O‘zbek tili va Gumanitar fanlar

Tezkorlikni rivojlantirish. Harakatlarni tez bajara olish yengil atletikachilarning muhim fazilatlaridan biridir. Tezkorlik sakrovchining depsinishi, uloqtiruvchilarning siltashi, sprinterning yugurishi uchun zarurgina bo‘lib qolmay, balki boshqa turdagi atletlarga ham zarur fazilatdir. Yuqori darajadagi tezkorlik tezlgi kam bo‘lgan harakatlarni osonroq bajarishga imkon yaratadi. Bu esa ishning ko‘proq vaqt davom etishiga yordam beradi. Sportchining harakat tezligiga birinchi navbatda muskullarni taranglashtirib, bo‘shashtirib turadigan harakatlarni yo‘lga solib va boshqarib turadigan bosh miya qobig‘ining tegishli nerv faoliyati sabab bo‘ladi. Bu faoliyat sportchining sport texnikasi qanchalik takomillashganiga, muskullarning kuchi va elastikligiga, uzoq davom etadigan ish paytida esa uning chidamliligiga bog‘liqdir. Sportchining harakat tezligini uning muskul kuchini oshirish bilan ancha yaxshilash mumkin. Ma’lumki atlet harakatlariga tashqi qarshilik qancha oz bo‘lsa, bu harakatlar shuncha tez bajariladi. Lekin jixozlarning musobaqalar qoidasiga ko‘ra belgilangan og‘irligini kamaytirish mumkin emas. Shuningdek yaxshi tayyorgarlik ko‘rgan atlet vaznini uning sog‘ligiga ta’sir etmasdan kamaytirsh ham mumkin emas. Lekin sportchini kuchini ko‘paytirish mumkin. Kuch ko‘paysa, u tashqi qarshiliklarni osonroq yengadi, demak tezroq harakat qila oladi.
Muskul kuchini oshirish hisobiga harakat tezligi darajasini ko‘tarish, juda katta kuchanish qobiliyatini yaxshilash hisobiga bo‘ladi. Anchagina muskul kuchi sarflay olish qobiliyati bo‘lsagina atletikachi kuchli harakatlarni bajara oladi, portlaganday tez kuch namoyon eta oladi. Bularsiz sprintda ham, g‘ovlar osha yugurushda ham, sakrashda ham, uloqtirishda ham muvaffaqiyatga erishish mumkin emas. Kuchni oshirish uchun mashqlarni mumkin qadar tez bajarish muhim. Buning uchun sakrash mashqlaridan yuk bilan sakrash mashqlari nihoyatda foydali.
Harakat tezligini muskullarni elastiklik xususiyatidan foydalanishni yaxshilash bilan erishish mumkin, chunki kerak me’yorda cho‘zilgan muskul katta kuch bilan va tez qisqaradi. Muskullarni elastikligini yaxshilash uchun ularni cho‘zadigan maxsus mashqlardan keng foydalanish mumkin. Bu bilan bo‘g‘inlardagi harakatchanlik ham ortib boradi, antogonist muskullarni harakat amplitudasi kattaroq bo‘lishiga qarshiligi kamayadi va osonroq, tezroq harakat qilish mumkin bo‘ladi. Tez harakatlarni, ayniqsa siklik xarakterdagi harakatlarni bajarish paytida, shu vaqt faol ishda ishtirok etmayotgan antagonist muskullarini bo‘shata olish muhimdir. Yengil atetikaning ayrim turlarida eng yuqori sur’at ozroqqina vaqt davom etsa kifoya. Buning uchun maxsus chidamlilik zarur. Chidamlilikning oshishi esa, atletning yanada tezroq harkat qila olishiga imkon beradi.
Trenirovkada jismoniy fazilatlarni rivojlantirish va texnikani yaxshilash uchun zarur vositalar va metodlar qo‘llanilmagani sababli, ko‘pincha sportchilarda tezkorlik rivojlanishi to‘xtab qoladi. Fazilatlar va texnikaning taraqqiyot darajasi o‘zgarmay qolishi natijasida, nihoyaga yetgan darajada tez harakatlarni takrorlashda bir xillik paydo bo‘ladigan, harakatlar bir xil ritmda bajariladigan sharoit tug‘ilib qoladi. Bu, asosan, siklik harakatlarga taalluqlidir. Bir xil maksimal ritmda ko‘p marta takorlash natijasida, harakatning bosh miya qobig‘idagi ma’lum stereotip hosil bo‘lishiga asoslangan odatiyligi avtomatlashishi paydo bo‘ladi. Bu jismoniy va irodaviy fazilatlar darajasi oshgan taqdirda ham, tezkorlik ortishiga to‘sqinlik qiladi. Hosil bo‘lib qolgan reflektor aloqalarini “uzib” tashlab, dinamik stereotipni o‘zgartirib, yangi tezroq sur’atga o‘tish hamma vaqt ham sportchining qo‘lidan kelavermaydi. Yosh sportchining shakillanish yillarida jismoniy fazilatlar jo‘shqin riojlanishi va texnika o‘sishi munosabati bilan tezkorlik turg‘unlashib qolishiga asos yo‘q. Lekin keyinchalik, fazilat va texnika taraqqiyot darajasi o‘sgan sari, ularni takomillashtirish qiyinlasha boradi. Tezkorlik turg‘unlashib qolishi, muhim bir ritm hosil bo‘lib qolishi uchun sharoit yaxshilana boradi.
