O'rta osiyo xonliklarining arxivlarining o'rganilishi

O'RTA OSIYO XONLIKLARINING ARXIVLARINING O'RGANILISHI
Reja:

1. 
   O’rta Osiyoda eng qadimgi arxivlarning vujudga kelishi
   
2. 
   O’rta asrlarda Movarounnahrda arxiv ishi
   
3. 
   Xonliklar davrida arxivlarning ahvoli
   

Bugungi kunda ko’pgina tarixchilar va arxivshunoslar orasida Rossiya istilosiga qadar “O’rta Osiyo davlatlarida hyech qanday arxiv bo’lmagan” degan nuqtai nazar yashab keladi. Taniqli sharqshunos olim A. A. Semyonov 1922 yilda quyidagilarni yozgan edi: “Musulmon Sharqida, umuman Turkistonda biz tushunadigan ma’nodagi arxivlarni tasavvur qilolmaydiar, negaki idoraviy ishlar nihoyatda boshqacha tarzda olib borilgan”. A. V. Chernov esa o’zining “SSSRda arxiv ishi va uni tashkillashtirish tarixi” nomli o’quv qo’llanmasida to’ppadan-to’g’ri 1917 yilga qadar “O’rta Osiyo davlatlarida hyech qanday arxiv bo’lmagan” deb yozadi.
Yo’q, to’g’ri emas. O’rta Osiyoda qadimgi zamonlardan buyon arxivlar mavjud bo’lgan. O’rta Osiyoda qadimgi arxivlarning paydo bo’lishi bu yerda ilk davlatlarning vujudga kelishi hamda yozuvning tarqalishi bilan bog’liqdir. O’rta Osiyoda xo’jalikning rivojlanib borishi, davlatchilining shakllanishi natijasi o’laroq turli xo’jalik, soliq va yuridik hujjatlarning yaratila boshlandi. Ayni paytda bu hujjatlari ma’lum muddat davomida yoki doimiy ravishda saqlashga ehtiyoj tug’ildi. Natijada hujjatlarni saqlashga mutassadi bo’lgan shaxslar va muassasalar paydo bo’ladi. Bu muassasalar hozirgi kunda arxivlar deb ataladi. Demak, arxivlar O’rta Osiyoda qadimgi davrlarda ijtimoiy zarurat yuzasidan vujudga keldi.
Arxivlarda saqlangan hujjatlar zamonlar o’tishi bilan o’z ahamiyatini yo’qotmadi. Agar dastlab arxiv hujjatlar bevosita xo’jalik va ijtimoiy hayotni yo’lga solish uchun xizmat vilgan bo’lsa, keyinchalik ular tarixiy jarayonni o’rganish uchun yozma manbalar sifatida muhim ahamiyat kasb etdi.
Afsuski, biz O’rta Osiyodagi eng qadimgi arxivlar haqida yetarli ma’lumotga ega emasmiz. Bizgacha yetib kelgan oz sonli yozma manbalarda ular haqida ma’lumot berilmaydi. Shuning uchun bo’lsa kerak, yuqorida ta’kidlab o’tilganidek ayrim arxivshunoslar O’rta Osiyoda to Rossiya istilosiga qadar maxsus arxivlar bo’lmagan degan fikrlarni bildirganlar. Ammo, bu fikrlar haqiqatga to’g’ri kelmaydi.
Avvalo shuni qayd etish kerakki, har qanday davlat hujjatlarsiz faolit ko’rsatishi amri maholdir. Shunday ekan, Ahmoniylar, Yunon-Baqtriya va Kushon davlatlarida zamonigacha kechgan davrda ham arxivlar bo’lgan, lekin ular bizgacha yetib kelmagan yoki hozirga qadar topilmagan. Bundan keyingi arxeologik tadqiqotlar jarayonida O’rta Osiyoda eng qadimiy arxivlarning topilishi ehtimoldan holi emas.
Vatanimiz hududida qadim zamonlarda arxivlarning mavjud bo’lganligi 1948-1950 yillarda Xorazmdagi Tuproqqal’a xarobasida S. P. Tolstov boshchiligida olib borilgan arxeologik qazishmalar paytida isbotlandi. Bu yerda milodiy III-IV asrlarga oid xorazm tilida yozilgan 100 ga yaqin hujjat topildi.
Bu hujjatlar Xorazm podsholari arxiviga tegishli ekanligi aniqlandi. Ularning 18 tasi yog’ochga, ko’pchiligi oshlangan charmga yozilgan. Hujjatlarning 8 tasi yaxshi saqlangan. Hozirgi kunga qadar 100ga yaqin hujjatdan atigi 26 tasini olimlar o’qishga muvaffaq bo’ldilar.
Tuproqqal’a arxiv hujjatalarining 2 guruhga bo’lish mumkin. Birinchi guruhga soliq hujjatlari kiradi. Ular yog’ochga yozilgan. Ikkinchi guruh (teriga yozilgan) asosan xo’jalik hujjatlari bo’lib, ularga podsho xazinasiga tushgan jarimalarning nomi, miqdori hamda qayerdan kelganligi yozib qo’yilgan.
Shunday qilib, tarixiy faktlar O’rta Osiyoda arxivlar qadimgi zamonlardan mavjud bo’lganligini ko’rsatmoqda.


