Orxan Pamuk Bəyaz Qala

idi. Gecənin yarısına yaxın ulduzlar və planetlərlə maraqlandığını əlavə elədi. Açıq pəncərədən

içəriyə işıq düşürdü, mənə dedi ki, Ay ilə dünya arasındakı o ulduzların varlığı, ya da yoxluğu

ilə bağlı, heç olmasa, dəqiq bir cavab tapmalıyıq. Mən, ölümlə əlbəyaxa olduğum bir günün

qorxulu gözləriylə, aramızdakı əsəbiləşdirici oxşarlığı yenə də, heç istəməyərək müşahidə

edərkən, Xoca artıq “öyrənmək” kəlməsindən istifadə etmirdi: birgə araşdıracaqdıq, birgə

tapacaqdıq, birgə də davam edəcəkdik.

Beləliklə, qapının arasından onlara qulaq asan, böyükləri evdə olmayanda da dərslərini

inamla oxuyan iki yaxşı şagird, iki mehriban qardaş kimi çalışmağa başladıq. Əvvəllər mən

özümü daha çox tənbəl qardaşı ona çatsın deyə əvvəlki biliklərinə nəzər salmağa razı olan

xoşniyyətli böyük qardaş kimi hiss edirdim. Xocasa böyük qardaşının bildiklərinin çox da

əhəmiyyətli bir şey olmadığını isbat etməyə çalışan idraklı digər qardaş kimi davranırdı.

Aramızdakı bilgi fərqi, ona görə ancaq, hücrəmdən gətirib şkafın bir gözünə düzdüyü və mənim

xatırladığım cildlərin sayı qədərdi. Qeyri-adi təəccübü və zəkasıyla, sonralar daha da

mənimsədiyi italyancanı öyrənib, altı ay ərzində bütün kitabları oxuyub, bütün xatırladıqlarımı

da mənə xatırladanda ondan heç bir üstünlüyüm qalmamışdı. Amma əslində, çoxunun

dəyərsizliyini özünün də qəbul etdiyi kitablarını aşan, öyrənilmiş şeylərdən daha təbii və daha

dərindən gələn bir bilgisi də varmış kimi davranırdı. İşə başlayandan altı ay sonra, artıq birgə

öyrənən, birlikdə irəliləyən bir cütlük deyildik. O düşünür, mən də ancaq, onun işi grə bilməsi

üçün bəzi incə məqamları ona xatırladır, ya da bildiklərinə bir də nəzər salmasına kömək

edirdim.

Əksəriyyətini unutduğum bu “fikirlər” daha çox gecə vaxtlarına təsadüf edir, axşam

yediyimiz adi yeməkdən, məhəllədə bütün lampalar sönəndən və hər tərəf sükuta bürünəndən

sonra olurdu. Səhərlər iki məhəllə aralıda yerləşən məscidin uşaq məktəbinə dərs deməyə gedir,

həftədə iki dəfə də mənim heç addımımı da atmadığım, uzaq bir məhəllə məscidinin

muvaqqitxanasına (muvaqqitxanə- bura namaz vaxtının təyin edilməsi ücun xüsusi bir məkandır,

həmçinin orta əsirlərdə riyaziyyat və astronomiya ilə məşğul olanlar üçün xüsusi bir yerdir.

Fərid Hüseyn) baş çəkirdi. Yerdə qalan vaxtını ya bu “gecə düşüncələri”ni beynində yaratmaqla,

ya da o fikirləri götür-qoy etməklə keçirirdik. O vaxtlar tez bir zamanda ölkəmə qayıdacağıma

inanırdım, Xocayla təfərrüatlarına çox da diqqətlə qulaq asmadığım “düşüncə”ləri haqqında

mübahisə etmək bu gedişatı olsa-olsa bir qədər dəyişdirəcəyini düşündüyüm üçün onun

sözlərinin əleyhinə söz deməzdim.

