O‘rta maxsus, kasb-hunar ta’limi markazi X. S h e n n a y e V, T. B a y m u r a t o V sug‘urta ishi
Yüklə 0,8 Mb.
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Sug‘urta faoliyatini samarali tashkil etish bosqichlari.
|
Sug‘urta faoliyatida
risklar transferi 1 Tajribadan tashqari bevosita kuzatish, mulohaza yo‘li bilan ham haqiqatni bilish mumkin degan ma’noda (izoh muallifniki). 3 3
niflanadi, ya’ni ular namoyon bo‘lish shakli va holatiga ko‘ra toifalanadi. Natijada sug‘urta faoliyati samarali amalga oshirilishini ta’minlash omili sifatida risklarni differensiatsiyalash yanada aniq- lashtiriladi. Sug‘urtada hisobot davri uchun zararlarni taqsimlash shakli turli usullardan foydalanib aniqlanadi va amalga oshiriladi. Bu jarayonda risklar, sug‘urta faoliyatining istiqbolini belgilash maq- sadida, mutanosib ravishda loyihalashtiriladi. Bu risklar transferi jabhasi bo‘lib, u kelgusida olib borilishi kerak bo‘lgan ilmiy tadqiqotlar uchun ham asosdir. Risklarni aniqlashtirish — risk transformatsiyasi 2 sifatida (6- chizma) ikki bosqichda, ya’ni: «sug‘urtalanuvchi-sug‘urtachi-qayta sug‘urtalovchilar» o‘rtasida amalga oshiriladi. Sug‘urta faoliyatida zararlarni taqsimlash shakli, birinchidan, risklarga ko‘ra, subyekt mol-mulki va daromadi (foydasi) dagi bashorat qilingan o‘zgarishlarga binoan o‘lchansa, ikkinchidan, sug‘urtachi tomonidan mas’uliyat olinishi, riskning ma’lum qismi 6-chizma. Sug‘urta faoliyatini samarali tashkil etish bosqichlari. 1 Transformatsiya (lot. transformatio) — bir shakldan boshqa shaklga o‘tkazish ma’nosida (bu o‘rinda qayta sug‘urtalash nazarda tutilgan (izoh muallifniki.)// Qarang. Mþëëåð Â.K. Àíãëî-ðóññêèé ñëîâàðü: 53000 ñëîâ.— 18-e èçä. ñòåðåîòèï. — M.: Ðóñ. ÿç., 1981, — ñ. 781. 3 — Sug‘urta ishi 3 4
asoslanib amalga oshiriladi. Sug‘urtada zararning umumiy taqsi- motini hisoblash imkoniyatidan kelib chiqib, uning umumiy approksimatsiyasi, ya’ni me’yoriy taqsimoti asoslanadi. Sug‘urtada mavjud bo‘lgan risk siyosati nazariyasida bunday approksimatsiya qo‘llanilishiga qanday cheklashlar ta’sir etishi alo- hida ko‘rsatib berilgan. Risk transformatsiyasining birinchi bosqichida uni qoplash uchun sug‘urta tashkilotining mablag‘lari yetarliligi solishtiriladi. Sug‘ur- tachi subyektning zaxiraga bo‘lgan ehtiyoji, ya’ni sug‘urta zaxirasi- ning mutloq likvidlilik uchun talab etiladigan hajmi aniqlanadi. Agar sug‘urta risklari hajmi undan katta bo‘lsa, risk transformatsiyasining ikkinchi bosqichiga o‘tiladi, ya’ni umumiy zarar taqsimoti o‘zgartiriladi yoki sug‘urta zaxirasi ko‘paytiriladi. Bu jarayonda qayta sug‘urtalashning ahamiyati yanada yaqqolroq namoyon bo‘ladi. Risk transformatsiyasining ikkinchi bosqichida, birinchi su- g‘urtachi o‘zining likvidlilik darajasidan ortiqcha bo‘lgan riskni boshqa sug‘urtachiga jamlangan sug‘urta mukofotlarining muvofiq ravishdagi summasi bilan birgalikda taqdim etadi. Odatda, har doim ham