O’rta asrlarda Movarounnahrda arxiv ishiIlk o’rta asrlarda O’rta Osiyo hududida mavjud bo’lgan mayda davlatlarda arxivlar mavjud edi. Bu fikrni 1932-1933 yillarda hozirgi Tojikiston Respublikasi Panjikent nohiyasidagi Mug’ tog’ida joylashgan qadimgi qasr xarobalaridan topilgan so’g’d arxivi to’la tasdiqlaydi. Mug’ tog’idagi so’g’d arxivi deb ataluvchi bu majmua VII asr oxiri va VIII asr boshlariga oid 80 ga yaqin noyob hujjatni o’z ichiga oladi. Ular So’g’d podsholigiga tobe bo’lgan Panj hokimi saroyi hamda turli viloyatlar hokimlari va amaldorlarga tegishli hujjatlar yig’indisidan iborat. Arablarga qarshi kurash jarayonida Panj hokimi, bir muddat So’g’d podsholigi taxtiga da’vogarlik qilgan Divashtich o’z otryadi bilan Mug’ tog’ida joylashgan mudofaa qasriga chekingan. Shunda saroy hujjatlari ham bu yerga keltirilgan. 722 yilda arablar qasrni shturm bilan olib, uni buzib tashlaganlar. Hujjatlar vayron bo’lgan qasr ostida qolib ketgan va 1210 yil o’tgandan so’ng topildi. So’g’d arxivi hujjatlari yurtimizning ilk o’rta asrlar tarixiga doir g’oyat muhim ma’lumotlar beradi.
Arab halifaligi hukmronligi tugatilgandan so’ng Movarounnahrda tashkil topgan Somoniylar davlatida arxivlar tashkil etiladi. Mashhur olim Abu Ali Ibn Sino o’z tarjimayi holida saltanat poytaxti – Buxoroda ulkan kutubxona-arxiv mavjud bo’lganligini qayd etadi. Ishonch bilan aytish mumkinki, Qoraxoniylar va Xorazmshohlar davlatlarida, mo’g’ullar hukmronligi davrida, Temuriylar, Shayboniylar va Ashtarhoniylar zamonida ham arxivlar faoliyat ko’rsatgan. Lekin turli tabiiy ofatlar, istilolar hamda to’xtovsiz o’zaro urushlar oqibatida arxivlar va ularda saqlangan hujjatlar nobud bo’ldi, bizgacha yetib kelmadi. Hozirgi kunda O’zbekiston Respublikasi Markaziy Davlat arxivida saqlanayotgan eng qadimiy hujjatlar XIII va undan keyingi asrlarga doir vaqfnomalar hisoblanadi.


Xonliklar davrida arxivlarning ahvoliBuxoro, Xiva va Qo’qon xonliklarining XIX asrgacha bo’lgan hujjatlari baxtga qarshi bizgacha yetib kelmagan. Xonliklar hukmronligining so’nggi davri (asosan XIX asr oxiri va XX asr boshlari) ga oid hujjatlar qisman saqlanib qolgan.
1873 yilda chor qo’shinlarining Xivaga qilgan yurishida qatnashgan sharqshunos A. Kun xon saroyini tintuv qilish chog’ida 300 ga yaqin kitob (sharq qo’lyozmalari) va har xil hujjatlarni yig’ib oladi. Hujjatlar asosan xonning kirim va chiqimlari haqida ma’lumot beruvchi materiallar, diplomatik yozishmalar va bir qancha vaqfnoma hamda mulkiy yorliqlardan iborat edi. Xiva xoni arxivini o’rgangan A. Kun o’z vaqtida uning to’liq emasligini va hujjatlar asosan xonlik tarixining so’nggi davriga oid ekanligini qayd qilgan edi.
Xiva xoni arxivi va kutubxonasini shoshilinch tarzda ko’rib chiqqan A. Kun ayrim hujjatlarni Rossiya Fanlar Akademiyasining Osiyo muzeyiga topshirish uchun tanlab oladi, qolganini esa general fon Kaufman imperatorning Sankt-Peterburgdagi Xalq kutubxonasiga (hozirgi Saltikov-Shchedrin nomidagi Xalq kutubxonasi) ga sovg’a qilib yuboradi. Shundan so’ng Xiva xonining arxivi hammaning esidan chiqdi. Ularni 1936 yilda eslatib o’tilgan kutubxonada tadqiqot ishlarini olib borgan sharqshunos olim P. Ivanov topdi. Ayni paytda P. Ivanov kutubxonaning qo’lyozmalar fondida saqlanayotgan hujjatlarning bir qismi Qo’qon xonligiga tegishli ekanligini ham aniqladi. P. Ivanov tomonidan hammasi bo’lib turli kattalik va hajmdagi 120 ta daftar topildi. Hujjatlar 1822-1872 yillarga tegishli edi.
Qo’qon xonligi arxivining taqdiri ham shunga o’xshashdir. Xudoyorxonning 1875 yilda Qo’qondan qochishi, yo’lda uning karvonini talanishi, Qo’qondagi xon saroyini qo’zg’olonchilar tomonidan talon-taroj qilinishi natijasida arxiv hujjatlarining asosiy qismi nobud bo’ldi. Uning saqlanib qolgan qismi esa Qo’qonni zabt etgan ruslar qo’liga o’tadi. General fon Kaufman Qo’qon xoni arxivining saqlanib qolgan hujjatlarini nomi yuqoriida zikr etilgan Sankt-Peterburgdagi kutubxonaga va qisman Toshkentdagi Xalq kutubxonasiga taqdim etadi. Keyinchalik Toshkent Xalq kutubxonasi ( hozirgi A. Navoiy nomli O’zbekiston milliy kutubxonasi) dagi barcha sharq qo’lyozmalari O’zbekiston Fanlar Akademiyasi Sharqshunoslik instituti fondiga topshirilgan. Sankt-Peterburgdagi Saltikov Shchedrin kutubxonasining qo’lyozmalar fondidagi Qo’qon va Xiva xonliklariga tegishli arxiv hujjatlari 1962 yilda Toshkentga qaytarilgan va hozirgi kunda O’zbekiston Respublikasi Markaziy arxivi fondlarida saqlanmoqda. Qo’qon xoni arxivi haqida tarixchi olima A. L. Troiskaya 1968 yilda “Katalog arxiva kokandskix xanov XIX v.” nomli kitobini e’lon qildi. Mazkur kitobda mingdan ko’proq hujjatlarning tavsifi keltirilgan.
Qo’qon xonligi arxivi hujjatlarini o’rganish borasida t.f.d., prof. A. Nabiyevning xizmatlari kattadir.
Buxoro amirligi arxivi haqida uzoq vaqt hyech narsa ma’lum emas edi. Faqatgina 1931 yilning dekabrida Buxoro arkidagi suvab tashlangan yerto’lada arab alifbosida, fors-tojik tilida yozilgan nomalar betartib xolda topildi. Dastlab bu materiallar Buxoro muzeyiga keltirilib, chek tarzida saralanadi va tartibga keltiriladi. 1937-1938 yillarda 77764 ta maktub O’zbekiston SSR Markaziy Davlat arxiviga o’tkaziladi va bu majmuaga Buxoro amiri Qushbegiisi fondi deb nom beriladi.
Buxoro amiri Qushbegisi arxividagi hujjatlar XIX asr oxirlaridan to 1920 yilgacha bo’lgan davrga taalluqlidir. Ular orasida Buxorodagi Rossiya siyosiy agentligi bilan ichki va tashqi siyosiy masalalarga doir diplomatik yozishmalar, mansabdor shaxslarning joylardagi ahvol haqidagi xabarlari, soliqlar, xalq sayillarini o’tkazish, jinoyat-qidiruv, dehqonlar qo’zg’olonlari, amirlikka olimlar, harbiylar, chet elliklarning kelishi, qo’shinlarning bir joydan ikkinchi joyga ko’chirilishi, lavozimga tayinlash haqidagi yorliqlar va boshqa hujjatlarni uchratish mumkin. Fond majmualari orasida faqatgina Qushbegiga yuborilgan materiallar bo’lmay, qozikalon va amir xazinasini yurituvchi devonbegiga oid rasmiy hujjatlar ham mavjud.
Buxoro amirligi arxivi ustida ishlash amirlikning XIX asr oxiri va XX asr boshlaridagi ijtimoiy-iqtisodiy tarixni yoritishda muhim o’rin tutadi. Hozirgi kunda sharqshunos-olimlarning bir guruhi mazkur hujjatlarni o’rganish, tahlil etish, tarjima qilish va ilmiy muomalaga kiritish bo’yicha ish olib bormoqda.
Xulosa qilib shuni aytish mumkinki, O’rta Osiyo hududida arxivlar qadimgi zamonlardan mavjud bo’lgan. Ammo turli sabablarga ko’ra bu arxivlarning ko’pchiligi bizgacha yetib kelmagan. Biz hozirgi kunda Xorazm podsholari va So’g’d davlati arxivlarining ayrim hujjatlarini, shuningdek XVI-XIX asr vaqf hujjatlari hamda qisman XIX asrga tegishli Xiva, Qo’qon xonliklari va Buxoro amirligi arxivlariga mansub hujjatlar bilan tanishish imkoniyatiga egamiz.
O‘rta Osiyo tabiiy sharoitini o‘rganishga bag‘ishlangan adabiyotlar juda ko‘p. Qadimgi davrdan, XIX asrning ikkinchi yarimigacha o‘rganish tarixi I.V.Mushketovning – «Turkestan» (1886, 1906, 1915), L.S.Bergning («Aralskoye more») – «Orol dengizi» (1908), V.V.Bartoldning – «Orol dengizi va Amudaryo quyi qismi haqida ma’lumotlar» (1902), R.U.Rahimbekov, Z.N.Donsovalarning «O‘rta Osiyo tabiatini geografik o‘rganish tarixi» (1982) va boshqa adabiyotlarda ancha to‘liq yoritilgan. O‘rta Osiyoning geografik nomlari haqidagi eng dastlabki ma’lumotlar, eramizdan oldingi VI-V asrlarga mansubdir.