Beləliklə, birinci ili xəyali ulduzun varlığının, ya da yoxluğunun isbatını araşdırmaq üçün

dərindən öyrəndiyimiz astronomiya ilə məşğul olaraq keçirdik. Xeyli pul tökərək Flamanddan

(Belçikada tayfadır və xüsusi bir ləhcələri var ki, dünyada çox məşhurdurlar. F.H) lupalar

gətizdirib hazırlatdığı teleskoplarla, rəsədxana alətləri ilə və cədvəllərlə işləyərkən Xoca xəyali 17

ulduz problemini unudub, daha dərin bir problemə girişdiyini, Ptolomey sistemini mübahisə

mövzusuna çevirəcəyini dedi, amma mübahisə etmirdik, o danışır, mən də qulaq asırdım:

Ulduzlar asılmış şəffaf kürələrin nizamsızlığından danışırdı, bəlkə də, onları orda saxlayan başqa

bir şey vardı, görünməyən hansısa güc, cazibə qüvvəsi, bəlkə də, Günəş kimi bir şey. Dünyanın

da başqa bir şeyin ətrafında fırlandığını iddia elədi, bəlkə də, bütün ulduzlar, bizim varlığından

xəbərdar olmadığımız başqa bir kürənin ətrafına fırlanırdı. Daha sonra Ptolomeydən daha geniş,

daha əhatəli düşünəcəyini bildirdi, çox ətraflı, kosmoqrafiya üçün tədqiq olunmamış bir yığın

ulduza diqqətlə baxdı, bəlkə də mərkəz Venera idi, amma bu fikirlərdən də tez bezdi. Sonralar

indiki problemin, bu yeni düşüncələri ortaya atmaq üçün deyil, ulduzları və hərəkətlərini

burdakılara bildirmək üçün olduğunu, bu işə birinci Paşadan başlayacağını deyirdi ki, Sadiq

Paşanın Ərzuruma sürgün olunduğunu eşitdik. Deyilənlərə görə uğursuz bir qruplaşmaya

qoşulmuşdu. Paşanın sürgündən qayıdacağını gözlədiyimiz illərdə Boğazdakı axıntının

səbəbindən yazmalı olduğu risalə üçün aylarla Boğazın arxa tərəfinə, iliklərimizə işləyən

küləkdə dənizin axınını seyr edərək və vadilərdə əlimizdəki qablarla Boğaza tökülən suyun

temperaturunu və axıntısını ölçməyə çalışaraq gəzindik.

Paşanın xahişi ilə onun işini görmək üçün gedib üç ay qaldığımız Gəbzədə məscidlər

arasındakı namaz vaxtlarındakı uyğunsuzluq, Xocanın ağlına tamam başqa bir fikir saldı: namaz

vaxtlarını göstərən qüsursuz bir saat hazırlayacaqdı. Masa adlanan əşya haqqında ona həmin vaxt

başa saldım, ölçülərini verərək dülgərə hazırlatdırdığım əşyanı müsəlla daşına oxşadırdı, deyirdi

ki, uğursuz bir şeydi, amma sonra oturacaqlara da, stola da vərdiş elədi, belə daha yaxşı

düşündüyünü və yazdığını da dedi. Namaz vaxtları üçün, günəşin fırlanma periyoduna uyğun

elliptik dişlər hazırlamaq üçün İstanbula qayıdanda, masamız da eşşəyin üstündə arxamızca

gəlirdi.

İkimiz birgə masada əyləşib işlədiyimiz o aylarda, Xoca dünyanın kürə formasında

olmasına görə, gündüzlə gecə arasında böyük zaman fərqi olan soyuq ölkələrdə, namaz və oruc

vaxtlarının necə müəyyənləşdiriləcəyini anlamağa çalışırdı. Başqa bir sual da, Məkkədən başqa

hansı tərəfə dönsə də, insanın qibləyə baxa bilməsi üçün başqa bir yerin mövcud olubolmamasıydı. Daxilən yuxarıdan-aşağı baxdığı bu problemlərlə maraqlanmadığımı gördükcə,

Xoca mənə ciddi adam kimi baxmırdı, amma o vaxtlar düşünürdüm ki, mənim üstünlüyümü və

fərqliliyimi başa düşür, bəlkə də, o da mənim bunu anladığımı fikirləşdiyinə görə əsəbiləşirdi.

