O‘rta maxsus, kasb-hunar ta’limi markazi X. S h e n n a y e V, T. B a y m u r a t o V sug‘urta ishi

Nazorat va muhokama uchun savollar:
1. Sug‘urta tarifi nima?
2. Sug‘urta tarifini hisoblashga qanday omillar ta’sir ko‘rsatadi?
3. Sug‘urtani amalga oshirish xarajatlarini hisoblash nima asosida amalga
oshiriladi?
4. Sug‘urta faoliyatida aktuar hisob-kitoblarning o‘ziga xos tomonlarini
yoritib bering.
5. Aktuariyning asosiy vazifasi nimadan iborat?
6. Tarif stavkasi yordamida nimani aniqlash mumkin bo‘ladi?
7. Brutto-tarif qanday qismlardan tashkil topadi?
8. Netto-tarifga yuklamaning ma’nosini tushuntirib bering.
9. Sug‘urta summasining zararlilik ko‘rsatkichini tushuntirib bering.
10. Netto-stavkani hisoblash amaliyoti qanday amalga oshiriladi?
8-mavzu.
O‘zbekiston sug‘urta bozori
Sug‘urta bozori tushunchasi va uning ishtirokchilari.
Sug‘urta bozorining turlari va ularga umumiy tavsifnoma.
Ma’lumki, har qanday bozorda sotuvchi
va xaridor bo‘ladi hamda ular o‘rtasida
tegishli tovarlar (xizmatlar) ayir-
boshlanadi. Xuddi shunday, sug‘urta bozorida ham sotuvchi
(sug‘urtalovchi) va xaridor (potensial sug‘urtalanuvchi) ishtirok
etadi. Bu yerda potensial sug‘urtalanuvchi tushunchasini qanday
izohlash mumkin, degan o‘rinli savol tug‘ilishi mumkin. Gap
shundaki, basharti, potensial sug‘urtalanuvchini to‘g‘ridan to‘g‘ri
sug‘urtalanuvchi, deb atasak katta xatoga yo‘l qo‘ygan bo‘lamiz.
Negaki, amaldagi qonunlarga muvofiq, sug‘urta kompaniyalari
bilan bevosita shartnoma tuzgan, fuqarolik salohiyatiga ega bo‘lgan
yuridik va jismoniy shaxslarga
sug‘urtalanuvchilar deyiladi.
Sug‘urta bozori
tushunchasi

---

5 6
Aksincha, sug‘urta «mahsulotini» sotib olishga ehtiyoji bor, ammo

hali sug‘urtalovchilar bilan tegishli sug‘urta munosabatlariga ki-
rishmagan shaxslar
potensial sug‘urtalanuvchilar deb ataladi. Endi,
sug‘urtalovchilar haqida gapiradigan bo‘lsak, sug‘urtalovchi — bu
mamlakat hududida sug‘urta faoliyatini amalga oshirish huquqi
berilgan hamda sug‘urtalash o‘zi uchun asosiy faoliyat turi
hisoblangan yuridik shaxslardir. Ko‘rinib turibdiki, sug‘urta
kompaniyasi tegishli faoliyat yuritishi uchun vakolatli davlat orga-
nining litsenziyasiga ega bo‘lishi va sug‘urtaga bog‘liq bo‘lmagan
operatsiyalar bilan shug‘ullanmasligi zarur.
Sug‘urtalovchilar bozorga o‘zlarining ishlab chiqargan o‘ziga
xos mahsuloti — sug‘urta xizmatini taklif etadilar. Ushbu xizmatlar
yuzlab, minglab sug‘urta kompaniyalari tomonidan sotilishi
mumkin. O‘z-o‘zidan, bu holat sug‘urta bozorida potensial
mijozlarni jalb etish uchun sug‘urta kompaniyalari o‘rtasida
raqobatning kuchayishiga olib keladi va «mahsulot»ning sifatiga
ijobiy ta’sir ko‘rsatadi. Eng asosiysi, potensial sug‘urtalanuvchi
har tomonlama o‘zining talabini qondiradigan «mahsulot»ga ega
bo‘ladi. Bayon etilganlar quruq gap emas, balki bugungi kunda
iqtisodi taraqqiy etgan mamlakatlar bozorida ro‘y berayotgan
oddiy haqiqatdir. Yuqorida zikr etilgan fikrlarni quyidagi chizmada
yaqqol ko‘rish mumkin (7-chizma).
Sug‘urta bozorining mohiyatini chuqurroq anglab olish uchun
kundalik hayotimizdan oddiy bir misol keltirsak maqsadga
muvofiqdir.
7-chizma. Sug‘urta bozori va uning subyektlari.

