O’zbek tili va adabiyoti kafedrasi o’ta-18\2 guruhi talabasi zakirova mardonaning

1.Qizniki qiyin bilan, o‘g‘ilniki o‘yin bilan bitar.

2.U qaynonasining ko‘nglini olish uchun ozmuncha yugurmadi.
Bu misollarda “o‘yin”,”yugurmoq” so‘zlariga xos ma’no ular bilan qo‘llanayotgan "bilan bitar", "ko‘nglini olish uchun", so‘zlari yordamida reallashyapti, ya’ni ma’noning reallashuvi shu so‘zlarning qo‘llanishi bilan bog‘liq. Xuddi shu sababli bu ma’nolar bog‘li ma’no hisoblanadi.

3-§. Leksik ma’noning taraqqiyot yo‘llari

Har qanday so‘z paydo bo‘lishi bilanoq, ma’lum bir tovush qiyofasi, leksik ma’nosi bilan yuzaga keladi. Demak, leksik ma’no semantik strukturada so‘zning paydo bo‘lishidanoq mavjud bo‘ladigan komponent hisoblanadi. Qo‘shimcha ottenkalar, shuningdek, stilistik belgilar esa, odatda, so‘z semantik strukturasi taraqqiyotining (umuman, so‘z hayotining) keyingi bosqichlariga xos, so‘z paydo bo‘lgandan keyingi davrlarda yuzaga keladigan hodisalardir.

So‘zning har qanday leksik ma’nosi ma’lum sabab, talab bilan yuzaga keladi va har qanday leksik ma’noning yuzaga kelishi o‘z asos va qonuniyatlariga ega. So‘zning yangi ma’nosi hamma vaqt ham yangi paydo bo‘lgan narsa-hodisalarni ifodalash talabi bilangina emas, balki aslida bor bo‘lgan narsa-hodisalarni ifodalash talabi bilan ham yuzaga keladi. Aslida, bor narsa hodisalarni yana boshqa so‘zlar bilan atashning o‘ziyoq ma’lum talab bilan, uni qandaydir o‘zgachalik bilan ifodalash talabi natijasida namoyon bo‘ladi.

Narsa-hodisalardagi o‘ziga xoslikni to‘liqligicha ifodalash, unga munosabatni aniq ifodalash talabi bilan so‘zlarning tanlanishi, shunga xoslanish natijasida so‘zlar u yoki bu ottenkani kasb etadi, uslubning ma’lum turiga xoslanadi. So‘z semantik strukturasining qo‘shimcha ottenkalar va stilistik belgi hisobiga boyishi sinonimiyaning rivojlanishiga olib keluvchi omil hisoblanadi. Sinonimiya esa tilning rivojlanish darajasini ko‘rsatuvchi omillardan biridir.

Leksik ma’noning taraqqiyoti, odatda, bir predmetning, belgining, harakatning nomini boshqa predmetga, belgiga, harakatga ko‘chirish yo‘li bilan sodir bo‘lishini yuqorida ko‘rib o‘tdik. Bundan tashqari, leksik ma’no hajmining taraqqiyotini ham nazarda tutish lozim. Leksik ma’no hajmidagi taraqqiyot ikki xildir:

1. leksik ma’no hajmining kengayishi;

   
   

2. leksik ma’no ‘hajmining torayishi.

   
   

1. Leksik ma’no hajmining kengayishida tor doiradagi voqelikni atovchi so‘z keng doiradagi voqelikni atash uchun xizmat qiladi. Masalan, "o‘q" so‘zi aslida "kamonning o‘qi" ma’nosini anglatgan. Keyinchalik "miltiq patroni", "snaryad" kabi ma’nolarni ham anglatib, leksik ma’no hajmini kengaytiradi.

