O'zbek adabiy tili me’yorlari reja

-ga, -gacha, -gach, -guncha, -gani, -gudek, -gan, -gin, -gina kabi -g harfi bilan boshlanuvchi qo‘shimchalar qanday tovush bilan tugagan o‘zakka qo‘shilishiga qarab quyidagicha aytiladi va yoziladi:

a) -k undoshi bilan tugagan so‘zlarga qo‘shilganda yuqoridagi qo‘shimchalarning bosh tovushi -k tarzida aytiladi va shu harf bilan yoziladi: tok + ga > tokka, ek + gin > ekkin, kichik + gina > kichikkina kabi;

b) -q undoshi bilan tugagan so‘zlarga qo‘shilganda bu qo‘shimchalarning bosh tovushi -q tarzida aytiladi va shunday yoziladi: soliq + ga > soliqqa, chiq + gani > chiqqani, yoq + gach > yoqqach, qo‘rq + guncha > qo‘rqquncha kabi;

d) qolgan barcha hollarda so‘z qanday tovush bilan tugashidan qat’i nazar ( jumladan, g, g‘ bilan tugasa ham), ushbu qo‘shimchalarning bosh harfi g bilan yoziladi: barg + ga > bargga, dialog + ga > dialogga, bug‘ + ga > bug‘ga, tog‘ + ga tog‘ga kabi.

Qaratqich kelishigi qo‘shimchasi yozuvda -ning shaklida ifodalanadi: O‘zbekistonning iqtisodi, bilimning kuchi. Bu kelishik ma’nosi jonli nutqda -ni, she’r tilida -n, -im shakllarida ifodalanishi mumkin: Ukamni oldiga kirdim. O‘zbekiston Vatanim manim.

Tushum kelishigi doimo -ni shaklida yoziladi: Lolani ko‘rdim, mehrimni berdim kabi. She’riy til va og‘zaki nutqda -n, -di, -ti, -i shakllarida qo‘llanishi mumkin: Har fasl o‘z ishin qilar. Adl qulog‘i-la eshit holini (Muqimiy).

Qaratqich va tushum kelishiklari ba’zi o‘rinlarda belgili (-ning, -ni qo‘shimchasi bilan), ba’zan belgisiz (qo‘shimchalarsiz) qo‘llanadi. Xususiylik, aniqlik ma’nosi ifodalanganda bu kelishiklar belgili ishlatiladi (uyning eshigi, oq gulni uzatmoq kabi), umumiylik, noaniqlik ma’nosi esa bu kelishiklarning belgisiz shakli orqali ifodalanadi (shahar ko‘chasi, olma yemoq kabi).

QO‘SHMA VA JUFT SO‘ZLAR IMLOSI

Quyidagicha tuzilishdagi qo‘shma so‘zlar qo‘shib yoziladi:

• bir tushunchani bildiradigan va bir bosh urg‘u bilan aytiladigan qo‘shma so‘zlar: belbog‘, asalari, oshqozon, sheryurak, qashqargul kabi;

• xush, kam, ham, umum, bop, noma, xona, sifat, rang, baxsh kabi so‘zlar yordamida yasalgan qo‘shma so‘zlar: xushxabar, kamhosil, hamfikr, umumxalq, hammabop, tavsiyanoma kabi;

• ikkinchi qismi -(a) r, -mas qo‘shimchalari bilan tugaydigan qo‘shma so‘zlar: o‘rinbosar, cho‘lquvar, ishyoqmas, qushqo‘nmas kabi;

• keyingi qismi turdosh ot yoki obod so‘zi bilan ifodalangan geografik nomlar: Amudaryo, Yangiyo‘l, Kosonsoy, Yunusobod kabi.

Quyidagi tuzilishdagi qo‘shma so‘zlar ajratib yoziladi:

• birinchi qismi sifat, ikkinchisi atoqli ot bo‘lgan geografik nomlar: Kichik Osiyo, Sharqiy Òurkiston, Quyi Chirchiq kabi;

• qo‘shma fe’lning qismlari ajratib yoziladi: shifo topmoq, olib chiqmoq, yoza boshlamoq, aytib bermoq, ko‘rgan edi kabi;

• qo‘shma ravishlar ajratib yoziladi: har kim, hech bir, hamma vaqt, qay kuni kabi. Biroz, birpas, birato‘la, birmuncha so‘zlari bundan mustasno;

• o‘zaro -dan qo‘shimchasi bilan bog‘langan takror so‘zli birikmalar: kundan kunga, tomdan tomga, ochiqdan ochiq, ko‘pdan ko‘p kabi

Quyidagi so‘zlar chiziqcha bilan ajratib yoziladi:

• juft va takror so‘zlarning qismlari chiziqcha bilan ajratib yoziladi: asta-sekin, uch-to‘rt, kiyim-kechak, qop-qop, uy-uyiga kabi;

• juft so‘zlar orasida -u (-yu) bog‘lovchisi qo‘llansa, bog‘lovchidan oldin chiziqcha qo‘yiladi: oq-u qora, kecha-yu kunduz kabi;

• -ma, -ba yordamida birikkan so‘z qismlari chiziqcha bilan yoziladi: yuzma-yuz, rang-barang, qadam-baqadam kabi;

