O‘rta maxsus, kasb-hunar ta’limi markazi X. S h e n n a y e V, T. B a y m u r a t o V sug‘urta ishi
Yüklə 0,8 Mb.
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Sug‘urtaning ijtimoiy- iqtisodiy mohiyati
|
1-mavzu
. Sug‘urtaning mohiyati va funksiyalari Sug‘urtaning ijtimoiy-iqtisodiy mohiyati. Sug‘urtaning funksiyalari. Bozor munosabatlari takomillashuvi iqtisodiy infratuzilmaning qaror topishi bilan birgalikda kechadigan jarayondir. Sug‘urta faoliyati iqtisodiy infratuzilmaning ajralmas qismi sifatida bir tomondan, ijtimoiy kafolatni ta’minlasa, ikkinchi tomondan, shartnomaviy majburiyat va tariflar mexanizmi orqali turli sug‘urta risklaridan ogoh etish negizida iqtisodiyot subyektlari manfaatlarining himoyasini ham o‘z zimmasiga oladi. Sug‘urta faoliyati jismoniy va yuridik shaxslar manfaatlarini himoya qilish, ularning risklar yuz berishi oqibatida ko‘rishi ehtimol bo‘lgan zararlarini qoplashning zaruriy vositasi sifatida paydo bo‘ldi hamda rivojlandi. Shunday anglanilgan zarurat — aniq sug‘urta manfaatlari negizida sug‘urta munosabatlari yuzaga keldi. Sug‘urta munosabatlari, ularning tashkiliy shakllari qandayligidan qat’i nazar, sug‘urta fondini yaratish va undan foydalanish jarayonidir. Ta’kidlash lozimki, sug‘urta munosabatlari — murakkab va keng qamrovli moliyaviy-pullik iqtisodiy munosabatlar bo‘lib, ular yuzaga kelishi uchun o‘zaro bog‘liq shart-sharoit majmuasi mavjudligi ham muhimdir. Mulkni davlat tasarrufidan chiqarish va xususiylashtirish jarayonida ko‘p ukladli iqtisodiyot shakllantirilmoqda. Mamlakatimizda «2001- yili 63 mingga yaqin korxonalar xususiy tarmoq vakillari sifatida faoliyat ko‘rsatgan» 1 bo‘lsa, «2002-yilda ... ularning umumiy soni 240 mingtaga Sug‘urtaning ijtimoiy- iqtisodiy mohiyati 1 Qarang: «Iqtisodiyotni erkinlashtirish, resurslardan tejamkorlik bilan foydalanish — bosh yo‘limiz». Prezident Islom Karimovning 2001-yilda Respublikani ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirish yakunlari, iqtisodiy islohotlarning borishini baholash hamda 2002-yilgi vazifalarga bag‘ishlangan Vazirlar Mahkamasi yig‘ilishida so‘zlagan nutqi.// «Xalq so‘zi» gazetasi, 2002-yil, 16-fevral. 6
1 . «2003-yilda tasdiqlangan xususiylashtirish dasturi doirasida... 980 dan ziyod xususiy korxona va mulkchilik shakli davlatga tegishli bo‘lmagan 400 ta boshqa turdagi korxonalar tashkil etildi» 2 . «2005—2006-yillarda xususiylashtirish dasturiga muvofiq 627 davlat korxonasi, obyektlar, aksiyalar paketlari va ulushlar sotil- gan..., joriy yilning 9 oyi mobaynida 729 davlat korxonasi mulkchilik shaklini o‘zgartirdi, 659 korxona va obyektlar xususiy mulkdorlar tomonidan sotib olindi» 3 . O‘zbekistonda tadbirkorlikning rivoj topishi jarayonida turli risklarning yuz berishi ehtimoli mavjudligi, shuningdek, ijtimoiy hayotning o‘zida namoyon bo‘lishi mumkin bo‘lgan qarama- qarshiliklar subyektlarning sug‘urta faoliyatiga, xususan, risklar transferiga bo‘lgan munosabatlarini ijobiy tomonga