   
   

Konkret ma’noning abstrakt ma’noga o‘tishi ham leksik ma’no hajmining kengayishi hisoblanadi. Masalan, "otlanmoq" aslida ko‘chmanchilik davri uchun xos konkret bir harakatni (boshqa joyga ko‘chish uchun otga minish, otga yuklanishni) atagan. Hozir esa umuman "bir joyga borish uchun hozirlanish" ma’nosiga ko‘chgan. Bu holatda avvalgi konkret ma’no o‘rnini abstrakt ma’no egallagan.

Atoqli otni turdosh otga (yoki boshqa bir turkumga) aylanishi ham leksik ma’no hajmining kengayishi hisoblanadi. Bunday holat hozirgi o‘zbek tili uchun tipik emas. Masalan, Don-Juan - ispan legendasining qahramoni, "donjuan"- ishqiy sarguzashtlar shaydosi. Yoki Rentgen - olim, rentgen – apparat kab.

2. Leksik ma’no hajmining torayishida keng doiradagi voqelikni atovchi so‘z tor doiradagi voqelikni atash uchun xizmat qiladi. Masalan, turdosh otning (yoki boshqa biror turkumga xos so‘zning) atoqli otga aylanishi ham leksik ma’noning torayishi sanaladi. Po‘lat (atoqli), po‘lat (turdosh ot), O‘tkir (atoqli ot), o‘tkir (turdosh), ergash (fel), Ergash (atoqli ot).

   
   

Ma’lumki, leksik ma’no bir necha tomondan baholanadi. Avvalo, etimologik leksik ma’no va etimologik bo‘lmagan leksik ma’no farqlanadi.

Etimologik leksik ma’no o‘z-o‘zidan etimologiyada o‘rganiladi. Etimologik bo‘lmagan leksik ma’no ikki turga bo‘linadi :

1. eski leksik ma’no;

   
   

2. hozirgi leksik ma’no.

   
   

Tarixiy leksikologiyada eski leksik ma’no tadqiq etiladi. Hozirgi leksik ma’no esa tasviriy leksikologiyada o‘rganiladi. Til taraqqiyotining o‘rganilayotgan bosqichida mavjud bo‘lgan leksik ma’noga shu davrning o‘ziga qarata hozirgi leksik ma’no deyiladi. So‘zning hozirgi leksik ma’nolari quyidagicha tasnif etiladi:

1)bosh ma’no va yasama ma’no; 2)to‘g‘ri ma’no va ko‘chma ma’no;
3)nominativ mano va figural (majoziy) mano; 4)erkin ma’no va bog‘liq ma’no.
So‘zning leksik ma’nolari sistemasida, avvalo, bosh ma’no va yasama ma’no farqlanadi. Bosh ma’no boshqa bir leksik ma’noning taraqqiy etib chiqishi uchun asos bo‘lgan ma’nolardir. Bosh ma’noning taraqqiyoti natijasida yuzaga kelgan ma’no yasama ma’no hisoblanadi. Masalan, "ochiq" so‘zining bosh ma’nosi - berklanmagan ( yopiq so‘zining antonimi): ochiq eshik kabi. Quyidagi ma’nolar shu bosh ma’nodan taraqqiy etib chiqqan yasama ma’nolardir:
1)"tushunarli", "aniq", "yashirmay ochiq gapirmoq", "qo‘li ochiq" kabi. 2)"Unli tovush bilan tugallanuvchi": ochiq bo‘g‘in.

So‘zning bosh ma’nosi, odatda, to‘g‘ri ma’no sanaladi. Masalan, tosh so‘zining to‘g‘ri ma’nosi "qattiq tog‘ jismi" (kamen). Bu shu so‘zning to‘g‘ri ma’nosidir. Tosh so‘zining bag’ri tosh, tosh ko’ngil kabi bog‘lanishidagi "qattiq" ma’nosi oldingi bosh ma’nosiga nisbatan yasama, shu bilan birga ko‘chma ma’nodir. Har qanday yasama ma’no ko‘chma ma’no hisoblanadi. Ma’noni ko‘chirish asosida yotgan obraz so‘nishi, unitilishi mumkin.

Shunga qaramay, bunday ma’no ko‘chma ma’no deb atalaveradi.