Uzun-uzadı elmdən danışdığı kimi, zəkadan da danışırdı, Paşanı, İstanbula qayıtdığı vaxt planları

ilə daha da təkmilləşdirdiyi və bir modelə, başadüşülən bir vəziyyətə salacağı yeni kosmoqrafiya

sistemi ilə, yeni saatla öz təsiri altına salacaqdı, bununla da tərəqqi meyillərini, öz ürəyindəki

marağı hamıya yoluxduraraq özündən uzaqlaşdıracaqdı. Bunu ikimiz də bilirdik.18

3

O günlərdə saatın hər həftə yox, ən azından hər ay qurulub zəng çalmağını nizamlayan

daha böyük dişli mexanizmanı necə düzəldə bilərəm deyə düşünürdü, belə bir dişli dəsti

hazırlayandan sonra, ildə bir dəfə namaz vaxtı qurulan saatı hazırlamağı da fikirləşirdi, bütün

problem də bu böyük saatın qurulma vaxtlarının arasındakı zaman məsafəsinin artdıqca artan və

ağırlaşan dişlərini hərəkətə gətirə biləcək qüvvəni necə tapmaqda idi, elə tapacağını düşünürdü

ki, saraydakı dostlarından Paşanın Ərzurumdan qayıtdığını öyrəndi.

Səhəri gün Paşanı təbrik etməyə getdi. Qonaqların qələbəliyi içində, Paşa, Xocayla, onun

kəşfləri ilə maraqlanmış, hətta məni də soruşmuşdu. O gecə saatı söküb-söküb yenidən qurduq.

Dünya modelinin orasına-burasına nələrisə əlavə etdik, əlimizdəki fırçalarla ulduzlara boya

sürtdük. Xoca ona qulaq asanları təsirləndirmək üçün və poetik bir dillə qələmə alıb əzbərlədiyi

mətndən parçaları mənə oxudu. Səhərə yaxın ulduzların fırlanma məntiqinə bağlı olan bu mətni

həyəcanını azaltmaq üçün təzədən tərsinə oxudu. Sonra çağırtdırdığı arabaya alətlərimizi

yükləyib Paşanın evinə getdi. Aylardır evi dolduran saatın və modelin tək atlı arabanın yük

yerində az yer tutmağına təəccüblə baxdım. Axşam çox gec qayıtdı.

Alətləri həyətinə qoyandan və Paşa bu qəribə şeyləri zarafatla, həm də çox da bəyənmədən

və zəhmli bir qocanın soyuqluğuyla baxandan sonra, Xoca əzbərlədiyi mətnləri ona oxuyub.

Paşa da məni xatırlayıb, illər sonra paşdşahın da deyəcəyi bu sözləri deyib: “O öyrətdi sənə

bunları?” İlkin reaksiyası ancaq bu olub. Xoca isə Paşanı daha da təəccübləndirən bir reaksiya

verib: “KİM?”. Amma sonra tezcə söhbətin məndən getdiyini başa düşüb. Paşaya mənim

oxumuş bir nadan olduğumu deyib. Bunları mənə danışanda mənimlə maraqlanmırdı, fikri hələ

də Paşanın imarətində olan hadisələrdə idi. Sonra israrla hamısının öz kəşfi olduğunu deyib,

amma Paşa ona inanmayıb, sanki bir günahkar axtarırmış və o günahkarın da çox istədiyi Xoca

olmağına ürəyi heç cür razı olmurmuş.

Beləliklə, ulduzlar haqqında danışmaq əvəzinə məndən danışıblar. Xocanın bu mövzuda

danışmaqdan çox da xoşu gəlmədiyini anlayırdım. Beləliklə, sakitlik olub, Paşanın da diqqəti

ətrafındakı digər qonaqlara gedib. Axşam yeməyində Paşa ulduzlardan və kəşflərindən danışmaq

üçün yenə söz salarkən Paşa mənim üzümü xatırlamağa çalışdığını, ancaq gözünün qabağına

Xocanın üzünün gəldiyini deyib. Süfrə arxasında başqaları da əyləşibmiş, insanların qoşa

yaradıldığı haqda cəfəngiyyat başlamış, bu mövzuda şişirdilən örnəklər xatırlanmış, anaların birbiri ilə səhv saldığı əkiz qardaşlardan, bir-birini görən kimi qorxan, amma sehrlənmiş sayaq birbirlərindən heç vaxt ayrılmayan, günahsızları əvəzləyən quldurlardan danışıblar. Yemək qurtarıb

qonaqlar evə gedərkən Paşa, Xocadan xahiş edib ki, qalsın.