Antik davrdagi O‘rta Osiyo hududining tabiati (tog‘lari, vodiylari, daryolari va boshqalar) haqidagi umumiy geografik ma’lumotlar yunon olimi Gerodotning (miloddan oldingi V-asr) «Tarix» asarida uchraydi. Unda O‘rta Osiyoning tabiati, xususan relefi, daryo va ko‘llari, aholisi haqida qisqa ma’lumotlar berilgan. Eng qadimgi davrda O‘rta Osiyo geografiyasi haqidagi nisbatan kengroq ma’lumotlarni miloddan oldin yashagan yunon va rim olimlari: Kvint Kursiy Ruf, Arrion, Ptolemeylarning asarlarida uchratish mumkin. Ularning asarlarida Sug‘diyona davlatining sodda bo‘lsa-da, orografik kartalari berilib, unda Amudaryo-(Oks), Sirdaryo-(Yaksart), Zarafshon-(Politimet) deb ko‘rsatilgan. Arrion Zarafshon daryosi sersuv bo‘lishiga qaramay qumlar orasiga singib ketadi, deb yozgan bo‘lsa, Kvint Kursiy Ruf (mil.av. 3 asr) esa, (Politimet)-Zarafshon daryosi tog‘li qismida tor va chuqur o‘zanda oqishi haqida yozib qoldirgan. O‘rta Osiyo hududlaridagi cho‘llar, vohalar, daryolar haqidagi geografik ma’lumotlarni Strabon (mil.av. 1 asr)ning «Geografiya» va boshqa bir qancha asarlarida uchratish mumkin.