• arab raqamlari bilan yozilgan tartib sonlar chiziqcha bilan yoziladi: 5- sinf, 6- «V» sinf, 1991- yil, 3- mart kabi.
II. TALAFFUZ ME’YORLARI

Og‘zaki nutq jarayonida til birliklarini adabiy til me’yorlariga muvofiq aytilishi talaffuz me’yorlariga asoslanadi. Talaffuzda tovushlarning to‘g‘ri aytilishi muhim bo‘lib, o‘ziga xos qonuniyatlarga asoslanadi. Nutq tovushlarining so‘z tarkibida alifboda belgilanganidek talaffuz qilinishi me’yoriy sanalishi bilan quyidagi holatlar ham talaffuz me’yoriga muvofiqdir:

1. So‘z oxirida b tovushining jarangsizlanib, p tarzida aytilishi: hisob > hisop, kelib > kelip.

2. So‘z oxirida d tovushining t tarzida talaffuz qilinishi, d yoki t tovushlarida tushib qolishi: dard > dart, band > bant, go‘sht > go‘sh, past > pas kabi.

3. Ayrim so‘zlarda l tovushining tushib qolishi: bo‘lgan > bo‘gan, kelsa > kesa kabi.

4. Bank, tank, disk kabi o‘zlashma so‘zlarga a tovushi qo‘shib aytilishi, ba’zi o‘zlashmalar talaffuzida v tovushining f tarzida o‘zgartirilishi me’yordan chekinish hisoblanmaydi.

III. GRAMMATIK ME’YORLAR

So‘z shakllari, qo‘shimchalar, so‘z birikmalarining yozilishi, gapda so‘zlarning tartiblanishi, moslashuvi grammatik me’yorga asoslanadi. Nutqning grammatik jihatdan to‘g‘ri bo‘lishi adabiy tilning asosiy talabidir. Gapda so‘z va qo‘shimchalarning to‘g‘ri bog‘lanishi, ega-kesim mosligi, gap bo‘laklarining tartibi grammatika qoidalari asosida shakllanadi. Shuning uchun gap tuzishda, jumla qurishda quyidagilarga amal qilish lozim:

– kelishik qo‘shimchalarining ma’no va vazifalarini farqlash hamda o‘rinli qo‘llash. Masalan, -ning qo‘shimchasi ot bilan otni, -ni esa ot bilan fe’lni o‘zaro bog‘laydi: ukamning kitobi, kitobni olmoq kabi;

– ot va sifat yasovchi qo‘shimchalarni farqlash: – tuzdon (ot) gapdon (sifat), kiyimlik (ot) yashil – kiyimli (sifat), tenglama (ot) – ko‘chma (sifat) kabi;

– fe’l nisbatlarini hosil qiluvchi qo‘shimchalarni to‘g‘ri qo‘llash: tadbir o‘tkazmoq – ko‘chat o‘tqazmoq, kuldir – keltir kabi;

– ega va kesimning shaxs-sonda mosligini ta’minlash: Ular o‘qiydilar. (Ular o‘qiydi tarzida emas); – gapda so‘z tartibiga amal qilish: Uyga shoshib kirdi. (Kirdi shoshib uyga emas).

IV. SO‘Z TANLASH VA QO‘LLASH ME’YORLARI

Adabiy tilda mavjud bo‘lib, shu tilda gaplashuvchilarga tushunarli bo‘lgan so‘zni qo‘llash nutqning muhim me’yorlaridan sanaladi. So‘zni to‘g‘ri qo‘llashda quyidagilarni e’tiborga olish lozim:

– so‘zning nutqda ortiqcha takrorlanishiga yo‘l qo‘ymaslik uchun uning ma’nodoshlaridan o‘rinli foydalanish;

– shakldosh va paronim so‘zlarni ma’nolarini farqlagan holda ishlatish;

– so‘zlashuvchilar uchun tushunarsiz bo‘lgan sheva so‘zlari yoki ijtimoiy guruhlarga oid argolarni qo‘llamaslik;

– o‘zlashma so‘zlarni noo‘rin qo‘llashdan cheklanish, ularning milliy tildagi muqobillaridan foydalanish;

– so‘z qo‘llashda ixchamlik, tejamkorlikka erishish.
V. USLUBIY ME’YORLAR

So‘zni matnning xususiyati, nutqning maqsadiga muvofiq ishlatish, ko‘pchilikka tushunarli bo‘lgan so‘z shakllarini qo‘llash, so‘z va qo‘shimchalar hamda gap tuzilishidan nutq uslubining turiga muvofiq foydalanish adabiy tilning uslubiy me’yorlariga tayanadi. Uslubiy me’yorlarga amal qilishda quyidagilarni unutmaslik lozim:

– so‘zning asl va ko‘chma ma’nolarini farqlash;

– so‘zning ma’nodoshlik, shakldoshlik, uyadoshlik, darajalanish imkoniyatlarini bilish va bulardan o‘rinli foydalanish;

– so‘z va iboralarni aniq, tushunarli tarzda qo‘llash;

– nutq uslublarining o‘ziga xos xususiyatlarini nazarda tutish;

– til vositalarining badiiy, ta’sirchan imkoniyatlaridan o‘rinli foydalanish;

– so‘zlarning uslubiy farqlanishini hisobga olish.