sug‘urta hodisasi yuz bergunga qadar, sug‘urta tashkiloti aktivlarining hajmi yopiq bo‘ladi. Sug‘urtachi tu- zilgan shartnomaga ko‘ra, sug‘urta hodisasi yuz bergan taqdirda, o‘z zimmasiga olgan majburiyatiga binoan, zaxira kapitalidan yoki undirilgan mukofotlar hisobidan qoplama to‘lovini amalga oshiradi. Bu qoplama bir vaqtning o‘zida yoki hayot sug‘urtasi bo‘yicha renta to‘lovlari sifatida belgilangan muddatlarda to‘lanishi mumkin. Su- g‘urta tashkilotining bu davrdagi faoliyati zararni qoplash deb ataladi. Yuqorida keltirilgan bosqichlar tahliliga asoslanib, shuni ta’- kidlash mumkinki, sug‘urta faoliyati «risk transferi — risk transformatsiyasi — zararni qoplash» kabi alohida o‘zaro bir-biri bilan bog‘liq bosqichlarni qamrab oladi. Bu bosqichlarda sug‘ur- tachining riskni zimmasiga olishi va uni tadqiq etishi orqali yuz berishi mumkin bo‘lgan sug‘urta hodisasi oqibatida, ko‘rish ehti- moli bo‘lgan zararning oldini olish yoki uni kamaytirish sa’y- harakatlari zanjiri tasniflanadi. Bunday faoliyat sug‘urta shart- nomasi amal qilishi davrida olib boriladi. Sug‘urtachi tomonidan amalga oshirilgan barcha sa’y-harakat taq- dim etilgan hisob-kitob va hisobotlar tizimida hamda sug‘urta za- xirasini boshqarishning o‘ziga xos maxsus shakllarida aks ettiriladi. 3 5
evaziga sug‘urta zaxirasi shakllantiriladi. Zaxira mablag‘lari su- g‘urtachi tomonidan asosan ishlab chiqarish omillarini sotib olish- ga sarflanadi. Sug‘urta vaqt-davriy oralig‘i bilan qat’iy bog‘liqdir. Bu oraliq doimo ham moliyaviy yoki buxgalteriya hisobotlari davri bilan mos tushavermaydi. Amalda bo‘lgan shartnomalar bo‘yicha qoplamani to‘lash ehtimoliga ko‘ra, sug‘urtachida doimo unga muvofiq ravishdagi zaxira mablag‘lari mavjud bo‘lishi talab etiladi. Shartnomaning amal qilishi davrida sug‘urta hodisasi yuz ber- masligi ham mumkin. Bu sharoitda sug‘urtachining zaxira mab- lag‘larini (bo‘sh turgan qismini) investitsiyaga yo‘naltirish imkoniyati ortadi. Sug‘urtachi shunday imkoniyatdan samarali foydalanish hisobiga, hisobot davrining oxiriga kelib, yana qo‘shimcha mablag‘lar tushishiga erishishi mumkin. Shartnomaning foydalilik ko‘rsatkichi sug‘urtachi uchun un- dirilgan mukofotlar summasi bilan o‘lchansa, ko‘rilishi ehtimol bo‘lgan zarar esa, sug‘urta hodisasi yuz berganda, to‘lanishi kerak bo‘lgan qoplama qiymatiga bog‘liq bo‘ladi. Sug‘urtalangan riskdan ko‘rilish ehtimoli bo‘lgan zararga nisbatan, sug‘urta faoliyatining daromadliligi SM(NS) > SQ ko‘rinishda, ya’ni sug‘urta mukofotlari (SM) netto-stavka (NS) sifatida sug‘urta qoplamasi (SQ)dan katta bo‘lishi muhim ko‘rsatkich hisoblanadi. Bu jarayonda sug‘urtachi tomonidan ma’lum uslubiyatlarga asos- lanib, har bir sug‘urta shartnomasi bo‘yicha jamlangan mukofot sum- masining turli omillar ta’siri bilan uzviy bog‘liq bo‘lgan zararlilik ko‘rsatkichi ham aniqlanadi. Bu ko‘rsatkich sintetik kattalik bo‘lib, sug‘urta hodisalarining soni va