Xoca təzədən danışmağa başlayanda əvvəl-əvvəl Paşa çox əylənirmiş, hətta çox da başa

düşülməyən bir sıra qarışıq məlumatlarla kefi yenidən pozulduğu üçün məmnun deyilmiş, amma

sonra Xocanın əzbərdən oxuduğu mətni üçüncü dəfə dinləyəndən və modelimizdəki dünyanın

və ulduzların bir neçə dəfə gözünün qarşısında fır-fır fırlandığını görəndən sonra, sanki nəyisə

başa düşüb, ən azından, məlum-naməlum bir maraq hiss edib və Xocanın danışdıqlarına qulaq

asmağa başlayıb. O vaxt Xoca ulduzların hər kəsin zənn elədiyi kimi elə yox, belə fırlandığını

həyəcanla təkrarlayıb. Ən axırda Paşa deyib: “Yaxşı, başa düşdüm, elə də ola bilərlər, niyə də elə

fırlanmasınlar ki?”. Onda Xoca susub.

Fikirləşdim ki, yəqin, uzun müddət sakitlik olub. Pəncərədən çölə, Xaliçin qaranlığına

baxan Xoca dilləndi. “Niyə dayandı, niyə başqa şey demədi?”. Bu sualın cavabını mən də belə

bilirdim: bəlkə, gələcəkdə gediləcək o yer haqda Xocanın bir fikri vardır deyə, düzü,

şübhələnirdim, amma o da bir şey demədi. Sanki hamının ona oxşamağından narahatlıq duyurdu.

Paşa daha sonra saatla maraqlanıb, içini açdırıb dişlərinin, mexanizmin, ağırlığının hansı işə

yaradığını soruşub. Sonra qaranlıq və qorxulu bir ilan yuvasını qurdalayan kimi, qorxa-qorxa

barmağını tıqqıldayan alətin içinə soxub və çəkib. Bu vaxt Xoca saat qüllələri haqqında və

hamının eyni vaxtda qılacağı namazın gücündən danışırmış ki, birdən Paşa şiddət göstərərək

deyib: “Ondan xilas ol. İstəyirsən zəhərlə, istəyirsənsə də azad ol. Rahatlaşarsan”. Yəqin onda 19

qəfil qorxu və ümidlə Xocaya baxmışam. Onların məni işin məqsədini bilənə qədər azad

etməyəcəklərini də dedi.

Fərqinə varmalı olduğum şeyin necə bir şey olduğunu soruşmadım. Bəlkə də, Xocanın da

bunu bilmədiyini öyrənməkdən, intuisiyamın gücüylə qorxurdum. Sonra başqa şeylərdən

danışıblar, Paşa qaşqabağını töküb qarşısındakı detallara istehza ilə baxırmış, Paşanın yenə də

maraqlanacağını ümidlə gözləyən Xoca, artıq çox da istənilmədiyini bilə-bilə axşamdan sonra

Paşanın mülkündə qalıb. Sonra alətlərini arabaya yüklətdirib. Arabanın qaranlıq və səssiz

döngədəki bir evdə olduğunu və yatağında yatamayan bir adam haqqında düşündüm: Təkərlərin

gurultulu səsi arasında iri saatın tıqqıltısını eşidir və maraqlanırdı.

Xoca gün işıqlanana qədər otaqda qaldı. Sönən şamın təzəsini yandıracaqdım, qoymadı.

İstəyirdi ki, nəsə deyim, fikrini bildiyim üçün dilləndim: “Paşa başa düşəcək”. Bunu qaranlıqda

olanda dedim, bəlkə, inanmadığımı o da bilirdi, amma bir qədər sonra cavab verdi: Bütün

müəmma Paşanın inandığı o zamanın sirrini faş etməkdədi.