O‘rta Osiyo geografiyasini o‘rganishda, ayniqsa, Klavdiy Ptolomeyning (mil.av. II asr) ilmiy ishlari alohida ahamiyatga ega. Ptolomeyning 8-jildli «Geografiya» asarida va unga ilova qilingan kartalarida Sirdaryo, Amudaryo, Zarafshon kabi daryolar tilga olinib, ular Kaspiy dengiziga quyiladi, deb ko‘rsatilgan. Kartada yana Sug‘diyona, Baqtriya davlatlari va Turkistonning sharqida joylashgan tog‘lar ko‘rsatilgan. O‘rta Osiyo geografiyasi bo‘yicha xitoylik sayohatchilar ham ko‘p ma’lumotlar to‘pladilar. Shuni aytish kerakki, xitoyliklarning O‘rta Osiyo geografiyasi haqidagi ma’lumotlari yevropalik olimlarda yo‘q edi.
O‘rta Osiyoga kelgan birinchi sayohatchi xitoylik Chjan Syan edi. U mil.av II asrda Tyanshan tog‘laridan oshib o‘tib, Farg‘ona vodiysiga tushadi, undan Xorazmga o‘tadi. Chjan Syanning sayohati, ko‘pgina xitoylik elchilarning, savdogarlarning va boshqalarning O‘rta Osiyoga kelishiga yo‘l ochdi. Chjan Syanning sayohatidan keyin xitoyliklarning O‘rta Osiyo bilan savdo aloqasi juda tez rivojlanib ketdi. Xitoy va O‘rta Osiyo bilan savdo aloqasining rivojlanib ketishi esa, Xitoyda juda qimmatli geografik ma’lumotlarning to‘planishga olib keldi. O‘rta Osiyo haqida ko‘pgina mazmunli qo‘lyozmalar qoldirgan sayyoh Syuan Szan (629-645 yillar) hisoblanadi. Syuan Szan yevropaliklardan 1200 yil avval Qashqardan Tyanshan orqali Issiqko‘lga va Boam darasiga, undan Semire’chega, Toshkent va Samarqand orqali Amudaryoga chiqib, undan Hindistonga yo‘l oladi. U orqaga qaytishida Vaxan, Pomir, Sariqko‘l, Qashqarga boradi. Syuan Szanning sayohati 16 yil davom etib, O‘rta Osiyoning yirik rayonlari va borish qiyin bo‘lgan joylari bilan tanishib, vatandoshlariga «G‘arb» mamlakatlari haqida haqqoniy ma’lumotlar beradi. O‘rta Osiyo tabiiy sharoitini o‘rganishda o‘rta asrlarda yashab o‘tgan mahalliy va arab sayyoh olimlarning ham olib borgan kuzatishlari muhim ahamiyatga ega. O‘rta asrlarda yashab o‘tgan arab va eron sayyohlari Ibn Xurdodbeh, Ibn Rustod, Al Mas’udiy, Abu Istaxriy, Yoqut Ibn Abdullo, Ibn Batuta kabilar yozib qoldirgan ma’lumotlar diqqatga sazovordir.
Arab sayyohi va geografi Ibn Xurdodbeh o‘zining «Masofalar va mamlakatlar kitobi» asarida Turkiston tabiati, xususan uning zamin va havosi, cho‘llari va daryolari haqida ma’lumot beradi. Yana arab sayyohi Ibn Rustodning geografiyaga oid asarlarida esa, Quyi Amudaryo vohasi, uning deltasidagi zaxkash yerlari, ko‘llari, Amudaryoning Orolga quyilishi va Orolning janubiy sohillari hamda Ustyurt chinklari haqida ma’lumotlar keltirilgan. Mashhur arab geografi Ibn Batuta Turkistonga qilgan sayohatida Ustyurt, Quyi Amudaryo, Zarafshon vodiysi tabiati, Urganch, Buxoro, Samarqand shaharlari, u yerdagi obidalar haqida juda qiziqarli ma’lumotlar yozib qoldirgan. O`rta Osiyoning orografik chizmasi
O‘rta Osiyo hududining tabiati haqida ilmiy jihatdan birmuncha mukammal geografik ma’lumotlar yozib qoldirgan Turkistonlik olimlar (IX-XII asrlar) Muhammad Muso al-Xorazmiy, Ahmad Farg‘oniy, Muhammad At-Termiziy, Forobiy, Abu Rayhon Beruniy, Abu Ali ibn Sino, Mahmud Koshg‘ariy va boshqalarning ishlarini alohida ta’kidlab o‘tish kerak. Muso Xorazmiy tabiiy fanlarga oid juda ko‘p asarlar yaratgan. Ular ichida eng muhim geografik va kartografik asar - bu uning «Yerning tasviri» («Surat al-arz») kitobidir. Bu asarda yer yuzasidagi 537 ta geografik manzil, jumladan 200 dan ortiq tog‘larning ta’rifi, mamlakatlar, okeanlar, dengizlar, daryolar, ko‘llar haqida ma’lumotlar bo‘lib, ularda geografik ob’ektlarning aniq koordinatalari berilgan. Muso Xorazmiy meridian yoyining bir gradusi 111,8 km ga teng ekanligini (haqiqatda 111,0) isbotlab berdiki, bu keyingi kartografik ishlar uchun asos bo‘lib xizmat qildi. O‘rta Osiyoda geografiya fanining rivojiga katta hissa qo‘shgan Farg‘onalik buyuk astronom, sayyoh, geograf olim Ahmad Farg‘oniydir. U umrining ko‘p qismini Bag‘doddagi «Donolar uyi»da o‘tkazgan va ijod qilgan. Ahmad Farg‘oniy asarlari orasida geografiyaga oid muhim kitobi «Astronomiyaga kirish» («Madhal an-nujum») bo‘lib, unda yer kurrasining sharsimonligi aniq dalillar bilan isbotlangan. U astronomiyaga, geodeziyaga va geografiyaga oid o‘lchov asboblarini yaratish bilan ham shug‘ullangan. Ahmad Farg‘oniy daryo suvini o‘lchaydigan asbob («Miqyosi jadid»)ni ixtiro qilgan. O‘rta Osiyoni sayyoh sifatida kezib chiqib juda qiziqarli ma’lumot to‘plagan olimlardan biri Abu Nasr Forobiydir. U matematik, astronom, buyuk faylasuf bo‘lish bilan bir qatorda geograf sifatida ham jahonga mashhurdir. Uning «Ilmlarning kelib chiqishi va tasnifi» nomli asari diqqatga sazovardir.Farobiy bu asarida tabiat haqidagi geografiya fani boshqa barcha tabiiy fanlardan boy va ko‘lami keng ekanligini uqtirib, moddiy dunyoning to‘rt «ildizi» - olov, havo, suv va yer mavjudligi haqida fikr yuritgan. Bu esa geografik qobiq - komponent hisoblangan asmosfera, gidrosfera, litosferaga ancha mos keladi. O‘rta Osiyo o‘lkasining tabiati, xususan, iqlimi, suvlari, o‘simlik va hayvonot olami haqida, shuningdek Buxoro tarixi haqida ancha mukammal ma’lumotlar yozib qoldirgan allomalardan biri – Abu Bakr Narshaxiydir. U o‘zining «Buxoro tarixi» asarida Buxoro shahri topografiyasi, tarixi, aholisi va xo‘jaligi, Amudaryo va Zarafshon daryolari haqida ancha keng ma’lumotlar beradi. Zarafshon daryosining Qorako‘lga borib qo‘yilishini, u ko‘lda baliq va qushlar ko‘pligini qayd qiladi.

Jahon fanining, shu jumladan O‘rta Osiyo fanining rivojlanishiga ulkan hissa qo‘shgan qomuschi olimlardan yana biri Abu Rayhon Beruniy bo‘lib, uning geografiya sohasidagi xizmatlari juda kattadir. U barcha tabiiy fanlar, shu jumladan, yer haqidagi fanlarning taraqqiy etishiga katta xizmat qiladigan 150 dan ortiq asar muallifidir. Uning ilmiy ishlari orasida bizgacha yetib kelgan «Hindiston», «Geodeziya», «Kartografiya» va boshqa kitoblari alohida ahamiyatga ega.

