O‘zbek filologiyasi fakulteti

yamon
, bordur Xudo qandoq qilay. 
Naylarman emdi 
mahvashim
, kо‘zdin oqar tinmay 
yoshim
, 
Bо‘lsun fido sanga 
boshim
, qilma jafo, qandoq qilay. 
Xislat yurur Majnun 
bо‘lub
, shomu saharlar oh 
urub
,
Ta’na qilur holin 
kо‘rub
, shohu gadoqandoq qilay. 

---

53 
E’tibor qilinsa, g‘azal matla’si Bobur ta’kidlaganidek, musajja’ emas. Bu 
holni shoirning “qaylarda qolding kechqurun” radifli g‘azalida ham kо‘rishimiz 
mumkin.
Ushbu g‘azallarda qо‘llangan musajja’ usuli ularning ohangdorligini 
g‘oyatda kuchaytirib, unga ayricha joziba va latofat bag‘ishlagan.
Xislat ijodida 5 baytdan 11 baytgacha bо‘lgan g‘azallar mavjud bо‘lib, 
ulardan о‘n sakkiztasi 7 baytli, sakkiztasi 8 baytli, tо‘qqiztasi 9 baytli. 
Qolganlari esa turli hajmda.
Xislat 
muxammas
janrida ham barakali ijod qildi.
 
Umuman mumtoz 
she’riyatda musammat turkumiga kiruvchi lirik janrlar orasida muxammaslar 
nisbatan kо‘proq yaratiladi. Alisher Navoiy masnaviyni “maydoni vase’”, ya’ni 
keng maydon degan bо‘lsa, XIX asr II yarmi – XX asr boshlaridagi adabiyot 
uchun muxammas shunday janrga aylandi. Xislat muxammaslari tahlili ham bu 
fikrni tasdiqlaydi. 
Hozircha bizga shoirning о‘n ikkita muxammasi ma’lum. Ularning
beshtasi muallifning о‘z ijod namunasi, yettitasi esa, haziniy, Huvaydo, Furqat, 
Muqimiy (uchta muxammas), Shavkat g‘azallariga bog‘langan taxmislardir.
“Odatda biror shoir tomonidan о‘zga bir shoir g‘azaliga bog‘langan 
muxammas shu muxammas bog‘lovchining original asari sifatida qaraladi”
29
. 
Xislat taxmis uchun ustoz va zamondosh shoirlarining mashhur g‘azallarni 
tanlar ekan, avvalo, ularning badiiyatini, poetik gо‘zallikni chuqur his qiladi va 
uni davom ettirishga harakat qiladi. Zero,“taxmisni shoir о‘zga shoirlar 
ijodidagi biror g‘azaldan ta’sirlanish natijasida yaratadi va muxammasda о‘sha 
g‘azaldagi fikr rivojlantiriladi, о‘z davri yoki sharoitiga moslashtiriladi. 
Taxmisda har bir banddagi dastlabki uch misra muxammas bog‘lovchi shoirga 
taalluqli bо‘lsa, keyingi ikki misra g‘azal egasiga taalluqlidir”
30
. Lekin 
bog‘lanayotgan muxammas faqat g‘azaldagi fikrni rivojlantirish bilangina 
cheklanmay, 
badiiy 
jihatdan 
muxammas 
bog‘lanayotgan g‘azaldan 
29
Abdug‘afurov A. Yali-yali kimniki // O‘zbek tili va adabiyoti 1963, 1-son. – B. 66-67. 
30
Hotamov N., Sarimsoqov B. Adabiyotshunoslik terminlarining ruscha-o‘zbekcha lug‘ati. –T.: 1983, – B. 
207. 

---

54 
qolishmasligi kerak.
Ma’lumki, muxammas bog‘lash shoirdan katta mahorat talab qiladigan 
ijodiy an’ana. Bunda shoir taxmis uchun asos bо‘lgan she’rning tub mohiyatini 
chuqur anglab yetishi, mazmuniy butunlikni saqlashi, baytlarga qо‘shilgan 
uchliklarni shu bayt va g‘azal mazmuni bilan uyg‘unlashtirishi, baytlarda 
qо‘llangan badiiy vositalarni takrorlamasligi, unda yangi timsollar va badiiy 
tasvir vositalarini qо‘llashi, umuman, taxmis bog‘lanayotgan g‘azal darajasida 
yangi asar bitishi talab qilinadi. Shuni alohida ta’kidlash kerakki, Xislatning 
ustozi Muqimiy g‘azallariga bog‘lagan muxammaslari yuqoridagi talablarga 
tо‘liq javob beradi. 
Xususan, Xislatning Muqimiy qalamiga mansub (Furqatning xorijga 
ketishi munosabati bilan yozilgan) mashhur g‘azallardan biriga bog‘langan 
taxmisi bu fikrni tasdiqlaydi: 
Parioso kо‘runmay о‘zni pinhon aylading ketding, 
Mani devonadek besabru somon aylading ketding, 
Misli andalib hajringda nolon aylading ketding, 
Kо‘ngulni g‘uncha yanglig‘ tah-batah qon aylading ketding, 
Xaloyiq ichra mayusu parishon aylading ketding.
Yoki Furqat g‘azaliga bog‘langan muxammasi birinchi band: 
Solsa kokil uyolib turoringiz chiroylik, 
Yuz jilva noz birlan kuloringiz chiroylik, 
Bir-bir bosib burolib yuroringiz chiroylik,
Huru pari yuzidin ruxsoringiz chiroylik, 
Jannatni gullaridin gulzoringiz chiroylik 
Shoirning mazkur muxammaslari nihoyatda sodda, ravon, xalqona 
uslubda yozilgan. Bundan tashqari, Xislat tomonidan qо‘shilgan misralar g‘azal 
baytlari bilan nihoyatda uyg‘un.
Xislat ijodida yetakchi janrlardan yana biri