İlk fürsətdə bu sirri çözmək üçün Paşanın yanına getdi. Bu dəfə Paşa onu sevinclə

qarşılayıb. Olanları, yaxud da niyyətlərini başa düşdüyünü deyib. Xocanın könlünü alandan

sonra silah hazırlamaq üçün məsləhət verib ona. “Düşmənlərimizə dünyanı zindan edəcək bir

silah”. Belə deyib, amma bu silahın necə bir silah olacağını deməyib. Elmə olan marağını bu

sahəyə yönləndirərsə, bax bu vaxt Paşa, Xocanı dəstəkləyərmiş. Evdə açıb saydıq, on yeddi

dənəydi, qəribə rəqəm idi. Padşahı, Xocanın dinləməyə vadar edəcəyini bu kisəni verəndən sonra

deyib. Deyib ki, uşaq belə şeylərə maraq göstərir. Nə mən, nə də asanca ümidlənən Xoca bu

sözdən həvəsləndik, amma bir həftə sonra xəbər gətirdilər. Paşa bizi, məni də, bəli, iftardan sonra

kürsüyə çıxaracaqmış.

Hazırlıq kimi Xoca, Paşaya oxuduğu mətni doqquz yaşındakı bir uşağın anlayacağı şəkildə

dəyişdirərək əzbərlədi. Amma fikri nəyə görəsə Paşdşahda yox, Paşada və onun hansı səbəbdən

sakitləşməyində idi. Bir gün bunun sirrini kəşf edəcəkmiş. Paşanın hazırlatmaq istədiyi silah

necə bir şey ola bilərdi? Mənim deməyə, demək olar ki, sözüm qalmamışdı, özü tək işləyirdi.

Xoca gecənin yarsına qədər otağına qapanarkən, mən artıq ölkəmə nə vaxt qayıdacağımı belə

düşünmədən, axmaq bir uşaq kimi, pəncərəmin qabağında boş-boş oturub xəyal qururdum:

Masanın arxasında oturub çalışan, Xoca yox mənəm, istədiyim vaxt istədiyim yerə gedə bilərəm.

Axşamüstü məmulatlarımızı arabaya yükləyib saraya getdik. Artıq İstanbul küçələrini

xoşlayırdım, görünməyən adam olduğumu, onların, bağçadakı iri çinar, şabalıd və palıd

ağaclarını arasından xəyal kimi keçdiyimi düşündüm. Avadanlıqları, başqa adamların da köməyi

ilə göstərdikləri yerdə- ikinci həyətdə qurduq.

Padşah boyu başına görə qısa, qırmızı yanaqlı sevimli bir uşaq idi. Avadanlıqları öz

oyuncaqları kimi əlləşdirirdi. Onunla həmdəm və dost olmaq istədiyimi o vaxtmı, yoxsa çox

sonra, on beş il sonra təkrar qarşılaşdığımız zamanmı düşündüyümü indi dəqiq bilmirəm, amma

ona haqsızlıq etməməli olduğumu o an hiss etdim. O vaxt həyəcanlanır, Padşahın ətrafındakı

adaçlar da maraqla onu gözləyirdi. Nəhayət, başlaya bildi, hekayəsinə təptəzə şeylər əlavə

edibmiş: Ulduzlardan idrakı olan canlı varlıqlar kimi danışdı, geometrik və ariometrik sistemə

uyğun olan və bu uyğunluğu bildiklərinə görə də nizamla fırlanan cazibəli, sirli varlıqlara

bənzətdi onları. Arada bir başını qaldıraraq göyə heyranlıqla baxan uşağın təsirləndiyini

gördükcə coşurdu. Budur, üstündə asılı qalaraq ulduzların fırlandığı şəffaf kürələri burda

göstərmişdi, baxın, Venera burdaydı və beləcə fırlanırdı, burada duran nəhəng şey də Ay idi və

deməli, o da, yerini başqa cür dəyişirdi. Xoca ulduzları fırlatdıqca modelə bağlı zəng xoş səsi ilə

çalınır, kiçik Padşah qorxaraq bir addım geriləyir, sonra cəsarətini toplayıb zınqıldayan

avadanlığa sehrli bir qutuya yaxınlaşan sayaq yaxınlaşıb anlamağa çalışırdı.

