O`smirlik davri haqida tushuncha

O`smir organizmida ro`y beradigan o`zgarishlar

Umurtqa rivojlanishini buzilishining eng ko`p holati 11—15 yoshlarga to`g`ri keladi va ayni shu yoshlarda ro`y berishi mumkin bo`lgan defektlarni ham bartaraf etish ham oson kechadi. 20—21 yoshlarga yetib toz suyaklarining o`sishi yakunlanadi (shu davrda qizlarning jinsiy organlari ham yetiladi). Muskul vazni va muskul kuchlarining ortishi jinsiy balog`atga yetishning oxirlarida nisbatan jadalroq amalga oshadi. Bunda o`g`il bolalarda muskullarning rivojlanishi erkaklarga

xos tipda, qiz bolalarning yumshoq to`qimalari esa ayollarnikiga xos tipda amalga oshadi. Bu esa har bir jins vakiliga o`ziga xos erkaklik va ayollik sifatlarini beradi. Bu jarayonlarning nihoyasiga yetishi esa o`smirlik davridan keyin amalga oshadi.
Muskul kuchlarining ortishi o`smir jismoniy imkoniyatlarini kengaytiradi. Buni bolalar juda yaxshi anglaydilar va ularning har biri uchun bu juda muhim ahamiyatga ega. Biroq o`smir muskullari kattalarnikiga qaraganda tez toliquvchan bo`ladi va davomli kuchlanishlarga dosh berolmaydigan bo`ladi. Shuning uchun sport va jismoniy mehnat bilan shug`ullanishda buni inobatga olish lozim. Turli organ va to`qimalarning o`sishi yurak faoliyatiga ham yuqori talablar qo`yadi. O`z navbatida yurak ham qon tomirlariga qaraganda tezroq o`sadi. Bu jarayon yurak-qon tomir sistemasi faoliyatidagi funksional buzilishlarga sabab bo`lishi, yurak urishining tezlashishi, qon bosimining ortishi, bosh og`rig`i, bosh aylanishi, tez toliquvchanlik kabilar ko`rinishida namoyon bo`lishi mumkin.
Shuningdek, o`smirlik davrida ichki sekretsiya bezlari faoliyati bilan bog`liq ravishda organizmda keskin o`zgarishlar ro`y beradi. Ayniqsa qalqonsimon bez va jinsiy bezlar ajratib chiqaradigan gormonlar organizmda modda almashinishining katalizatori vazifasini bajaradi. Chunki endokrin va nerv sistemalari bir-biriga uzviy bog`liqdir. Shunga ko`ra o`smirlik davri bir tomondan quvvatning keskin ortishi va ikkinchi tomondan patogen ta`sirlarga o`ta sezgirligi bilan xarakterlanadi.
Shuning uchun aqliy yoki jismoniy ortiqcha toliqish, uzoq muddatli asabiy zo`riqish, affektlar, kuchli salbiy hissiyotlar (qo`rqish, g`azab, xafagarchilik) endokrin buzilishlarga ( menstrual siklning vaqtincha buzilishiga) va nerv sistemasi vazifasining buzilishiga sabab bo`lishi mumkin. Bunday buzilishlar ta`sirlanuvchanlikning ortishi, o`zini tuta bilmaslik, parishonxotirlik, ishda mahsuldorlikning pasayishi, uyquning buzilishi kabilarda namoyon bo`ladi.
O`smirlik davrida endokrin va nerv sistemalari faoliyatining bolalik davrida mavjud bo`lgan muvozanati buziladi, yangisi esa endigina o`rnatilayotgan bo`ladi. Bunday qayta qurilishlar albatta o`smirning ichki holati, kayfiyati, ruhiyatiga ta`sir ko`rsatadi va ko`pincha uning umumiy noturg`unligiga, ta`sirlanuvchanligiga, serjahlligiga, harakat faolligiga, vaqti-vaqti bilan hamma narsalarga befarq bo`lib qolishligi va lanjligiga asos bo`ladi. Bunday holatlarning yuzaga kelishi ko`pincha qizlarda menstrual sikl boshlanishidan biroz oldinroq yoki sikl davrida ko`proq kuzatiladi.