Qisqa masofaga yuguruvchilarning, sakrovchi va uloqtiruvchilarning natijalari turg‘unlashib qolishiga ko‘pincha qaror topgan dinamik stereotipni o‘zgartirib, harakat tezligini oshirib olish uchun sportchiga yordami tegadigan mashqlar yo‘qligi sabab bo‘ladi. Stereotipni o‘zgartirib, harakat tezligini oshirish uchun atlet anchagina iroda kuchini ko‘rsatib, harakatlarni mumkin qadar tezroq bajarishga o‘zini majbur qilishi kerak Bunga erishmoq uchun sakrash, yugurish yoki uloqtirishni turg‘unlashib qolganidan ortiqroq tezlikda bajarishga imkon beradigan sharoit yaratib beriladi. Masalan, uloqtiruvchilar yengilroq snaryad bilan mashq qilsa, turtki berish harakati tezroq bo‘ladi. Sakrashda depsinish tezligini o‘rganib qolganidan oshirish qiyinroq. Bunga faqat asta-sekin erishsa bo‘ladi. Buning uchun iroda kuchini maksimal ishga solib, depsinishni maksimal tezlikda takror-takror bajaraverishdan bo‘lak iloji yo‘q. Ma’lumki, balandlikka, uzunlikka sakrashda yugurib kelish uzunligi optimal darjadan kamaysa, depsinishning davom etish vaqti ortadi, depsinish tezligi esa pasayadi. Demak, sakrashda depsinish tezligini mashq qilish va texnikani takomillashtirish uchun ko‘proq yugurib kelishning optimal uzunligini qo‘llash kerak.
Lekin bir mashg‘ulotda to‘la masofadan yugurib kelib sakrashni ko‘p marta takrorlab bo‘lmaydi, chunki charchash sababli yugurish tezligi va depsinish tezligi pasayadi. Bunday qiya yo‘lakda qisqa masofaga yugurib borish uzoq yugurib kelish o‘rniga o‘tadi, uzunlikka, uch hatlab va langarcho‘p bilan sakrashdagi yugurish va tepsinishni maksimal tezlikda ko‘proq bajarishga imkon beradi.
Yugurib kelib balandlikka sakrovchilar depsinishni tezlashtirish uchun boshqacharoq usul qo‘llaydilar. Ma’lumki, balandlik ortgan sari, depsinish tezligi ham orta boradi. Balandlik ortishi sakrovchida qo‘zg‘atuvchi jarayonni oshiradi, uni bor iroda kuchini ishga solishga, sakrashni chaqqon va tez bajarishga majbur qiladi. Shunng uchun depsinish tezligini tinmay bunaqa qilaverish yaramaydi. Tajriba shuni ko‘rsatdiki har kuni eng yuqori balandlikka sakrayverganda natija pasayib ketar ekan. Buning sababi- maksimal iroda kuchni haddan tashqari ko‘p marta safarbar qilaverish natijasida nerv charchab qolishidir. Maksimal kuchlanish bilan depsinib balandlikka sakrash miqdorini ko‘paytirish uchun, to‘siqdan o‘tib ketmaydigan, biror narsaga, masalan, daraxt shoxiga yoki osilib turgan buyumga sakrab yetish kabi maxsus sakrash mashqlarini qo‘llash kerak. Agarda sakrovchi har gal sakraganda o‘sha buyumga yetaversa, uni ham balandroq ko‘taraverish kerak. Qisqa masofaga yuguruvchilarning harakat tezligini oshirish ham bunday oson emas. Buning uchun birinchi navbatda guruh usulida mashg‘ulot o‘tkazish qo‘llaniladi. Birgalikda start olgan, tezlanish mashq qilayotgan, yugurayotgan paytda maksimal tezlikdagi harakatni bajarishga intilib, sprinterlar katta kuch sarflaydilar. Bundan tashqari, yuguruvchilarga harakatni erishilganidan ortiq tezlikda bajarishga imkon beradigan yengillashtirilgan sharoit yaratib berish kerak. Buning uchun bedana qadam yugurish, tezlanish bilan yugurish, qiya yo‘lakda yugurish qo‘llaniladi. Bedana qadam yugurishda 30-50 m da tezlanish shaklda takror bajariladi. Mayda qadamni jadallatish ham, tezlatish ham oson bo‘ladi. Sprinterlar va g‘ov osharlar bedana qadam yugurish yordamida harakatlarni tez almashtirishni muskullarni qisqartirish va bo‘shatishni tez almashtirishni ta’minlaydigan nerv-muskul koordinatsiyasini takomillashtiradilar. Bu yugurish tezligiga ijbiy ta’sir qiladi.