İndi xatirələrimi ümumiləşdirib özümə bir keçmiş uydurmağa çalışarkən, bunun

uşaqlığımda dinlədiyim nağıllara, o nağıllara şəkil çəkən rəssamlara uyğun bir xoşbəxtlik tablosu

olduğunu düşünürdüm. Bircə torta bənzəyən qırmızı damlı evlərlə, tərsinə çevriləndə qar

yağdıran o şüşə kürələr əksik idi. Sonra mən-uşaq soruşmağa, Xoca da cavab verməyə başladı.

Bu ulduzlar havada necə elə dayanırdılar? Şəffaf kürələr asılıydılar. O kürələr, görəsən,

nədən hazırlanmışdı? Onları şəffaflaşdıran şəfaf bir maddədən hazırlanmışdı. Bir-birlərinə 20

toxunmurdular? Xeyr, maketdəki kimi qatqat idilər. O qədər ulduz vardı, bəs nəyə görə o qədər

kürə yox idi? Çünki onlar çox uzaqdaydılar. Nə qədər çox? Çox, lap çox! Digər ulduzların da

fırlandıqca çalınan zəngləri var idimi? Xeyr, onu zəngli ulduzların bir tam periyodu məlum olsun

deyə biz qoymuşduq. Göy gurultusunun bununla əlaqəsi vardımı? Yox idi! Nəylə əlaqəsi vardı?

Yağışla! Göydən məlum olduğuna görə yağmayacaqdı. Göy, Padşahın xəstə aslanı üçün nə

deyirdi? Yaxşılaşacağını və ona səbirli olmağını və s. və ilaxır.

Xəstə aslan haqqında fikirlərini bildirəndə, Xoca ulduzlar haqqında danışarkən etdiyi kimi,

yenə də göyə baxmışdı. Evə qayıdandan sonra bu təfərüfatdan ürək dolusu danışmadı. Əsas olan

uşağın elmlə boş sözü bir-birindən ayırması yox, nəyisə bilməsi imiş, yenə həmin kəlməni

işlədirdi, üstəlik özünü elə aparırdı ki, guya fərqinə varılacaq nəsnənin nə olduğunu mən

bilirəmmiş. Mən isə artıq düşünürdüm ki, müsəlman olsam da, olmasam da eyni şeydi. Saraydan

çıxarkən verdikləri kisədən düz beş qızıl çıxmışdı. Xoca dedi ki, ulduzlarda baş verənlərin

arxasında hansısa məntiqin dayandığını bilir. Ah Padşah, sonra, lap sonra tanıdım onu. Eyni

Ayın, bizim evin pəncərəsindən görünməsi məni təəccübləndirdi, uşaq olmaq istəyirdim. Xoca

özünün saxlaya bilməyib eyni mövzuya qayıtdı: aslan problemi önəmli deyilmiş, sadəcə uşaq

heyvanları çox istəyirmiş, vəssalam.

Səhəri gün otağına qapanıb işləməyə başladı. Bir neçə gün sonra saatı və ulduzları arabaya

yüklətdi, pəncərənin arxasındakı o nigaran baxışlarım altında bu dəfə məktəbə getdilər. Axşam

evə qayıdanda kədərliydi, amma o qədər kədərli deyildi ki, danışmasın: “Elə bildim ki, uşaqlar

da Sultan kimi anlayacaqlar, amma səhv etmişəm.” dedi. Sadəcə qorxublar, Xoca danışandan

sonra, uşaqlardan danışdıqlarını soruşanda bir uşaq göy üzünün digər tərəfində cəhənnəm

olduğunu deyib və ağlamağa başlayıb.

