hodisasining yuz berishi ehtimollikka ko‘ra, tasodifiy voqea hisoblanadi Bunda ehtimollar nazariyasi asosida sug‘urtachi subyekt risk hodisasi yuz berishini oldindan aniqlashtirishi mumkin bo‘ladi. Davriy-tasodifiy holatlar bir-biridan farqli ravishda namoyon bo‘lishidan kelib chiqib, har bir sug‘urta shartnomasida riskni sug‘urtalashning o‘ziga xos bo‘lgan alohida tomonlari va shartlarini qayd etish lozim. Bu sug‘urta shartnomasi munosa- batlari ehtimollikka ko‘ra, riskni taxmin hamda «bevosita muroqaba» 1 etishga asoslanib tuziladi. Sug‘urta shartnomasi, birinchidan, o‘zida turli risklar bo‘yicha qoplamani amalga oshirish ehtimolligini nazarda tutsa, ikkinchi- dan, u har bir mijoz bilan alohida tuziladi, ayni vaqtda riskning yuz berishi ehtimoliga ko‘ra ham farqlanadi. Mana shunday farq- lanish sug‘urtani sohalar bo‘yicha tasniflash uchun asos hisob- lanadi. Risk holatlariga ko‘ra, zarar darajasi va uning taqsimoti tur- licha bo‘ladi. Shunga ko‘ra, risklarni sug‘urtalashda, dastlab ularni alohida guruhlash talab etiladi. Bu jarayonda omillarni aniqlashtirish asosida har bir subyekt uchun risk namoyon bo‘lishining o‘ziga xosligiga ko‘ra guruhlash Yüklə 0,8 Mb. Dostları ilə paylaş:
|