Abu Rayhon Beruniy dunyoda birinchi bo‘lib, polyak olimi N.Kopernikdan 550 yil oldin geliotsentrik nazariyaga asos solib, olam markazida Quyosh, Quyosh atrofida barcha planetalar va shu jumladan, Yer aylanib yurishini isbotlab bergan alloma bo‘lib hisoblanadi. Beruniy 995 yili fan olamida birinchi bo‘lib Yer sharining maketi hisoblangan globusni ham yaratdi. U Qizilqum va Qoraqum tabiati, daryolarning qadimdagi migratsiyasi haqida juda qiziq ilmiy fikrlarni aytdi. O‘rta Osiyoning geografik sharoitini o‘rganishga ma’lum darajada hissa qo‘shgan olimlardan biri Abu Ali Ibn Sinodir. Buxorolik olim, o‘z asarlarida o‘lkaning yirik shakllari: tekislik, botiq va tog‘larning vujudga kelishida tashqi va ichki (endogen va ekzogen) kuchlarning ta’siri mavjudligi haqida fikr yuritib, u minerallarni: toshlar, metallar, oltingugurtli yonuvchi jismlar va tuzlarni 4 guruhga ajratadi.
O‘rta Osiyoda yer haqidagi fanlarning, jumladan geografiyaning taraqqiyotiga o‘z hissasini qo‘shgan olimlardan yana biri Mahmud Koshg‘ariydir. U ko‘p yillik sayyohati davomida to‘plagan ma’lumot-lariga asoslanib «Devoni lug‘otit turk» asarini yaratadi. Bu asarda birinchi marotaba dunyo kartasining asl nusxasi berilgan. Unda Oloy, Turkiston, Zarafshon, Farg‘ona, Chotqol tog‘lari, Qoraqum, Surxon-Vaxsh vodiylari tasvirlangan karta berilgan. O‘rta Osiyoning geografik sharoitini o‘rganish tarixida Samarqandlik olim, temuriylar sulolasining vakili Mirzo Ulug‘bek alohida o‘rin tutadi. U Samarqand shahrida «Fanlar Akademiyasi»ni tashkil etib, o‘z davrining mashhur olimlarini to‘pladi. Uning bizgacha yetib kelgan asarlaridan biri «Ziji Ko‘ragoniy» - astronomiyaga bag‘ishlangan bo‘lsada, unda qimmatbaho geografik ma’lumotlar mavjud bo‘lib, jahondagi ko‘pgina shaharlarning koordinatalari aniq berilgan.

O‘rta Osiyoda geografiya, biologiya va ekologiya fanining rivojlanishiga juda katta hissa qo‘shgan va uning rivojiga asos solgan olimlardan biri Zahiriddin Muhammad Boburdir. Hech mubolag‘asiz u kishini o‘zbek «geografiya» fanining otaxoni deb aytish mumkin. U o‘zining barcha ko‘rganlari va kuzatishlarini «Boburnoma» asarida tasvirlab, O‘rta Osiyoning iqlim tiplari, fyon shamollari, Farg‘ona va Zarafshon vodiylarining tabiati va xo‘jaligini yuqori ilmiy darajada tasvirlagan. Bobur nafaqat o‘lka tabiiy sharoitining xilma-xilligini yozadi, balki uning kelib chiqish sabablarini ham chuqur ilmiy tahlil qiladi. Tabiatga nisbatan eng dastlabki ekologik qarashlarni o‘z asarlarida targ‘ib etgan olimlardan biri bu - buyuk mutafakir olim Zahiriddin Muhammad Boburdir.

Bobur o‘z davrining katta bilimdoni sifatida mavjud bo‘lgan barcha bilimlarni ham puxta o‘rgandi va o‘zlashtirdi. Boburning tirik organizmlarning ular yashaydigan tabiiy-geografik sharoit bilan o‘zaro aloqalari va o‘zaro ta’sirlari haqidagi ekologik qarashlari uning noyob asari «Boburnoma»da yaqqol ko‘zga tashlanadi. Bobur bu asarida Farg‘ona, Zarafshon va Toshkent vohalarining ekologik sharoitlarini, tabiiy resurslarini, tabiatining o‘ziga xos xususiyatlarini va xo‘jaligini chuqur talqin etgan. Shu bilan birgalikda, muallif «Boburnoma»da yuqorida nomi tilga olingan vodiylarning tabiiy boyliklarini, u yerda o‘suvchi o‘simliklar va yashovchi hayvonlarning bir-biriga bog‘liqlarini mohirona tasvirlaydi.
Bobur birinchi bo‘lib Garmsel (issiq shamol) shamollarning esishini va uning o‘simliklarga, hayvonlarga ta’sirini to‘g‘ri ilmiy tushuntirib beradi. Hindistonning xilma-xil hayvonot va o‘simlik turlariga qisqacha ta’rif bergan. Shuni alohida ta’kidlab o‘tish kerakki, «Boburnoma»da Hindistonning o‘simlik va hayvonot turlari, hozirgi ekologik til bilan aytganda, ekotizimlar (ekosistemalar)ga: tog‘, tekislik, jangal (to‘qay), cho‘l va suv havzalari komplekslariga ajratib berilgan. Bu - tabiatga ekologik yondashish sohasida O‘rta asrlarda bajarilgan birinchi ishdir.
Ushbu ilmiy ishlar bilan Boburning ekologik qarashlari hozirgi zamon ekologik g‘oyalari darajasigacha ko‘tarilgan. XIII - asrda yevropalik Marko Polo Italiyadan chiqib Eron va Pomir orqali Xitoyga o‘tadi. U Sharqiy va Markaziy O‘rta Osiyo yerlarini, ayniqsa, Badaxshon va Pomir haqida ancha qiziqarli ma’lumotlarni yozib, bu hududlarda rubin, kumush va oltin ko‘pligini aytib o‘tadi.
O‘rta Osiyoning o‘ziga xos noyob tabiiy sharoiti va tabiiy boyliklari qadimdan qo‘shni mamlakatlarning, eng avvalo, Rossiyaning diqqatini jalb qilib keldi. XVII-asrdan boshlab ruslar tomonidan O‘rta Osiyo o‘lkasini o‘rganishga kirishiladi. Ularning asl maqsadi bu o‘lkaning tabiiy sharoitini o‘rganish maqsadida, bu hududda joylashgan Xiva xonligi, Buxoro amirligi va Qo‘qon xonligining davlat sirlarini hamda qanday boyliklari, arzon xom-ashyolari borligini bilish edi. 1715-1717 yillarda Bekovich-Cherkasskiy boshligidagi ekspeditsiya Kaspiy dengizi, Amudaryoning Uzboy o‘zani, Ustyurt orqali Xivaga keladi. 1794 yili T.S.Burnashev boshchiligidagi ekspeditsiya Qizilqum cho‘li va Zarafshon vodiysining qo‘yi qismini o‘rganadi. Orol dengizi chuqurligini, qirg‘oq tuzilishini va undagi mavjud bo‘lgan kichik-kichik orollarni o‘rganishda 1849 yilda tashkil etilgan A.I.Butakov boshchiligidagi Orol ekspeditsiyasining ahamiyati katta. Rossiya XIX asrning ikkinchi yarimiga kelib boy xom-ashyo manbalariga ega bo‘lgan O‘rta Osiyo o‘lkasini bosib olish uchun o‘z yurishini boshladi.

