O‘simliklarda moddalar tashiluvi режа

1
/C
o

Bu yerda ∆G-erkin energiya, J/mol; R-gaz konstantasi; T-absolyut harorat

(t°+°C); C
1
-hujayra ichida erigan moddalarning konsentratsiyasi; C
o
-tashqi
eritmaning konsentratsiyasi; in-natural logarifm belgisi.
О‘simliklar
ontogenezida,
о‘suvchi
va
g‘amlovchi
tо‘qimalar
assimilyatlarning barglardagi oqimini yо‘naltirishda muhim о‘rin tutadi. Shuni
aytib о‘tish lozimki, о‘simliklarda bir qancha iste’mol qiluvchi zonalar ham
mavjud. Masalan, novdaning uchki meristemasi, ildiz uchlari, interkalyar
о‘sishning qismlari, mevalar va g‘amlovchi parenximatik tо‘qimalar shular
jumlasidandir. Yuqoridagi zonalar, о‘simliklar ontogenezida ma’lum bir ketma-
ketlikda paydo bо‘ladi va ularda assimilyatlarga bо‘lgan talab ham har xildir.
Yog‘ochli о‘simliklarda g‘amlovchi zona bо‘lib poya va ildizning kambial
qatlami hisoblanadi. Daraxtlarning har yilgi qalinlashishi bunga misol bо‘ladi.
Reproduktiv organlarni hosil bо‘lishi va rivojlanishida assimilyatlarga bо‘lgan
talab kuchsiz bо‘ladi, ammo о‘simlik guli changlangandan keyin ya’ni zigota hosil
bо‘lganidan sо‘ng assimilyatlarga bо‘lgan talab keskin kuchayadi.
Gо‘zadagi
ayrim mevalarda attragirlovchi kuchning yetarli bо‘lmasligi natijasida gullarning
tо‘kilib ketishi yuz beradi.
О‘simlik tо‘qimalarini sitokinin va auksinlar bilan boyishi natijasida
nuklein-oqsilli almashinuvini tezlashtiradi. Buning natijasida esa tо‘qimalarning
о‘sishi tezlashadi va assimilyatlarning oqib kelishi yanada jadallashadi.
Shuningdek floema hujayralarining hamda meristema tо‘qimalarining qarish
jarayoni sekinlashadi. Ushbu hol qishloq xо‘jalik amaliyotida ham keng
qо‘llaniladi. Masalan, iyul-avgust oylarida g‘о‘za novdalarining uchki о‘suvchi
qismlari uzib tashlanadi ya’ni chekanka qilinadi. Bu bilan yosh oziq uchun
raqobatchi novdalar yо‘qotiladi va buning natijasida generativ organlarga
assimilyatlarning oqib kelishi ortadi.
Assimilyatlarning harakati yorug‘lik miqdoriga ham bog‘liqdir. Masalan,
loviya о‘simligi kunduzgi tо‘la yorug‘likning 30% miqdoridagi yorug‘lik
intensivligida о‘stirilganda, assimilyatlarning о‘simlikning uchki novdalariga oqib
kelishi kuchayadi ammo ularning ildizlarga harakatining pasayishi rо‘y beradi.
Agarda ushbu о‘simliklarga tabiiy tо‘la yorug‘lik miqdori (100%) yaratilsa 1-1,5
soatlardan keyin assimilyatlarnining uchki novdalar va ildizlarga oqimi
muqobillashadi. Bu hol assimilyatlar oqimiga tashqi omillarning ta’siridan va
ushbu jarayonning endogen boshqariluvidan dalolat beradi.
О‘simliklarda assimilyatlarning yо‘nalgan harakatlanishida asosan uchta
sistema ishtirok etadi:
1. О‘simlik barglaridagi itaruvchi;
2. Floema faoliyati bilan bog‘liq, о‘tkazuvchi;
3. Attragirlovchi-meristematik va g‘amlovchi tо‘qimalar. Assimilyatlarning
yо‘nalgan harakatlanishi sistemasida uchinchisi, ya’ni floema bо‘ylab
assimilyatlarni maqsadli tashilishi asosiy ahamiyatga ega.

---

---

Moddalarning

o‘simliklarda tashiluvi ulardagi maxsus to‘qimalar
o‘tkazuvchi suv naychalari tutamlari orqali ro‘y beradi. O‘z navbatida barcha
to‘qimalardagi suv va unda erigan moddalarning harakati ikki tipda, ya’ni hujayra
devorlari orqali (apoplast bo‘yicha) hamda bir biri bilan plazmodesmalar orqali
tutashgan hujayra sitoplazmalari orqali (simplast bo‘yicha) bo‘lishi mumkin. Suv
va unda erigan moddalarning o‘tkazuvchi naychalar tutamlari orqali tashiluvi ham
ikki tipda ya’ni ksilema to‘qimalari bo‘ylab (ildizlardan poya organlarigacha
bo‘lgan «yuqoriga ko‘tariluvchi oqim») va floema to‘qimalari bo‘ylab tashiluv
(barglarda BIOSintez bo‘lgan organik birikmalarning o‘simlikning geterotrof
oziqlanuvchi boshqa organlariga yoki zahiralovchi qismiga tashiluvi «pastga
harakatlanuvchi oqim») ko‘rinishida bo‘ladi. Shuningdek floema bo‘ylab zahira
moddalar metabolitlari ham tashilishi mumkin.
Ko‘p hujayrali suv o‘tlarida metabolitlarning harakati simplast orqali ro‘y
beradi. Faqatgina qung‘ir suv o‘tlaridan bo‘lgan laminariyalarda ularning
tallomlari to‘qimalarga ajralganligi sababli suv o‘tkazuvchi naychalar tutamlari
poya’ning o‘rtasida shakllangandir. Suv va unda erigan moddalarning butun
o‘simlik tanasi bo‘ylab harakati moxlarga ham xosdir. Ammo qolgan barchayer
o‘stki yuksak o‘simliklarida trexeidlardan yoki ksilema naychalaridan tashkil
topgan o‘tqazuvchi to‘qimalar hamda elaksimon to‘qimalar va yo‘ldosh hujayra
floemalari mavjud. Shuningdek suv va unda erigan moddalarni o‘tkazishga
moslashgan parenxima va boshqa maxsus hujayralar mavjud. O‘tkazuvchi nay
tutamlari suv va unda erigan moddalarni bir necha ditsemetrdan bir necha o‘n
metrgacha tashishi tufayli o‘simlikning barcha organlarini tutashtirib turadi.
Yuksak o‘simliklarda o‘tkazuvchi to‘qimalar mavjudligi sababli
moddalarning hujayra devorlari va sitoplazma bo‘ylab tashiluvi bir necha millimetr
atrofida bo‘ladi xolos. Ildizlar va poyadagi moddalarning radial tashiluvi va barg
mezofili bo‘ylab moddalarning harakati bunga yaqqol misoldir.