o‘zgartirdi. Sug‘urta faoliyati bozor munosabatlarining eng muhim unsuriga aylandi. «Sug‘urta faoliyati deganda sug‘urta bozori professional ishtirokchilarining sug‘urtani amalga oshirish bilan bog‘liq faoliyati tushuniladi» 4 . «Shu narsa aniqki, bugungi kunda xo‘jalik yurituvchi subyektlar... sug‘urta tizimisiz samarali ishlash, investitsiya faoliyati bilan shug‘ullanish, kredit olish imkoniyatiga ega emas» 5 . Shu o‘rinda, ishlab chiqarish (ish bajarish, xizmat ko‘rsatish)da uzluksizlikni ta’minlash imkoniyatini yaratish maqsadiga yo‘naltirilgan, mulkchilik shakllariga ko‘ra, maxsus qayta taqsimlash munosabatlari tizimi mavjudligi iqtisodiyot subyektlari 1 «Islohotlar strategiyasi — mamlakatimiz iqtisodiy salohiyatini yuksaltirishdir». Prezident Islom Karimovning 2002-yilda mamlakatni ijtimoiy-iqtisodiy rivoj- lantirish yakunlari va 2003-yilda iqtisodiy islohotlarni chuqurlashtirishning asosiy yo‘nalishlariga bag‘ishlangan Vazirlar Mahkamasi majlisidagi ma’ruzasi.// «Xalq so‘zi» gazetasi, 2003-yil, 18-fevral. 2 Qarang: «Erishgan marralarimizni mustahkamlab, islohotlar yo‘lidan izchil borish — asosiy vazifamiz». Prezident Islom Karimovning 2003-yilda mamlakatni ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirish yakunlari va 2004-yilda iqtisodiy islohotlarni chuqurlashtirishning asosiy yo‘nalishlariga bag‘ishlangan Vazirlar Mahkamasi maj- lisidagi ma’ruzasi.// «Xalq so‘zi» gazetasi, 2004-yil, 10-fevral. 3 O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2005-yil 20-oktabrda bo‘lib o‘tgan majlisi materiallari. // «Xalq so‘zi» gazetasi, 2005-yil, 21-oktabr. 4 O‘zbekiston Respublikasining «Sug‘urta faoliyati to‘g‘risida»gi Qonuni, 3- modda. 5 Qarang: «Iqtisodiyotni erkinlashtirish va islohotlarni chuqurlashtirish — eng muhim vazifamiz». Prezident Islom Karimovning 1999-yilda mamlakatni ijtimoiy- iqtisodiy rivojlantirish yakunlari va 2000-yilda iqtisodiyotni erkinlashtirish va islohotlarni chuqurlashtirishning ustuvor yo‘nalishlariga bag‘ishlangan Vazirlar Mahkamasining majlisidagi ma’ruzasi.// «Xalq so‘zi» gazetasi, 2000-yil, 16-fevral. 7
qilish, undan foydalanish hamda daromad olishlari kabi manfaatlari yuzaga chiqadi. Hozirgi kunda mamlakatimizda sug‘urta faoliyatida talab darajasidagi risk transferi shakllanishi va rivojlanishi hamda uni ilmiy asosda o‘rganish muhim ijtimoiy-iqtisodiy ahamiyat kasb etmoqda. Ayniqsa, iqtisodiyot subyektlarining erkinliklari kengayib borayotgan, ular tomonidan mahsulot ishlab chiqarish (ish bajarish, xizmat ko‘rsatish)ning yangi turlari o‘zlashtirilishi sug‘urta faoli- yatida risk transferining ilmiy-nazariy asoslarini tadqiq etish va takomillashtirishga bo‘lgan ehtiyojni orttirmoqda. Sug‘urtaning ijtimoiy-iqtisodiy mohiyatini to‘liqroq ochib berish uchun ilmiy adabiyotlarda bu masalaga bo‘lgan yondashuvlarni o‘rganish maqsadga muvofiqdir. Ularda «sug‘urta-xizmat ko‘rsatish industriyasi» 1 ekanligi qayd etilgan, shunga asoslanib, keyingi yillarda xalqaro iqtisodiy