Ondan sonrakı həftəni Padşahın anlayışına olan inancını azaltmaqla keçirdi, ikinci həyətdə

keçirdiyimiz dəqiqələri mənə bir-bir xatırladır, sübutlarını təsdiqlədirdi: Bəli, uşaq intellektliydi,

indidən düşünməyi bilirdi, bəli, ətrafındakıların təzyiqindən xilas ola biləcək qədər şəxsiyyətli

idi, bəli eləydi! Sonralar, Sultan bizim üçün yuxular görməmişdən əvvəl biz onun üçün beləcə

yuxular görməyə başladıq. Xoca, eyni zamanda saat üçün də çalışırdı, zənn edirdim ki, silah

üçün də nəsə düşünür, çünki çağırılanda Paşaya elə deyib. Amma bilirdim ki, Paşadan ümidini

kəsib. Onunçün Paşa demişdi: “Bu da başqaları kimi oldu. Bilmədiyini bilmək istəmir artıq”. Bir

həftə sonra Paşa yenə onu çağırtdırdı.

Sultan, Xocanı sevinclə qarşılayıb. “Deyib ki, aslanım sağalıb, dediyin oldu”. Sonra

ətrafındakı adamlarla birlikdə həyətə çıxıblar. Padşah hovuzdakı balıqları göstərib, onları necə

tapdığını Padşahdan soruşub. Bunu mənə danışarkən Xoca dedi: “Qırmızıydılar! Başqa bir söz

demək ağlıma gəlmədi”. O vaxt balıqların hərəkətlərində nizam olduğunu sezib, sanki öz

aralarında danışıb bu qüsursuzluğu qorumağa çalışırlarmış. Xoca deyib ki, balıqlar ağıllıdır.

Padşaha dayanmadan anasının öyüdlərini xatırladan hərəmağalarının birinin yanındakı

adamlardan biri –qırmız saçlı cücə bu sözə güləndə Sultan onu acılayıb. Arabalara minərkən də

cəza olsun deyə həmin adamı- qırmızı saçlı cücəni özüylə aparmayıb.

Arabalarla aslanxanaya, at meydanlarına gediblər. Qədim bir kilsənin sütünlarına,

Padşahın Xocaya bir-bir göstərdiyi aslanlar, leopardlar, qaplanlar zəncirləri ilə bağlıymış.

Xocanın sağalacağını bildiyi aslanın qarşısında dayanıblar, uşaq onunla danışıb, aslanı Xocaya

tanıdıb. Sonra bir küncdə yatan başqa bir aslanın yanına gediblər, digərləri kimi pis iy verməyən

bu heyvanın qarnında balası varmış. Padşah gözləri parıldaya-parıldaya soruşub: “Bu aslan neçə

dənə doğar, neçəsi erkək neçəsi dişi olar?”.

Hirslənən Xoca sonradan mənə, “səhv elədim” sözünün ona dedirdən bir şey edib,

astronomiyadan başı çıxdığını, amma münəccim olmadığını Padşaha deyib. Amma uşaq da belə

deyib: “Amma münəccimlərin rəhbəri Hüseyn Əfəndidən yaxşı bilirsən”. Xoca cavab verməyib,

ətrafdakılar eşidər, Hüseyn Əfəndiyə çatdırarlar deyə qorxurmuş. Kefi qaçan Padşah əlavə edib:

“Yoxsa Xoca heç bir şey bilmir, ulduzlara boş yerə baxır?”.

Bunun haqqında Xoca, lap sonralar deməyi planlaşdırdığı şeyləri tez bir zamanda demək

məcburiyyətində qalıb. Ulduzlardan çox şey öyrəndiyini, bu öyrəndiklərindən çox yararlı

nəticələr çıxardığını deyib. Gözlərini açaraq dinləyən Padşahın susqunluğunu xeyrə yozaraq 21

ulduzları seyr edəcək bir rəsədxana tikilməsinə ehtiyac olduğunu deyib. Eynən rəhmətlik atası I

Əhmədin babası III Muradın doxsan il öncə buyurub rəhmətlik Takiyüddi Əfəndiyə

hazırlatdırdığı və sonradan baxımsızlıqdan dağılan o rəsədxana kimi bir şey, xeyr, ondan daha

yaxşı bir şey: bir elm mərkəzi ki, içində ancaq ulduzları yox, bütün aləmi, çayları və dənizləri,

buludları və dağları, çiçəkləri və ağacları və təbii ki, heyvanları da öyrənən alimlər bir yerə

toplansınlar və istədikləri nəticələri danışa-danışa reallaşdırsınlar ki, zəkamız formalaşsın.