takrorlanishiga, ya’ni har bir sug‘urta hodisasi bo‘yicha o‘rtacha zarar darajasi risk kattaligi (har bir su- g‘urta hodisasi va uning yuz berishi oqibatida zarar ko‘rgan obyektlarning soni) ga, ya’ni zarar ko‘rgan obyekt bo‘yicha sug‘urta qoplamasining bir shunday obyekt bo‘yicha undirilgan sug‘urta mu- kofoti summasiga yoki sug‘urta portfeli bo‘yicha risklarning o‘rta- cha sug‘urta bahosiga nisbatan aniqlanadi. Sug‘urtachining riskni baholashi ham subyektiv bo‘lib, u ko‘pincha olingan majburiyatlari evaziga shakllantirilgan sug‘urta portfeli tarkibiga bog‘liq bo‘ladi. Yuqorida keltirilgan ko‘rsatkichlar nisbati foydali deb topil- gan har qanday riskni sug‘urtachi o‘z zimmasiga olishi mumkin. 3 6
riskni sug‘urtalash yuzasidan qaror qabul qilishi mumkin. Sug‘urtalash borasida riskni umumiy baholash mezonlari jumlasiga: — zarar ko‘rilishining tasodifiyligi (ehtimolligi); — zararni bahosiga ko‘ra taqsimlash mumkinligi; — har bir alohida risk bo‘yicha zarar taqsimotining o‘zaro bog‘liq emasligi; — zararning maksimal kattaligini baholash mumkinligi kabi- lar kiradi. Sug‘urtachining sug‘urta risklarini 1 sug‘urtalash bo‘yicha qaror qabul qilishida zararning tasodifiy xarakterga ega ekanligi muhim o‘rin tutadi. Bu nisbiylikda risk yuz berishi ehtimoli mavjud deb topilsa-da, tasodifiylikning o‘rni ahamiyatli bo‘lib qolaveradi. Bunga sabab, birinchidan, umumiy sug‘urtada har bir shartnomaga ko‘ra sug‘urta hodisasi yuz bermasligi ham mumkin, ikkinchidan, risk- ning yuz berish vaqti noma’lumligi (masalan, hayot sug‘urtasida) uning tasodifiy xarakterga ega ekanligi bilan izohlanadi. Tasodi- fiylik esa, doimo o‘zida noma’lumlikni mujassam etadi. Sug‘urta faoliyatini samarali tashkil etish uchun, har bir sug‘urta- chi o‘z zimmasiga olgan risklarni minimallashtirish vazifasini uddalashi, o‘zining moliyaviy barqaror bo‘lishini ta’minlashi talab etiladi. Bu talabdan kelib chiqib, sug‘urtalanuvchilar o‘rtasidagi risklar va mablag‘larning shartnoma muddatlariga ko‘ra davriy kenglikdagi qayta taqsimoti amalga oshiriladi. Unga ko‘ra, bir sug‘urtachi daromadining ma’lum qismini ikkinchisiga o‘tkazadi. Bu bog‘liqlik risk transferi jarayonida yanada yaqqolroq namoyon bo‘lishini ta’kidlaymiz. Sug‘urta faoliyatining o‘ziga xosligi jamiyat rivojlanishining turli ijtimoiy-iqtisodiy va siyosiy jarayonlarida sug‘urta risklari mavjudligida namoyon bo‘ladi hamda amalda bo‘lgan shartnomaga muvofiq sug‘urtalanuvchi ko‘rishi ehtimol bo‘lgan zararni qoplash yuzasidan sug‘urtachining mas’uliyatini keltirib chiqaradi. 1 Sug‘urta risklari (xalqaro amaliyotda «Insurable risks» termini bilan ifodalanadi) — sug‘urtada tasodifiylik xarakteridagi hodisa yoki hodisalar majmui bo‘lib, ular yuz berishi ehtimoliga ko‘ra sug‘urtalash nazarda tutiladi (tarjima muallifniki). Qarang: Îñíîâû ñòðàõîâàíèÿ äåÿòåëüíîñòè: Ó÷åáíèê /Oòâ. ðåä. ïðîô. T.A. Ôåäîðîâà. — M.: Èçäåòåëüñòâî BEK, 1999, ñ. 371. |