Tezlanib yugurish keng tarqalgan bo‘lib, yuguruvchi turg‘unlashib qolgan maksimal tezligini shuni yordamida oshirishga harakat qiladi. Tezlanishli yugurishda sportchi tezlikni asta-sekin oshirib, uni maksimal darajagacha yetkazadi. Bunday tezlanishlarda yuguruvchi qaror topib qolgan chegaradan yugurib kelayotib o‘tib ketishga va loaqal qisqagina bir oraliqda yanada katta tezlika erishishga harakat qiladi.
Ana shunda u bajara olgan yangi tezroq harakatlar organizmda tegishli o‘zgarishlar bo‘lishiga sabab bo‘ladi. Lekin tezlanishlar paytida qaror topgan maksimal tezlikni juda oz miqdorda va qisqagina oraliqda oshirish mumkin. Boshqacha talablar qo‘yiladi. Shuning uchun bunday tezlanishlarni ko‘p martalab va tez-tez takrorlansagina ularning ta’siri bo‘la oladi. Sprinterlar uchun 50-60 metrli qiya yo‘lakda yugurish samaraliroqdir. Yugurib kela turib, 30-50 m ga qiya yo‘lakdan yugurib ketganda turg‘unlashib qolgan maksimal tezlik ortadi. Yuguruvchi tezroq depsinishga o‘rganadi, burilishdan to‘g‘ri yo‘lakda chiqishda jadalroq qadam tashlaydigan bo‘ladi. Lekin yengillashtirilgan sharoitda bajariladigan qiya yo‘lakda yugurishga to‘la o‘xshash emas. Shuning uchun u sprinter trenirovkasining oz qisminigina tashkil etishi mumkin. Sur’ati tezlasha boradigan ritmik baland tovush yordamida ham yugurish va harakatda turg‘unlashib qolgan maksimal tezlikni oshirish mumkin. Chunki sprinter o‘z qadami jadalligini tovush sura’tiga moslab tashlashga intiladi.
Bir mashqni trenirovka qilish natijasida sportchining tezkorligi ortgandan keyin, u boshqa mashqlarni ham tez bajara oladimi yo‘qmi ekanini bilish muhimdir. Tajribalar shuni ko‘rsatadiki, hosil bo‘lgan tezkorlik harakat strukturasi o‘xshash bo‘lmagan boshqa mashqlarga o‘tmaydi. Masalan, sprintda trenirovka qilish natijasida ishlash chastotasi oshmaydi. Boshqarilishi o‘xshash bo‘lgan harakatlarda esa bunday emas. Sprint yugurishda hosil bo‘lgan tezkorlik fazilati sakrashda depsinishga va uloqtirishda oyoqni to‘g‘rilash harakatiga o‘tadi. Harakat tezligi maxsus mashqlar, tanlangan yengil atletika turini to‘liq bajarish va boshqa jismoniy mashqlar vositasida ortadi. Harakat tezligi bir qator boshqa fazilatlarga ham bog‘liq bo‘lgani uchun, shu fazilatlarni rivojlantirish ham tezkorlik ortishiga ta’sir ko‘rsatadi. Shuning uchun kuchni rivojlantiradigan, muskullar egiluvchanligini va bo‘g‘inlar harakatchanligini yaxshilaydigan maxsus mashqlar qilish ham kerak bo‘ladi. Tezkorlik rivojlantiradigan maxsus mashqlar turli, mumkin qadar tez harakatlardan, jumladan, sportchi ixtisos olayotgan yengil atletika turi elementlariga maksimal darajada yaqin harakatlardan iborat bo‘ladi.
Trenirovka mashqlarini takror bajarish o‘rtasidagi dam olish atlet tezlikni pasaytirmasdan xuddi o‘sha ishni takrorlashga tayyor bo‘lish uchun kerakdir. Ammo takroriy ishlar o‘rtasidagi dam olish vqti uzoq davom etsa, harakat tezligi pasayadi. Bu markaziy nerv sistemasining holati o‘zgarishdan, bosh miya qobig‘ining nerv to‘qimalari qo‘zg‘aluvchanligi pasayishidan, shuningdek, razminka va dam olishdan oldingi pasayishidan shunday bo‘lsa kerak. Dam olish qancha davom etishi mashq turiga, sportchining kayfiyatiga uning tayyorlik darajasiga, trenirovka sharoitiga bog‘liqdir. Dam olish intervali ishga tayyor bo‘lish vaqtiga qarab sub’ektiv yo‘l bilan konkret aniqlanadi. Katta tezlik talab qiladigan mashqlarni tez-tez trenirovka qilish ma’quldir. Bir mashg‘ulotdagi nagruzka sportchi keyingi mashg‘ulotgacha to‘liq dam ola biladigan va trenirovka ishini yana samarali bajara oladigan darajadan ortib ketmasligi kerak.