Xocadan mənim də ilk dəfə yəqinləşdirdiyim bir qənaəti də, Padşah şirin bir nağıl dinləyən

sayaq dinləyib. Arabalarla saraya qayıdarkən bir də soruşub: “Səncə, aslan necə doğacaq?”.

Xoca daha əvvəl də bu barədə düşündüyü üçün bu dəfə deyib: “Doğulan balalar bir-birinə

oxşayacaq”. Mənə evdə bu sözün heç bir təhlükəsi olmadığını dedi. Deyirdi ki, o səfeh uşağı

“ovcumun içinə alacağam. Baş münəccim Hüseyn Əfəndidən daha bacarıqlıyam”. Padşahdan

danışarkən bu kəlməni işlətməsi məni təəccübləndirmişdi. Daha dəqiq desək, qınamışdım onu. O

vaxt daxili sıxılaraq ev işləriylə əlləşirdim.

Sonra o kəlməni bütün kilidlərə düşən açar kimi işlətməyə başladı. Axmaq olduları üçün

başlarının üstündə gəzən ulduzlara baxıb düşünmürdülər, axmaq olduqları üçün öyrənəcəkləri

şeyin əvvəlcədən nəyə lazım olduğunu soruşurdular, axmaq olduqları üçün bir-birlərinə

bənzəyirdilər və s. Bir neçə il öncə ölkəmdə bu cür açıqlamaları etməkdən mən də çox razı

qalmağıma baxmayaraq, Xocaya heç nə deməzdim. O vaxtlar da o mənimlə yox, axmaqları ilə

daha çox əlaqəli idi. Mənim axmaqlığım başqa cür imiş. Gördüyüm bir yuxunu o vaxtkı

boşboğazlığımla ona danışmışdım: Mənim yerimə keçib ölkəmə gedir, nişanlımla evlənir, toyda

da heç kəs bilmirdi ki, o mən deyiləm, mən də bir türk paltarı ilə seyr elədiyim əyləncənin şirin

yerində anam və nişanlımla qarşılaşır və o məni yuxudan oyandıran göz yaşlarıma baxmayaraq

ikisi də kim olduğumu bilmədən mənə arxasını çevirib uzaqlaşırlar.

O ərəfələrdə iki dəfə Paşanın malikanəsinə getdi. Paşa, deyəsən, onun rizasından xaric

Padşahla yaxınlıq etməsindən xoşu gəlmirdi, onu sorğu-suala tutub: məni soruşduğunu,

haqqımda məlumat topladığını çox sonra, Paşa İstanbuldan sürgün olunandan sonra mənə dedi:

yoxsa günlərimi zəhərlənmək qorxusu ilə keçirəcəkdim. Yenə də Paşanın Xocadan çox mənə

maraq duyduğunu bilirdim: Xocayla aramızdakı oxşarlıqdan, məndən daha çox Paşanın narahat

olmağı məni qürurlandırıdı. O ərəfələrdə sanki bu oxşarlıq, Xocanın heç vaxt öyrənmək

istəməyəcəyi və mövcudluğu mənə qəribə bir cəsarət verən sir idi: Bəzi vaxtlar, sırf bu oxşarlığa

görə Xoca yaşadığı müddətdə təhlükədən uzaq olduğumu düşünürdüm. Bəlkə də, buna görə

Paşanın da bu axmaqlardan biri olduğunu deyəndə Xocayala razılaşmırdım, onda da Xoca

hirslənərdi. Məndən həm əl çəkə bilmədiyini, həm də utandığını bilmək, məni vərdiş eləmədiyim

bir arsızlığa sürütləyərdi. Dəqiqə-başı Paşanın ikimiz üçün dediklərini soruşar, Xocanı səbəbi

özünə də məlum olmayan bir hirsə aludə edərdim. O vaxt inadla təkrarlayaraq deyərdi: Paşanın

da ayağının altını qazacaqlar, yaxın vaxtda yeniçərlər nəsə edəcəklər, sarayın içində müxtəlif