23
– VIII asr birinchi choragi Markaziy Osiyo mintaqasida ro‘y bergan siyosiy,
ijtimoiy-iqtisodiy va etnomadaniy jarayonlar masalasiga bir qadar oydinlik kiritdi.
Yillar davomida o‘rganilib kelinayotgan mazkur arxiv hujjatlari sobiq sovet
va hozirgi o‘zbek sug‘dshunosligi taraqqiyoti uchun muhim rol o‘ynadi. Xususan,
XX asr ikkinchi choragidan boshlab sobiq Ittifoqda sug‘dshunoslikning fan sohasi
sifatida rivojlanishida Mug‘ arxivi hujjatlarini katta o‘rni bor. E’tirof etish kerakki,
sovet davri tadqiqotchilari hujjatlarni o‘rganish ishiga salmoqli ulush qo‘shdilar.
Dastlab hujjatlar ekspeditsiya rahbari A.A. Freyman tomonidan moddiy ashyo
sifatida izchil o‘rganildi. Aniqlanishicha, bu hujjatlar teri, qog‘oz va yog‘och
parchalariga yozilgan bo‘lib, shaxsiy va diplomatik xatlar,
bitimlar, taqvimlar,
xo‘jalik va hisob qaytlaridan iborat bo‘lgan. Ulardan ikkitasi arabcha, uchtasi
xitoycha va bittasi runiy yozuvida bitilgan. Qolganlari esa sug‘diy til va yozuvida
bo‘lib, barcha hujjatlar Sug‘d konfederatsiyasining Panch viloyati va uning markazi
Panjikent shahri hokimi Devashtich saroyida saqlangan, ya’ni saroy
devonxonasining arxivi hisoblangan. A.A. Freyman o‘z ekspeditsiyasi aniqlagan 74
ta hujjatning
barchasini tavsifladi, yirik va ahamiyatlilarini esa tarjima qilib,
ularning ayrimlariga sharhlar berdi. Avvaliga, ya’ni 1934 yildan “Согдийский
сборник” da nashr etila boshlangan ma’lumotlar, so‘ngra 1962 yilda yaxlit to‘plam
holida nashrdan chiqdi. Ayni vaqtda arabshunos mutaxassis I.Yu. Krachkovkiy
Mug‘ arxividagi ayrim arab tilli hujjatlarning tarjimasini va talqinini e’lon qildi.
Mug‘ arxivi hujjatlarining katta kompleksi – yuridik hujjatlar va maktublar
yirik sug‘dshunos olim V.A. Livshits tomonidan ilmiy jihatdan chuqur o‘rganilib,
lingvistik va tarixiy izohlari bilan nashr etildi. Mazkur nashrda ilk o‘rta asrlarda
nafaqat Sug‘dda, balki Markaziy Osiyo mintaqasida kechgan siyosiy,
ijtimoiy-
iqtisodiy, ma’naviy, madaniy va mafkuraviy jarayonlar chuqur tahlil etildi. Xususan,
hujjatlarda aks etgan voqealar markazi bo‘lgan Panch viloyati va Panjikent
shahrining arab istilosi chog‘idagi holati misolida butun mintaqadagi jarayonlar
tizimini ko‘rsatib berishga harakat qilindi. Ayrim yevrotsentrizm qarashlaridan
farqli ravishda istiloga qarshi kurashdagi turk-sug‘d ittifoqi masalasiga xolis
yondashildi.
24
Mug‘ arxivi hujjatlarini o‘rganish borasida O.I. Smirnovaning munosib o‘rni
bor. U 1962 yilda eronshunos olim M.N. Bogolyubov bilan hamkorlikda
Mug‘ arxividan aynan xo‘jalik mazmunidagi hujjatlarni ajratib olib, ularni tahlil etdi
va nashrdan chiqardi. Bundan tashqari O. I. Smirnova Mug‘ arxivida keltirilgan ilk
o‘rta asrlardagi Sug‘dning siyosiy, ijtimoiy-iqtisodiy tarixini tadqiq etish bilan birga
Sug‘d numizmatikasini ham izchil o‘rgandi. Manba va
numizmatik materiallarni
qiyosiy o‘rganib, ular o‘zaro to‘ldirildi. Bu kabi tadqiqotlar natijasida ilk o‘rta
asrlarda mintaqamizda ro‘y bergan tarixiy jarayonlar ancha oydinlashdi.