Leksik ma’nolar nomlovchi (nominativ) ma’no va majoziy (figural) ma’no deb ham ikki guruhga ajratiladi. Ma’lum bir predmet, belgi, harakatning atamasi bo‘lgan leksik ma’noga nominativ ma’no deymiz. Masalan, gul so‘zining nominativ ma’nosi o‘simlik turlaridan birini atashdir.

Shu so‘z davraning guli birikmasida "sara", "noyob", "chiroyli" ma’nosini anglatadi. Bu shu so‘zning figural ma’nosi hisoblanadi. Nominativ ma’no bevosita bog‘lanadi. Figural ma’no esa, voqelik bilan shu so‘zning nominativ ma’nosi orqali bog‘lanadi. Figural ma’no obrazlilik, majoz hosil qilish uchun ishlatiladi. Ba’zan figural ma’no xuddi nominativ ma’nodek gavdalanadi. Bu ma’noni boshqacha atab bo‘lmaydi, topilgan izohlar ham biror so‘zning figural ma’nosi bo‘ladi. Masalan, tuz so‘zining “gapning tuzi” kabi bog‘lanishidagi ma’nosini qaymoq, mag‘iz so‘zlarining figural ma’nosi orqaligina izohlash mumkin (gapning qaymog‘i, gapning mag‘zi kabi).
So‘zning bosh ma’nosi nominativ ma’no bo‘ladi. Har bir so‘z bir bosh ma’noga ega. Ammo nominativ ma’no bittadan ortiq bo‘lishi ham mumkin. Chunki nominativ ma’no uchun voqelik bilan bevosita bog‘lanishning mavjud bo‘lishi va shu ma’noning voqelikning atamasi bo‘lishi shart qilib qo‘yiladi. Shuning uchun yasama ma’no ham nominativ ma’no bo‘la oladi. Masalan, til so‘zining bosh, to‘g‘ri nominativ ma’nosi -"og‘izda joylashgan va tam, maza bilishga xizmat qiladigan organ". Shunga nisbatan "til-nutq organi" ma’nosi yasama ma’nodir. Voqelik bilan bog‘lanishiga, voqelikni atashiga ko‘ra esa bu ma’no nominativ ma’no (yasama nominativ ma’no) hisoblanadi. Shu so‘zning yana til-"nutq", til - "aloqa- fikrlashuv quroli"; til - "puflab gapiradigan asboblarning havo oqimiga to‘siqlik vazifasini bajaruvchi ma’lum bir qismi" kabi leksik ma’nolari ham
nominativ ma’nolardir. Chunki bu ma’nolar o‘zi anglatadigan voqelikning atamasi bo‘lib xizmat qiladi.
Shu so‘zning quyidagi leksik ma’nolari esa figural ma’no hisoblanadi. Masalan, til - "nozik tomon", "sir": dehqonchilikning tilini bilmoq, mashinaning tilini bilmoq, "yozish uslubi, stili" asar tili, til -"ifodalanayotgan tuyg‘u, kechinma"- ko‘yning tili.
Leksik ma’no yana erkin ma’no va bog‘lik ma’no deb ham ajratiladi. Juda tor kontekstda ma’lum bir semantik guruhni tashkil etuvchi sanoqli so‘zlar bilangina bog‘lanishda reallashuvchi ko‘chma ma’noga bog‘li ma’no deyiladi. Qolgan holatlarda anglashiluvchi leksik man’oga erkin ma’no deyiladi. Masalan, "chekmoq" fe’lining "g‘am chekmoq" , "dard chekmoq", "azob chekmoq" kabi bog‘lanishlardagi ma’nosi tor kontekst doirasidagina reallashuvchi ko‘chma ma’no hisoblanadi. Bu so‘zning chilim chekmoq, sigaret chekmoq kabi biriktirishlardagi ma’nosi erkin ma’nodir.
Kontekst har qancha tor bo‘lishidan qatiy nazar, agar so‘z to‘g‘ri ma’noda qo‘llanilsa, uni bog‘li ma’no deb bo‘lmaydi. Masalan, tin - "xavo" so‘zi juda tor kontekstli: birgina tin olmoq (nafas olmoq, nafas rostlamoq) birikmasida o‘zining to‘g‘ri manosida qo‘llaniladi. Shu sababli buni bog‘li ma’no deb bo‘lmaydi.
So‘zning semantik strukturasida, leksik ma’nodan tashqari, stilistik bo‘yoq ham hisobga olinadi. Masalan, ona, onajon so‘zlari leksik ma’no anglatishi jihatidan bir xil. Ammo bu so‘zlar o‘zaro stilistik bo‘yog‘i nuqtai nazaridan farqlanib turadi. Bulardan ona so‘zining semantik strukturasi stilistik bo‘yoq jihatidan betaraf, predmetga shaxsning munosabati ifodalanmagan. Ammo onajon so‘zida bunday munosabat aniq sezilib turadi, ya’ni unda predmet atalibgina qolmay, unga munosabat ham bildirilgan.
So‘zning semantik strukturasida asosiy hodisa uning leksik ma’nosidir.
Stilistik bo‘yoq shu leksik ma’noga suyanadi. Stilistik bo‘yoq bir so‘zning leksik ma’nosiga nisbatan har xil bo‘lishi mumkin. Shu sababli bir so‘zning leksik ma’nolari xatto turli nutq ko‘rinishiga xoslangan bo‘lishi ham mumkin. Stilistik bo‘yoq asosan ikki xil ifodalanadi:

1. Morfema yordamida; 2. So‘z negizining o‘zi bilan.

   
   

Bulardan tashqari, kontekst yordamida ham ifodalanishi mumkin. Birinchi va ikkinchi usul bilan ifodalanish leksik ma’noga bog‘liq, uchinchi usul bilan ifodalanish esa asosan leksik qo‘llashga bog‘liq.

Stilistik bo‘yoqning morfema bilan ifodalanishiga morfologik ifodalanish deyiladi. Masalan, -cha (uycha),...gina(qizgina),.,.jon (otajon),...chak, ...choq (kelinchak, qo‘zichoq). Bu morfemalar asosan erkalash ma’nosini ifodalash uchun ishlatiladi.
Stilistik bo‘yoq so‘z negizining o‘zi bilan ifodalansa, leksik ifodalanish deyiladi. Bunda stilistik bo‘yoq ko‘pincha so‘zlarning o‘zaro semantik munosabatidan kelib chiqadi. Masalan, yuz, bet, aft, bagira, chexra so‘zlari o‘zaro ma’lum semantik munosabatda bo‘lib, asosan bir ma’noni anglatadi. Ammo bu so‘zlar stilistik bo‘yog‘iga ko‘ra farqlanadi. Shu nuqtai nazardan eng betaraf so‘z "yuz" so‘zidir. Ikkinchi o‘rinda "bet" so‘zi turadi, bu so‘zda stilistik bo‘yoq aniq sezilib turadi. Aft, bashara so‘zlarida esa stilistik bo‘yoq yanada kuchliroq ifodalangan bo‘lib, o‘zi anglatayotgan predmetga salbiy munosabat yanada yaqqol seziladi.
Stilistik bo‘yoq har biri o‘z doirasida neytral bo‘lgan so‘zlarni o‘zaro ma’no munosabatiga kiritish orqali ham tuziladi. Bunday ifodalanishga kontekstual ifodalanish deyiladi. Masalan, bosh so‘zi kishi organizimiga nisbatan ishlatiladi, kalla so‘zi esa odatda hayvon organizmga nisbatan ishlatiladi. Bularning har biri o‘z ishlatilish doirasida stilistik nuqtai nazaridan betarafdir.
Masalan, boshini ko’tardi, kalla solib sho’rva qildi. Ammo "kalla" so‘zi
hayvonlardan odamga ko‘chirilishi natijasida bosh so‘zi bilan o‘zaro ma’lum semantik munosabat hosil qilib, stilistik bo‘yoqqa ega bo‘ladi. Odatda bosh so‘zi aql bilan bog‘lansa, kalla so‘zi shuning aksini anglatish uchun ishlatiladi. Kontekstual ifodalanishda stilistik bo‘yoq nutq vaziyatida reallashadi. Masalan, olim so‘zi haqiqatda olim kishiga nisbatan aytilsa, stilistik bo‘yoq betaraf bo‘ladi. Taqlidchiga qarata mazax tariqasida aytilsa, stilistik bo‘yoqqa ega bo‘ladi. Masalan, Olimimiz nima der ekan.
So‘zning semantik strukturasiga bog‘liq holda so‘zning qo‘llanishi ham ta’kidlanadi. So‘zning qo‘llanishi ma’lum darajada leksik ma’noning taraqqiyoti bilan bog‘liqdir. Shunga ko‘ra so‘zning qo‘llanishini "leksik qo‘llash"deb atash mumkin. Leksik ma’no bilan leksik qo‘llash bir-biridan farq qiladi.