Jinsiy balog`atga yetish va jismoniy rivojlanishdagi o`sish o`smir ruhiyatida yangi psixologik tuzilishlarning yuzaga kelishida muhim ahamiyatga ega. Birinchidan, bu o`smir uchun juda sezilarli bo`lgan o`zgarishlar bo`lib, ular o`smirning katta bo`lganini his qilishining yuzaga kelishining obyektiv manbasi bo`lib xizmat qiladi (uning asosida o`smir o`zining kattalarga o`xshashligini his qiladi). Ikkinchidan, jinsiy balog`atga yetish boshqa jins vakiliga qiziqishni rivojlantiradi, yangi kechinma, hissiyot, tuyg`ularni yuzaga keltiradi. O`smirning ichki bandligi
va yangi taassurotlar, kechinmalarga munosabati darajasi ularning o`smir hayotidagi o`rni keng ijtimoiy sharoitlar bilan, o`smir hayotining konkret individual sharoitlari, uning tarbiyasi va muloqoti xususiyatlari bilan belgilanadi. Bu o`rinda o`smir shaxsi shakllanishiga faqat kattalar uchun mo`ljallangan kitoblar va kinofilmlar salbiy ta`sir ko`rsatishi mumkin.. Bularning barchasi, shuningdek o`rtoqlari bilan sevgi va jins muammolari haqida gaplashishlari o`smirlarda odamlar munosabatlarining intim jihatlariga ko`tarinki qiziqishni yuzaga keltirishi, erotic an`analar va ilk seksuallikni rivojlantirishi mumkin. Har ikkala jins o`smirlari uchun bu davrda ilk romantik hislarning yuzaga kelishi «birinchi muhabbat»ga duch kelishi, birinchi bo`salarni olish kabilar me`yoriy hol hisoblanadi.
O`smirlik davrining xarakterli xususiyatlaridan yana biri —bu davrda o`smirlarda kuzatiladigan o`smirlik avtonomiyasi holatidir.O`smirlik avtonomiyasining huquqiy avtonomiya, emotsional avtonomiya, makoniy avtonomiya kabi turlari farqlanadi.Ma`lumki, bola dunyoga kelgan kundan boshlab kimningdir qaramog`iga muhtoj bo`ladi. Ota-onasi va boshqa yaqinlari uni oziqlantiradi, kiyintiradi, tarbiyalaydi va bolani muntazam nazorat ostida tutadi. Ular bolani har tomonlama qo`llab-quvvatlab turadilar va bola bunday qo`llab-quvvatlash, daldalarga muhtojlik his etib turadi.
O`smirlik davrida esa bola o`z hayotini, xavfsizligini ta`minlash borasida nisbatan mustaqillikka erishadi. Endi u o`zini-o`zi himoya qila olishi, lozim bo`lsa o`zi o`z imkoniyatlari darajasida mehnat qilib, yetarli darajada daromad qilishi, o`z ehtiyojlarini mustaqil ravishda o`zi qondira olishi mumkin bo`ladi.
Yuqorida keltirib o`tilgan huquqiy avtonomiya ayni vaqtda bola o`smirlik yoshiga yetishi bilan unga qator huquqiy imkoniyatlar berilishi bilan xarakterlanadi. Bu davrda bola yuridik shaxs hisoblanib, ovoz berish huquqiga ega bo`ladi. Mabodo bu davrda o`smir ota-onasi ajralib ketgudek bo`lsa, bu holatda o`smirning qayerda va kim bilan qolishi bola xohishiga qarab hal etiladi. Shuningdek bola bu davrda o`z imkoniyatidan kelib chiqqan holda rasmiy ravishda jismoniy mehnat bilan shug`ullanishi ham mumkin. Lozim bo`lsa, ulardan o`z xattiharakati, qiliqlari uchun javob berishi ham talab qilinadi. Shu kabi huquqiy imkoniyatlarga ega bo`lish va bundan o`smirning xabardorligi uning huquqiy avtonomiyasining yuzaga kelishini ta`minlaydi. Bunday avtonomiyaga ega bo`lish o`smirda o`z xatti-harakati uchun javobgarlik, mas`uliyatlilik hissini yuzaga keltiradi.