O‘zbekistonda Mug‘ arxivini o‘rganish jarayoni V.A. Livshitsning izdoshi
M.M. Ishoqov nomi bilan bog‘liq. Tadqiqotchi sug‘diy tili va mintaqada yozuv
madaniyati tarixi bo‘yicha ilmiy tadqiqotlar olib bordi. Bu borada Mug‘ arxivi
hujjatlaridan ham samarali foydalanildi. Sug‘dshunoslik, avestoshunoslik va
xorazmshunoslik sohalarining aynan O‘zbekistonda rivoj topishi uchun qator
ishlarni amalga oshirdi. Endilikda ilmiy ish olib boradigan
tadqiqotchilar oldida
turgan vazifa – yozma manbalarning avvalgi matnshunoslik va lingvistik
tahlillaridan kelib chiqib, har bitta hujjatning yozilish tarixi, hujjat bilan bog‘liq
tarixiy jarayonlarni izchil o‘rganish bo‘lib qolmoqda.
Mug‘ arxividagi 1.I raqamli hujjatda O‘rta Osiyoning arablar tomonidan istilo
etilishi davri, ya’ni 720-722 yillardagi siyosiy voqealar aks etgan. Voqealarning
ishtirokchilari aynan hujjatlar orqali ko‘z o‘ngimizda namoyon bo‘ladi. Ularning
qanday mavqega ega bo‘lganligi hamda siyosiy jarayonlarga qay darajada ta’sir
etganligi tarixiy nuqtai nazardan muhimdir.
Aynan 1.I hujjatining tavsifiga keladigan bo‘lsak, mazkur hujjat ko‘p
sonli
Mug‘ arxivi hujjatlari qatorida 1932 yilning bahorida Tojikiston Respublikasi
Zahmatobod tumani Haydarobod qishlog‘ida yashovchi cho‘pon Jo‘raali
Mahmadali tomonidan topilgan. Savat ichida joylashtirilgan ipak qog‘ozga notanish
harflar bilan yozilgan hujjatlar bir necha oylar davomida qo‘ldan-qo‘lga o‘tib yurdi.
Nihoyat, o‘sha vaqtlarda Zahmatobod tumani kompartiya qo‘mitasi kotibi bo‘lib
ishlagan Abdulhamid Puloti sa’yi harakati bilan hujjatlar Dushanbe shahriga olib
kelindi. Bu erda ularni qadimgi so‘g‘d tilida yozilganligi aniqlangandan so‘ng,
25
fotonusxalari Leningrad (Sankt-Peterburg) professori A.A. Freymanga o‘rganib
chiqishga yuborilgan edi. Ipak tolalari aralashmasidan tayyorlangan yuqa oqish-
kulrang qog‘ozga bitilgan bu hujjat yaxshi saqlanib qolgan. Uning hajmi 28,9x28,2
o‘lchamda bo‘lib, deyarli to‘rtburchak shaklda bo‘lgan. Uning barcha 23 qatori
to‘liq saqlangan. Qog‘oz to‘rtga buklangani bois, buklangan izlaridan yirtila
boshlagan. Qog‘ozning chap burchagidan ozgina uzilgan. Ammo matn qismi zarar
ko‘rmagan. Varaqning ostki qismida unga shirach bilan ikkinchi bir qog‘oz ulangan.
Ammo bu parcha saqlanmagan, faqatgina qog‘oz izlari qolgan xolos. Uni ilk bor
tadqiq qilgan A.A. Freyman dastlab hujjatning maktub ko‘rinishida
ekanligiga
e’tibor qaratgan. O‘qish jarayonida bu maktub Panch hukumdori Devashtichga
yo‘llanganligi aniqlangan. Sababi hujjat “Sug‘d podshosi, Samarqand hokimi
Devashtichga yuborilgan deb boshlanar edi.
Yuqoriga tahlil etilgan O‘rta Osiyo hududidan topilgan Nisadagi Parfiya
arxivi, shimoliy Afg‘onistondan topilgan Baqtriya arxivi,
qadimgi Xorazmdagi
Tuproqqal’a arxivi va Mug‘ tog‘idan topilgan arxiv hujjatlari bizga mintaqamizda
ro‘y bergan siyosiy voqealar xususida ma’lumot beradi. Qolaversa, bu hujjatlar
tarixiy shaxslar faoliyatiga to‘g‘ri baho berish, ularning yutuq va kamchiliklaridan
xulosa chiqarish, eng asosiysi tarixiy saboq uchun yordam beradi.
Dostları ilə paylaş: