“О„zbek tili va adabiyotini о„qitish metodikasi” kafedrasi zulxumor Mirzayeva, Komil Jalilov
Yüklə 1,93 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
to„qimalilik, emotsionallik
va subektivlikdir , ya‘ni badiiy matn muallifning tasavvuri mahsuli o‗laroq o‗quvchining his- tuyg‗ulariga ta‘sir qiladi va uni har bir o‗quvchi har xil ta‘sir qiladi. O‗quvchi badiiy asarni mutolaa qilishda undan ma‘lumot olish yoki asar syujeti va qahramonlariga old detallarni eslab qolishni o‗ziga asosiy maqsad sifatida belgilamaydi. Masalan, Bobur hayoti va siyosiy faoliyati haqida ilmiy tadqiqot qilayotgan kishi Pirimqul Qodirov yoki Xayriddin Sultonovning Boburga bag‗ishlangan romanlariga emas, balki ―Boburnoma‖ga va Bobur haqida yozilgan ilmiy asarlarga murojaat qiladi. Shu bilan birga, badiiy asarni hammadan bir xil tushunish va talqin qilishni talab qilish badiiy asarning qiymatini yo‗qqa chiqaradi. Masalan, ―O‗tkan kunlar‖da Otabek va Kumush fojiasiga kim aybdor, degan savolga har bir o‗quvchhi asarni qanday tushunganidan kelib chiqib har xil javob beradi: kimdir jamiyatni va o‗sha davr urf-odatlarini, kimdir ota-ota rayiga qarshi borolmagan va keyinchalik ikki xotin orasida muvozanatni saqlay olmagan Otabekni, kimdir Toshkentga kelganida kundoshini har safar gap bilan chaqib oladigan Kumushni, kimdir opasi Xushro‗yning maslahatini o‗zicha talqin qilgan Zaynabni, kimdir xotinini oxirigacha o‗ylanmay qilingan hatti- harakatlardan qaytara lmagan Yusufbok hojini, kimdir boshidan qizini Toshkentga yuborishga qarshi bo‗lgan Oftob oyimni ayblaydi, yana kimdir boshqa aybdorlarni sanashi mumkin va en qizig‗i, bunda to‗g‗ri yoki noto‗g‗ri javob yo‗q, har bir kitobxon asarga o‗z tushunishidan kelib chiqib yondashadi va bunda har biri haq. Quyida keltirilgan matnlarni solishtiring: 1-matn Xo‗jand shahri Sirdaryo ikkiga ayrilgan yerda joylashgan edi. Uning tabiiy joylashishi hamda shahar hokimi Temur Malikning qahramonligi bilan xo‗jandliklar mo‗g‗ullarga kutilmagan qarshilikni ko‗rsatadilar. Xo‗jand shahri himoyachilari Temur Malik boshchiligida qariyb bir oy davomida o‗z shahrini mudofaa qiladilar. Oxiri ilojsiz qolganda o‗t ichida qolgan shahar qal‘asini ming nafarga yaqin bahodir tark etib, Temur Malik bilan Sirdaryo o‗rtasidagi orolda joylashib olib, dushman bilan mardlarcha olishdilar. Nihoyat, maxsus kemalar yasab, daryo oqimi bo‗ylab, Xorazm tomon suzib ketdilar. Yo‗l-yo‗lakay dushman bilan jang qildilar. Xalq qahramoni Temur Malikning bundan keyingi vatanparvarlik jasorati Xorazm va ona yurtining boshqa hududlarini himoya qiluvchilar safida kechdi. (A. Muhammadjonov. O„zbekiston taixi. Umumiy o„rta ta‟lim maktablarining 7- sinfi uchun darslikdan) 2-matn Shu kecha osmonda bulut paydo bo‗lib, charaqlab turadigan yulduzlar ko‗zdan g‗oyib bo‗ldi. Oy ham qoramtir quyuq bulutlar orasidan ba‘zan Temur Malik sarkardaning dimishqiy qilichidek yarqirab ko‗rinib qolardi. Tun qorong‗iligini panoh etib, oroldagi yigitlar o‗n besh manjanaqni qirg‗oq – daryo bo‗yiga qator tizib, beliga moyli lattalarni arqon bilan mahkam bog‗lagan xarsangtoshlar uyib qo‗yildi. Yarim tunda Shohmurod Ko‗histoniy boshchiligidagi ikki kemaga yigirmaga yaqin sarboz o‗tirib, orolning yuqori tomonida payt poylab turishdi. Orolning quyi tomoniga terib qo‗yilgan manjaniqlarga xarsang qo‗yilib, o‗rtada yonib turgan gulxanga kosov tiqib, yondirib, xarsanglarni o‗t oldirib, manjaniqlarni otisha boshlashdi. Qattiq egilgan archa taxtasi olovli toshlarni daryo ustidan o‗tkazib, dushman borgohini otashbo‗ron qilisha boshlashdi. O‗n besh manjaniqdan tinimsiz otilib turgan olovli xarsanglar mo‗g‗ullarni vahimaga soldi. Xarsanglar yerga tushib, ancha vaqtgacha yonib turardi. O‗tov tepasiga tushganlari tosh namatni yorib kirib o‗t oldirardi, otlar hurkib to‗rt tomonga qochardi. Dushman sarosimaga tushib, bezovta bo‗lgan otlarini ushlab, yonayotgan o‗tovlarini suv sepib o‗chirayotgan bir paytda shiddat bilan daryoning narigi qirg‗og‗iga ‗otib ketgan ikki kemani dushman payqamay qoldi. Mirmuhsin. “Xojand qal‟asi” romanidan 3-matn Sen Xo`jandsan, Chingizlarga Darvozasin ochmagan, Temur Malik orqasidan Sirdaryoga sakragan, Muqannasan qorachig‗i Olovlarga sachragan, Shiroqlarni ko‗rgan cho‗pon Cho‗lig‗imsan, Vatanim. Muhammad Yusufdan Birinchi matnning maqsadi – ma‘lumot berish, o‗quvchi uni konkret ma‘lumot olish maqsadida o‗qiydi, bunda matndagi ma‘lumotning to‗g‗riligi muhim ahamiyat kasb etadi va bu ma‘lumotni har xil talqin qilib bo‗lmaydi: o‗quvchining matnni tushungan yoki tushunmaganligini matn asosida savollar berib, o‗quvchi berayotgan javoblarning to‗g‗ri yoki noto‗g‗riligiga qarab bilish mumkin. Ikkinchi matn esa o‗quvchi tasavvurida manzarani gavdalantiradi, lekin matnni o‗qigan har bir o‗quvchi bu manzarani har xil tasavvur qiladi. Matnda tasvirlangan voqea tarixda bo‗lib o‗tgan, lekin uni aynan muallif tasvirlagan tarzda bo‗lgan deya olmaymiz, matnni o‗qiyotgan o‗quvchi uchun ham bu ahamiyatsiz, chunki u asarni ma‘lumot olish maqsadida o‗qimaydi. Uchinchi matn ham o‗quvchi his-tuyg‗ulariga ta‘sir qiladi, tasavvurini jonlantiradi. Demak, badiiy matn bilan ishlashda uning boshqa turdagi matnlardan Yüklə 1,93 Mb. Dostları ilə paylaş:
|