Natijada shafqatsiz qirg‘inlar hisobiga, 1853 yili Qo‘qon xonligiga qarashli Oqmachitni (hozirgi Qizil O‘rdani), 1864 yili Chimkentni, 1865 yili 17 mayda mahalliy xalqning qattiq qarshiligiga qaramasdan Toshkent va nihoyat, 1868 yil 2-may kuni esa, Samarqandni qo‘lga kiritdi. So‘ngra esa, asta-sekin O‘rta Osiyoning boshqa qismlarini ham egallab oldi. Rossiya bu o‘lkani bosib olgandan keyin, uning tabiiy sharoitini o‘rganish va tabiiy boyliklarini qidirib topish uchun qator ilmiy ekspeditsiyalar uyushtirishga e’tibor berdi. Shu maqsadda P.P.Semenov-Tyanshanskiy, A.P.Fedchenko, I.V.Mushketov, L.S.Berg va boshqa olimlar boshchiligida qator ekspeditsiyalar tashkil etildi. P.P.Semenov - Tyanshanskiy 1855-1856 yillarda G‘arbiy Tyanshanni va Issiqko‘lni tekshirgan birinchi yevropalik va birinchi rus olimidir. 1869 yil 10-yanvar kuni Samarqandga yosh olim B.A.Fedchenko rafiqasi Olga bilan kelib, fevral oyidan boshlab Zarafshon vodiysi o‘rta qismining o‘simliklarini tekshiradi. Farg‘ona vodiysini va uning atroflarida 1868-71 y. chuqur ilmiy tekshirish ishlari olib borgan mashhur olim akademik A.F.Mitdendorf bo‘lib hisoblanadi.