1. Leksik ma’no til birligidir, ya’ni shu tilda gapiruvchilar tomonidan tanilgan, qabul qilingan bo‘ladi. Leksik qo‘llash esa, individual nutq hodisasidir, ya’ni shu tilda gapiruvchilar orasida umumlashmagan, faqat ayrim kishining nutqigagina xos bo‘ladi.

   
   

2. Leksik ma’no lug‘at tarkibiga kiradi, u lug‘atda beriladi. Leksik qo‘llash esa lug‘atda berilmaydi. Lekin lug‘atga kirishi mumkin bo‘lgan imkoniyat (potensial)dir.

   
   

3. Leksik qo‘llash shu so‘zga xos leksik ma’nolardan birining ayrim kishi nutqida yangicha berilishi, yangicha baholanishidir. Leksik qo‘llash shu tilda gapiruvchi shaxslar tomonidan tanilsa, ko‘pchilik nutqida ishlatilsa, shundagina leksik ma’noga aylanadi.

   
   

4. Leksik ma’no kontekstda reallashadi: kontekst ko‘p ma’noli so‘zning bir leksik ma’nosini reallashtiradi. Leksik ma’no har galgi konkret bog‘lanishlar tufayli yuzaga kelmaydi, balki shu konteksgacha shakllangan bo‘ladi, kontekstning shu ma’noni yuzaga chiqarib beradi, xolos.

   
   

Leksik qo‘llash esa kontekstning o‘zida sodir bo‘ladi. Uni individual, konkret bir

muallif tuzgan matn yuzaga keltiradi, leksik qo‘llash shu kontekstning o‘zi tufayli tug‘iladi va shu kontekst doirasidagina mavjud bo‘ladi.
Masalan, A.Qahhorning "Sinchalak" asaridan keltirilgan parchaga nazar solsak quyidagi holatni ko‘rishimiz mumkin.
—...Qalandarov yaxshi tashkilotchi deymiz, lekin bu chiroyli guldasta qanaqa gullardan bog‘langanini bilmaymiz. (55-bet) Bu matnda guldasta so‘zi orqali tilga olinayotgan qahramonning tashkilotchilik mahorati tavsiflangan.
Leksik qo‘llash nutqning deyarli barcha ko‘rinishlarida uchraydi. Shunday bo‘lishiga qaramay, leksik qo‘llash asosan badiiy nutqqa xos deb qaraladi. So‘zning semantik strukturasiga shu so‘zning tildagi boshqa so‘zlar bilan bo‘lgan ma’no munosabatlariga zid kelmaydigan leksik qo‘llashlargina ijobiy bo‘ladi. Shunday talabga javob beradigan leksik qo‘llash shu so‘zning leksik ma’nosida mavjud imkoniyatlarni davom ettiradi va bora-bora leksik qo‘llashdan leksik m’anoga aylanishi ham mumkin.

1.