---

5 7
O‘zimiz yoki bolalarimizga kiyim-kechak sotib olish uchun

buyum bozoriga boramiz. Aytaylik, birorta kiyim, aniqrog‘i,
ko‘ylak sotib olmoqchimiz. Bozorda ko‘ylakning har xili mavjud,
baholari ham, narxi ham turlicha. Biz, albatta, sifati yaxshisini
va bahosi arzonini sotib olamiz. Sug‘urta bozorida ham aynan
shu jarayon yuz beradi.
Sug‘urta kompaniyasi o‘z mahsulotini bozorda sotar ekan,
zimmasiga katta mas’uliyat olganligini unutmasligi kerak. Chunki,
sug‘urtalovchi ozgina sug‘urta mukofoti evaziga yirik miqdordagi
riskni qabul qilib oladi va sug‘urta hodisasi ro‘y berganda
zimmasidagi sug‘urta qoplamasini to‘lashi shart. Shu o‘rinda, biz
sug‘urta kompaniyasiga murojaat qilishni istagan yoki muayyan
sug‘urta xizmatiga ehtiyoj sezgan shaxslarga sug‘urta shartnomasini
tuzishdan oldin sug‘urta kompaniyasining moliyaviy ahvoli, balansi
bilan albatta tanishib chiqishlarini maslahat beramiz.
Shuni alohida ta’kidlash lozimki, boshqa tovarlar va xizmatlar
kabi, sug‘urta xizmatining ham bahosi talab va taklif asosida paydo
bo‘ladi hamda bu baho o‘zining pastki va yuqori chegaralariga
ega. Sug‘urta tushumlarining miqdori sug‘urta to‘lovlari va
sug‘urta tashkilotlari xarajatlari miqdoriga teng bo‘lishi sug‘urta
bahosining pastki chegarasini bildiradi. Bunday sharoitda sug‘urta
kompaniyasi asosiy faoliyatdan foyda ololmaydi. Ko‘p hollarda
sug‘urta bozoridagi keskin raqobat, sug‘urta tashkilotlarining po-
tensial mijozlarni jalb etish maqsadida tarif stavkalarini
kamaytirishga majbur etadi. Chet mamlakatlarda, sug‘urtalovchilar
sug‘urta faoliyatidan zarar ko‘rganda, bu zarar investitsiyadan
keladigan daromad hisobidan qoplanadi.
Sug‘urta xizmati bahosining yuqori chegarasi talab hajmi va
bank foizining miqdori bilan aniqlanadi. Sug‘urta xizmatining
ma’lum bir turiga yetarli darajada talab mavjud bo‘lganda, sug‘urta
tashkiloti mazkur xizmat bahosini yuqori darajada saqlab turishi
mumkin. Lekin, vaqt o‘tishi bilan, bozorda sug‘urta xizmati
ko‘rsatish turlarining ko‘payishi bilan, o‘z-o‘zidan tarif stavkalari
kamayadi.
Sug‘urta bozori hududiy joylashuviga
qarab xalqaro, mintaqaviy va milliy
sug‘urta bozorlariga bo‘linadi. Milliy
sug‘urta bozori biron-bir mamlakat