atamashunoslikda «xizmatlar iqtisodiyoti nazariyasi» qaror topayotganligini ta’kidlash mumkin. Sug‘urta faoliyatida o‘z mohiyati nuqtayi nazaridan, aynan «xizmat» tushunchasi fundamental hisoblanadi. Sug‘urtachi tomonidan taklif etilayotgan «xizmat» o‘zida dastlab moddiylik- ni aks ettirmaydi, ya’ni u o‘z mijoziga faqat «va’dani sotadi». Shu nuqtayi nazardan xalqaro savdoda unga «ko‘rinmaydigan faoliyat» 2 deb ham tasnif beriladi. Sug‘urtalanuvchiga shartnoma tuzilganligini tasdiqlovchi dalil-hujjat sifatida «polis» 3 beriladi, xolos. Sug‘urta shartnomasida sug‘urtalanuvchiga sug‘urta voqeasiga ko‘ra, ko‘rishi ehtimol bo‘lgan zararining ekvivalent qiymatidagi pul to‘lovi (ayrim hollarda mol-mulk ko‘rinishida) ta’minlanishi nazarda tutiladi. Shartnomaning bajarilishi unda qayd etilgan ma’lum davr oralig‘ida amalga oshiriladi. Sug‘urtachining sa’y-harakati o‘z mijozlarini sug‘urta polisini sotib olishlari orqali foydali kelishuvni amalga oshirganliklariga ishontirishga yo‘naltirilgan bo‘lishi muhimdir. Mamlakatimizda bosqichma-bosqich bozor munosabatlari shakllanishi va rivojlanishi, iqtisodiyot subyektlarining yuksak 1 Qarang: Insurance: Principles and Practice. Compiled by David Bland, The Chartered Insurance Institute, Great Britain, 1993. p. 1 b. 3. 2 Qarang: Insurance: Principles and Practice. Compiled by David Bland, The Chartered Insurance Institute, Great Britain, 1993. p.1 b. 4. 3 Qarang: Åôèìîâ Ñ. Ë. Ýíöèêëîïåäè÷åñêèé ñëîâàðü. Ýêîíîìèêà è ñòðàõîâàíèå. M.: Serix -PEL, 1996. I-X, ñ. 347. 8
jarayonda doimo risklar mavjud bo‘lishi kuzatiladi. Ular manfaatlariga zarar keltirishi mumkin bo‘lgan va doimiy takrorlanib turadigan risklarni qayta taqsimlash, ya’ni o‘ziga xos bo‘lgan maxsus xizmat bilan sug‘urta shug‘ullanadi. «Sug‘urta deganda yuridik yoki jismoniy shaxslar to‘laydigan sug‘urta mukofotlaridan shakllantiriladigan pul fondlari hisobidan muayyan voqea (sug‘urta hodisasi) yuz berganda, ushbu shaxslarga sug‘urta shartnomasiga muvofiq sug‘urta tovonini (sug‘urta pulini) to‘lash yo‘li bilan ularning manfaatlarini himoya qilish tushuniladi» 1 . Sug‘urtaning o‘ziga xos funksiyalari uning doimiy takrorlanib turuvchi qator vazi- falarida namoyon bo‘ladi. Sug‘urtaning funksiyalari (Sf) riskdan himoya (RH), ogoh etish (OE), investitsiya (I), jamg‘armachilik(J)dan, ya’ni: Sf=RH+OE+I+J dan iborat bo‘lgan bo‘lsa, XXI asr boshida uning yangi (axborot berish va texnologik (AT), shuningdek, rivojlanayotgan davlatlar misolida ijtimoiy himoya (IH) kabi funksiyalari namoyon bo‘layotganligi haqida ham fikr bildirish mumkin. Sug‘urta funksiyalarining yangi majmuasi (1-chizma) Sf=RH+IH+OE+ +I+J+AT kabilardan iborat bo‘lib qoldi. Individual sug‘urta doirasida har bir shaxs o‘z ehtiyoji hamda manfaatidan kelib chiqib, sug‘urta shakli va qoplama summasi hajmini ixtiyoriy asosda belgilaydi. Shu o‘rinda, sug‘urta faoliya- tining ijtimoiy himoya funksiyasi yaqqol namoyon bo‘ladi. Yüklə 0,8 Mb. Dostları ilə paylaş:
|