U birinchi marotaba vodiyning iqlim xususiyatlarini o‘rgandi, lyoss jinslarining tarqalishi va uning kelib chiqishiga oid jiddiy ilmiy g‘oyalarni ilgari suradi. O‘rta Osiyoning geologik tuzilishini birinchi bo‘lib o‘rgangan olim I.V.Mushketovdir. U boshchiligidagi ekspeditsiya 1874 yildan boshlab shu mintaqaning geologik sharoitini, tog‘ jinslarining tarqalish qonuniyatlarini ilk bor sinchiklab o‘rganadi. Akademik V.A.Obruchev 1886-1888 yillarda, Sank-Peterburg universitetining IV-kursini bitirgandan so‘ng o‘zining ilk geologik kuzatishlarini (hozirgi Turkmanboshi) Krasnovodsk shahridan boshlab «Turksib» temir yo‘l trassasi bo‘ylab olib boradi. V.A.Obruchev Zarafshon vodiysining, ayniqsa Zirabuloq-Ziadin tog‘larining geologik va geomorfologik tuzilishini batafsil o‘rganadi. 1902 yildan boshlab Orol dengizi va Quyi Amudaryo sohillarida bo‘lajak geograf olim, akademik L.S.Berg boshchiligidagi ekspeditsiya tekshirish olib boradi. L.S.Berg Orol dengizi va uning atroflarini sinchiklab o‘rganib, o‘zining mashhur «Orol dengizi» nomli monografiyasini yozadi.
Bu kitob hozir ham o‘z ilmiy ahamiyatini yo‘qotgan emas. O‘rta Osiyoning o‘simlik dunyosini o‘rganishga katta hissa qo‘shgan olimlar A.N.Krasnov (1914), V.L.Komarov, S.I.Korjinskiy (1916) va boshqalar. O‘rta Osiyo tog‘li va tog‘ oldi rayonlarining tuproq qoplamini S.S.Neustruyev (1914) o‘rganadi. Moldoviyalik N.A.Dimo esa birinchi marotaba O‘rta Osiyo tekislik qismining, jumladan Mirzacho‘l tuproq qoplamining xususiyatlarini tekshiradi. Sobiq sovetlar hukumati davrida, 1924 yil GUK (Bosh kartografiya boshqarmasi) tashkil etiladi. Bu tashkilot birinchi bor O‘rta Osiyo mintaqasida kartalashtirish ishlarini olib boradi. 1926 yil Ittifoqdosh va Avtonom Respublikalarni o‘rganish bo‘yicha maxsus qo‘mita tashkil etiladi. Bu qo‘mitaning boshlig‘i etib A.Ye.Fersman tayinlanadi. Ana shu davrdan boshlab, O‘rta Osiyo tabiiy sharoitini va tabiiy resurslarini o‘rganish bo‘yicha uzluksiz ilmiy tekshirish ishlari olib boriladi. 1928-36 yillarda O‘rta Osiyo hududida Komleks tadqiqot ishlari olib borgan TPE (Tojik-Pomir ekspeditsiyasi) ishladi. Bu ekspeditsiya tarkibida mashhur olimlar (I.P.Gerasimov, K.K.Markov, E.M.Murzayev, A.Ye.Fersman, D.Sherbakov va boshqalar) ish olib boradi. Umuman TPEda 800 dan ortiq kishi ishtirok etib, o‘lkaning tabiiy-geografik sharoiti va tabiiy resurslarini o‘rganishga ulkan hissa qo‘shadilar.
D.Sherbakov, A.Ye.Fersman 1928-30 yillarda birinchi marotaba O‘rta Osiyoning qumli sahrolarini tekshiradilar. Bu o‘lkaning sahrolarini tekshirishda buyuk olimlar samolyotdan foydalanib, ilk marotaba qumli relef formalarning hosil bo‘lish qonuniyatlarini aniqladilar. O‘rta Osiyoning tog‘ muzliklari dastlab N.L.Korjenevskiy (1928), S.V.Kolesnik (1934), K.K.Markov, I.P.Gerasimov (1936-38)lar tomonidan tekshirilib, bu o‘lka tog‘ muzliklarning joylanish qonuniyatlari va tiplarini aniqladilar. Ye.N.Korovin (1934), A.N.Rozanov va boshqalar O‘rta Osiyoning o‘simlik va tuproq qoplamini tekshirdilar. Ye.N.Korovinning 1934 yilda birinchi marotaba O‘rta Osiyo o‘simliklarini umumlashtiruvchi 2-tomli («O‘rta Osiyo va Janubiy Qozog‘istonning o‘simliklari») kitobi nashr etildi. Bu O‘rta Osiyo tabiatini o‘rganishdagi eng katta voqealardan biri edi. O‘rta Osiyoning suvlarini o‘rganishni va gidropostlarni tashkil etishni amalga oshirgan olim V.N.Glushkovdir. O‘rta Osiyodagi foydali qazilmalarni tekshirishda va ularni aniqlashda D.I.Sherbakov, A.Ye.Fersman, Yu.A.Popov, Yu.A.Skvorsov va boshqalarning xizmati katta.
Shuni alohida ta’kidlash kerakki, XX asrning 30-chi yillarining oxirida va 40-chi yillarning boshida mahalliy xalqdan yetuk yosh olimlar yetishib chiqdi, ular: H.M.Abdullayev, G‘.O.Mavlonov, I.Hamroboyev, K.I.Satpayev, Udeshev, P.Baratov va boshqalar. O‘rta Osiyoda keng tarqalgan noyob va ko‘pgina jumboqlarga boy tog‘ jinslaridan biri – lyossdir. Mashhur olim, akademik Vladimir Afanasivich Obruchevning iste’dodli shogirlaridan biri G‘ani Orifjonovich Mavlonovning ana shu lyoss jinsining kelib chiqishi, tarqalish qonuniyatlari va genetik tipi bo‘yicha qilgan ishlari uni butun dunyoga mashhur qildi. Ikkinchi jahon urushi tugagandan keyin O‘rta Osiyoning geologik va tektonik tuzilishini o‘rganishda va foydali qazilmalarining joylanish qonuniyatlarini ochishda mahalliy xalq vakillaridan juda ko‘p mashhur geolog olimlar:
H.Abdullayev, I.Hambrabayev, G‘.A.Mavlonov, O.Akramxo‘jayev, X.Akbarov, A.Sultonxojayev, S.Mirzayev, M.Mamatqulov, Sh.Davlatov va boshqalar yetishib chiqdilar. O‘rta Osiyo o‘lkasining o‘ziga xos geomorfologik xususiyatini o‘rganishda Yu.A.Skvarsov (1949), G‘.A.Mavlonov (1958), S.O.Skvorichevskaya (1965), M.M.Mamatqulov (1972), I.S.Shukin (1983) va boshqalarning ilmiy tadqiqot ishlari diqqatga sazovordir.
Bu davrda va undan keyin O‘rta Osiyoning iqlim sharoiti va uning shakllanish qonuniyatlarini aniqlashda V.A.Bugayevning (1946, 1957), L.N.Babushkinning (1957, 1961, 1981) ishlarini ta’kidlash mumkin. Ayniqsa, V.A.Bugayev, V.O.Djordjio va boshqalarning dunyoga mashhur «O‘rta Osiyoning sinoptik jarayonlari» (1957) kitobini eslatib o‘tish lozim. Bu kitobda birinchi marotaba O‘rta Osiyo hududida ob-havo va iqlimning shakllanish qonuniyatlari batafsil yoritilgan. O‘rta Osiyo iqlimining o‘ziga xos xususiyatlarini tasvirlashga Ye.N.Balashova, O.M.Jitomirskaya, O.A.Semenovalarning (1960), O.M.Chelpanova (1963), S.G.Chanisheva (1966), T.Muxtarov (1999, 2000, 2001, 2002) va boshqalarning ishlarini ko‘rsatish mumkin. O‘lkaning gidrologik sharoitini va suv resurslarini o‘rganishda V.L.Shuls (1949), (1958, 1959, 1963, 1968, 1969), O.P.Sheglova (1981), E.I.Chembarisov, B.A.Baxritinov (1983) kabi olimlarning xizmati katta. O‘rta Osiyo o‘simliklarini o‘rganishda Ye.P.Korovin (1961, 1962, ikkinchi nashri), Q.Z.Zokirov (1947, 1955) va boshqalarning xizmatlari kattadir. Q.Z.Zokirov Zarafshon daryosi havzasining o‘simlik dunyosini sinchiklab o‘rgandi va shu hudud misolida O‘rta Osiyo tog‘ va tog‘ oldi o‘simliklarining balandlik bo‘ylab tarqalish qonuniyatini aniqlab, ularni mahalliy Xalq atamalari bilan – «cho‘l», «adir», «tov», «yaylov» deb atashni asoslab berdi. O‘rta Osiyo hududining tuproqlarini o‘rganishda A.N.Rozanov (1951) va A.M.Mamitov (1982), A.Z.Genusov (1983) va hayvonot dunyosini o‘rganishda T.Z.Zohidov, R.N.Meklenbursov, O.P.Bogdanov (1971) ishlarini alohida ta’kidlab o‘tish zarur.
