“О„zbek tili va adabiyotini о„qitish metodikasi” kafedrasi zulxumor Mirzayeva, Komil Jalilov

farqlarini 
va badiiy asarni o‗qish yoki o‗qitishdagi 
maqsadlar 
ham boshqa turdagi matnlarni 
o‗qish yoki o‗qitishdagi maqsadlardan tubdan farq qilishini hisobga olish kerak. 
Asarni hamma har xil tushunadi va talqin qiladi, hatto bir o‗quvchi bir asarni har xil 
paytda o‗qiganda har xil xulosalarga keladi va bu holatni normal holat sifatida qabul 
qilinishi lozim. Shuni hisobga olga holda, adabiyot darslarida o‗qituvchi e‘tiborni 
asardagi ma‘lumotlarni o‗quvchilarga yodlatish yoki o‗quvchilarga asarning ma‘lum 
bir talqinini yagona maqbul talqin sifatida singdirishi emas, balki ularga asar matni 
bilan ishlash asnosida 
badiiy matn, o„z bilimlari va hayotiy tajribalari hamda 
kontekstdan kelib chiqqan holda o„z talqinlarini yaratishga yordam berishi
lozim. 
O‗qish jarayoning meta-kognitiv tahlili badiiy matn mutoalaasiga tadbiq qilinsa, 
badiiy matn bilan ishlash va undan ma‘no chiqarish jarayoni 
interfaollik, 
konstruktivlik va strategiklik 
tamoyillariga asoslanganini ko‗rish mumkin:

---

1) O„qish – bu interfaol jarayon. 
O‗qish – bu o‗quvchi va matn orasidagi 
interfaol
jarayon va bu jarayonda 
o‗quvchida mavjud sxemalar matnni tushunishning qay darajada samarali bo‗lishini 
hal qiladi. Alohida olingan so‗zlarni tushunish hamda matnning kengroq kontekstini 
tushunish matnni tushunishning asosidir, ya‘ni o‗quvchi matnda ishlatilgan so‗zlarni 
tushunmasa yoki so‗zlarni tushungani bilan kontekstni tushunmasa, ya‘ni matnda 
so‗z ketgan hodisa yoki voqelik haqida yetarli bilimi bo‗lmasa, ma‘no chiqara 
olmaydi.
Misol: 
Bor edi beshada bir tund sher, 
Vahshat aro ko‗k asadidek daler. 
(Alisher Navoiy. “Hayrat ul-abror”dan) 
Ushbu parchani tushunish uchun 
besha – to„qay, tund – yirtqich, vahshat – 
yovvoyi, ko„k – osmon, asad – sher, daler – qo„rqmas
so‗zlarining ma‘nosini bilish 
lozim. 
Yoki: 
Yorsiz ham bodasiz Makkaga bormoq ne kerak? 
Ibrohimdin qolg‗on ul eski do‗konni na qilay?! 
(Mashrabdan) 
Ushbu baytning ma‘nosini tushunish uchun Makkaga borib haj qilish Islomning 
besh farzlaridan biri ekanligini, ―Ibrohimdin qolg‗on ul eski do‗kon‖ deganda 
Makkadagi Ibrohim alayhissalom qurdirgan va muqaddas sajdagoh bo‗lgan Ka‘ba 
nazarda tutilhanligini bilish kerak. 
Yana bir misol: 

---

- Turing, bugun professor Rauf Abdullayevich obxod qiladi! – dedi u Sherzod 
uyg‗onishi bilan qaddini rostlab. – O‗rinlaringizni yaxshilab tartibga solinglar. 
Tumbochkaning ustida ortiqcha narsalar turmasin.
(O„tkir Hoshimov, “Nur borki, soya bor”dan) 
Ushbu parchani tushunish uchun o‗quvchi ―obxod‖ (kasalxonada shifokorning 
bemorlar yotgan palatalarni aylanishi) nima ekanligini bilishi kerak. 
O‗qituvchi o‗quvchiga asarni tushunishga yordam berishi uchun undagi mavjud 
sxemalarni faollashtirishi – o‗quvchida mavjud bilimlar majmui va hayotiy tajribani 
ishga solishi lozim. Shu bilan birga, asarni tushunish, undan ma‘no chiqarish uchun 
sxemalar yetarli bo‗lmasa, unda asarni o‗qitishdan oldin va o‗qitish davomida 
bilimlardagi bo‗shliqlarni to‗ldirib borish –sxemalarni shakllantirishkerak bo‗ladi. 
Bunda asarni o‗qitishdan oldingi va asar bilan ishlash davomida bajariladigan savol 
va topshiriqlar muhim rol o‗ynaydi, shuning uchun xorij darsliklarida bunday savol 
va topshiriqlardan keng foydalaniladi.

---

AQSH maktablarining yuqori sinflari uchun mo„ljallangan A. Eplbi (Arthur 
Applebee) va boshqalar hammuallifligidagi “Jahon adabiyoti” darsligida (Boston, 
“McDougal Littell” nashriyoti, 2008) “Rumiy she‟riyati” mavzusiga kirish 
oldidanso„fiylik va so„fiy she‟riyatining o„ziga xos xususiyatlari bo„yicha ma‟lumot 
berilishi