O‘rta Osiyoning tabiiy geografik sharoitini yaxlit o‘rganishda, uni batafsil yoritgan Rossiya fanlar Akademiyasi Geografiya instituti tomonidan tayyorlangan monografiyalarni («Srednyaya Aziya» 1958, 1968) va Toshkentlik geograflar V.M.Chetirkin (1960), N.L.Korjenevskiy (1960), N.A.Kogay (1979) va boshqalarning ishlari alohida o‘rin tutadi. O‘rta Osiyo sahrolari tabiiy geografik sharoitining shakllanishi va tabiiy boyliklarini atroflicha yoritgan V.S.Zaletayev (1976), A.G.Babayev, Z.G.Freykin (1977) va A.G.Babayev, I.S.Zonn, N.N.Drozdov, Z.G.Freykin (1986) ishlarini ko‘rsatish mumkin. L.Alibekovning Moskvada «Misl» nashriyotida chop etilgan «Sahro saxovati» (1988) kitobida O‘rta Osiyo sahrolarining tabiiy-geografik sharoitining o‘ziga xos xususiyatlari, tabiiy boyliklari hamda bu o‘lkaning insoniyat sivilizatsiyasi rivojlanishidagi roli ochib berilgan. Shu bilan birga sahro boyliklaridan foydalanishdagi yutuqlar va kamchiliklar ko‘rsatilgan, eng muhimi, O‘rta Osiyo sahrolarini o‘zlashtirishda tabiat qonuniyatlaridan to‘g‘ri foydalanishning geografik asoslari bayon qilingan.
Ma’lumki, O‘rta Osiyoda tog‘ oldi tekisliklari qadimgi va hozirgi dunyo sivilizatsiyasi paydo bo‘lgan va barq urgan hayot mintaqasidir (polosasidir). Qadimgi va hozirgi navqiron Samarqand, Toshkent, Ashxabod, Bishkek shaharlari ham xuddi ana shu mintaqada joylashgan. Ekologik jihatdan nozik bo‘lgan bu tog‘ oldi tekisligi iqlimning o‘zgarishiga va kuchayib borayotgan inson xo‘jalik faoliyatiga juda ta’sirchandir. L.Alibekovning 1992 yilda Moskvada «Nauka» nashriyotida chop etilgan «Tog‘ va sahro o‘rtasidagi (oralig‘i) hayot mintaqasi (polosasi)» kitobida, ana shu ming yillardan buyon tog‘ va tekislik o‘rtasidagi tor mintaqada hayot uchun kurash tajribasi, o‘troq va ko‘chmanchi madaniyatlarning bir-biriga ta’siri, Buyuk Ipak yo‘li o‘tgan bu ulkan tog‘ va bepoyon tekislik o‘rtasidagi tor mintaqa – ta’siri «kontakt zona» - O‘rta Osiyodagi ekologik qiyinchiliklarga yangicha ekologik nuqtai nazardan qarashga imkon beradi.
1995 yilda akademik A.G.Babayevning rus va ingliz tillarida «Cho‘llarni o‘zlashtirish muammolari» fundamental monografiyasi nashrdan chiqdi, unda, Yer yuzidagi cho‘llarga umumiy tavsif berish bilan birga, Markaziy Osiyo (regional aspektda) va Turkmaniston cho‘llariga (milliy aspektda) alohida to‘xtalib, ularning potensial tabiiy resurslariga batafsil tavsif berish bilan birga bu resurslardan ilmiy asosda foydalanish bo‘yicha tavsiyalar berilgan, cho‘l tabiiy boyliklarini o‘zlashtirishda va mahalliy xalqning ko‘p yillik tajribasiga e’tibor berish zarur ekanligi ko‘rsatilgan.
O‘rta Osiyo tog‘larining o‘ziga xos umumiy tabiiy-geografik xususiyatlari V.M.Chupaxin (1964), O.K.Agaxanyans (1964, 1965, 1981), R.A.Zlotin (1975), N.A.Gvozdeskiy, Yu.Golubchikovlarning (1987) monografiyasida batafsil yoritilgan. O‘rta Osiyo hududini tabiiy geografik rayonlashtirishda V.M.Chetirkin (1947), E.M.Murzayev (1956, 1958, 1968), N.A.Gvozdeskiy (1960), L.N.Babushkin, N.D.Dolimov, N.A.Kogay (1961, 1964) va boshqalar ancha ishni amalga oshirdilar. O‘rta Osiyo hududi mintaqaviy qismlarining tabiiy geografik sharoitlarini o‘rganishda L.N.Babushkin, N.A.Kogay, N.D.Dolimov, M.Qoriyev, P.Baratov, M.Mamatqulov, M.Umarov, A.Rafiqov, A.Abdulqosimov, S.Nishonov, H.Vahobov, P.G‘ulomov, Sh.Zokirov, I.Hasanov, A.Rahmatullayev, S.Abbosov, Yu.Sultonov, A.Mamatov, M.Halimov, R.Halimov, T.Jumaboyev kabi O‘zbekistonlik geograf olimlarning ishlari diqqatga sazovordir. Mustaqillikka erishgandan keyin O‘rta Osiyoni tabiiy-geografik jihatdan o‘rganish ko‘proq mintaqalar va mustaqil respublikalar hududlari bo‘yicha olib borildi. Shunday qilib, O‘rta Osiyo tabiiy sharoitini o‘rganilish tarixi bo‘yicha yuqoridagi keltirilgan ma’lumotlardan ma’lum bo‘layaptiki, o‘lkaning umumiy tabiiy-geografik komponentlari zamon darajasida to‘liq o‘rganildi deyish mumkin. Lekin shuni alohida ta’kidlash kerakki, tabiiy- geografik tadqiqotlarda ko‘pincha to‘plangan tabiiy-geografik ma’lumotlar A.Gumbolt zamonidan (XIX) va L.S.Berg (1913) davridan boshlab ma’lum bir sxema bo‘yicha umumlashtirilib, tog‘ va tekislik bir-biridan ajralgan holda alohida qaralar edi. Lekin hayot va amaliyot O‘rta Osiyo bo‘yicha to‘plangan tabiiy-geografik ma’lumotlarga yangicha dinamik nuqtai nazaridan va yangicha (sistemali) tizimli yondashishni talab qiladi. Hozirgi vaqtda, O‘rta Osiyoda inson xo‘jaligi faoliyatining ta’sir jarayonlari yirik tabiiy geografik komplekslarni qamrab olib tog‘-tekislik geosistemalarining (tizimlarining) real mavjudligini ko‘rsat-moqda. Regionda keyingi 40-50 yilda tabiiy sharoitdan va tabiiy resurslardan noto‘g‘ri, ayniqsa, jadal (ekstensiv) foydalanish natijasida ko‘pgina ko‘ngilsiz (negativ), hatto xafvli tabiiy va antropogen hodisalar kuzatilmoqda. Buning uchun esa modda va energiya harakatlari bilan bir butun bo‘lgan katta miqyosdagi (masshtabdagi), murakkab hududiy birliklarning tabiiy-hududiy va ishlab chiqarish hududiy komplekslarini boshqarishning dastlabki ilmiy asoslarini ishlab chiqish kerak bo‘lib qoldi. L.Alibekovning 1994 yilda «Fan» nashriyotida chop etgan «Tog‘ va tekislik landshaftlarining o‘zaro ta’siri (O‘rta Osiyo misolida)» monografiyasida, birinchi marotaba O‘rta Osiyo tog‘ va tekislik-larining tabiiy-geografik aloqalari va ularning inson xo‘jalik faoliyati ta’siri ostida o‘zgarishi (tarnsformatsiyasi) hamda ularni xalq xo‘jaligining turli sohalarida maqsadga muvofiq boshqarishlar bayon etilgan. Bu monografiyada muallif tomonidan tabiiy resurslardan foydalanishni boshqarish maqsadida tog‘ va tekislik landshaftlarining gorizontal dinamik bog‘liqlik va aloqadorligini o‘rganish muammosini yechish uchun nazariy va metodologik asoslar yaratilgan. Unda tog‘ va tekisliklar rivojlanayotgan va ishlayotgan (funksioniruyushiy) tizimlar va uning qismlari (tog‘ va tekisliklar) material (patok) oqimlar bilan birlashgan deb qaraladi. Muallif tomonidan, O‘rta Osiyo o‘lkasiga xos bo‘lgan tog‘-tekislik «geopara» -«qo‘shaloq komplekslari» degan geografik tushuncha kiritilgan.