O‘zbek tilining tarixiy grammatikasi

hamza harflari bor. Bundan tashqari, arab alifbosida turkiy tillarda keng tarqalgan p, ch, g  
undoshlari uchun maxsus harflar yo’q. Keyinchalik pe ( ), chim ( ), gof ( ) harflari turkiy 
til alifbosiga kiritilgan bo’lsa-da, ular juda kam ishlatilgan va qul yozma asarlarda deyarli 
yozilmagan. 
Eski o’zbek tili haqida gapirganimizda, undagi qat`iy qoidani ta`kidlash joiz: arabcha va 
forscha so’zlar manba tili yozuvida qanday yozilsa, turkiy matnlarda ham shunday yozilgan. 
a’larning tugri yozilishiga juda katta e`tibor berilgan,arabcha suzlar yozilishini buzish qupol 
xato, madaniyatsizlik va savodsizlik xisoblangan. 
Eski o’zbek tilidagi, umuman, o’zbek tili tarixida qo’llangan unlilarning miqdorini 
belgilash masalasi munozaralidir. Tadqiqotchilarning unlilarni aniqlash borasida turli 
tamoyillarni - unlilarning old qator-orqa qator, cho’ziq-qisqalik xususiyatlarini asos qilib olishi 
natijasida ularning miqdorini ayni bir xil belgilash uchun qiyinchilik tugdirib keldi. Til tarixiga 
oid ilmiy ishlarda eski o’zbek tilida 6 ta, hta, 9 ta unlining mavjud bo’lganligi haqida fikrlar 
uchraydi. 
Eski o’zbek tilidagi turkiy so’zlarda singarmonizm qonunining amal qilishi, hozirgi o’zbek 
shevalarida kontrast juft unlilarning saqlanib qolishi eski o’zbek tilida 9 ta unli, arabcha, forscha 
so’zlardagi a unlisining eski o’zbek tilidagi o’rni qat`iyligini xisobga olganda a0 ta unli mavjud 
bo’lgan degan xulosaga kelish mumkin. 
Shunday qilib, eski o’zbek tilida 10 ta unli fonema bo’lib, ular quyidagilar:
a, ə, o, o’, u, ү, i, ı, e, a-.
a’nlilar harakteristikasi: 
a- umumturkiy, orqa qator, quyi-keng, lablanmagan. Manbalarda alif bilan beriladi, ayrim 
qisqa bo’ginlarda harfiy ifodaga ega bo’lmaydi. 
a- arab, fors tilidan o’zlashgan so’zlarda qo’llanadi, orqa qator, quyi-keng, lablangan. 
YOzuvda har doim harfiy ifodaga ega va alif  bilan berilgan. 
a- aksariyat turkiy tillarda mavjud, old qator, quyi-keng, lablanmagan. Manbalarda alif
bilan beriladi, qisqa bo’ginlarda alif ifodalanmasligi ham mumkin. 

---

10 
e- turkiy tillarda keyin paydo bo’lgan va i old qator unlisining varianti sifatida vujudga 
kelgan. Eski o’zbek tilida mustaqil unli sifatida qatnashadi, kontrast juftligi yo’q, old qator, 
o’rta-keng, lablanmagan unli, yozuvda so’z boshida alifu yoy bilan, so’z o’rtasi va oxirida yoy 
bilan yoziladi. Ayrim yodgorliklardagi qisqa bo’ginda hfhaiy ifodaga ega bo’lmasligi mumkin. 
i- umumturkiy, old qator, yuqor-tor, lablanmagan. harfiy ifodasi e unlisiga aynandir. 
i- umumturkiy, orqa qator, yuqori-tor, lablanmagan, harfiy ifodasi i unlisi bilan aynandir. 
o- umumturkiy, orqa qator, o’rta-keng, lablangan. So’z boshida alifu vov, so’z o’rtasi va 
oxirida vov bilan berilgan. 
o’- umumturkiy, old qator, o’rta-keng, lablangan. harfiy ifodasi o bilan aynandir. 
u- umumturkiy, orqa qator, yuqori-tor, lablangan, harfiy ifodasi o unlisi singaridir. 
6- umumturkiy, old qator, yuqori-tor, lablangan, harfiy ifodasi o, o’,u unlilari bilan 
o’xshash. 
Bu unlilar o’rni bilan birlamchi va ikkilamchi cho’ziqliklarga ega bo’ladi. a’lar xuddi 
hozirgi o’zbek tilidagidek, uch xil xususiyatiga ko’ra tasnif qilinadi: 
I. Tilning gorizontal harakatiga ko’ra: 
a.Old qator(til oldi, yumshoq) unlilar: a, i, 6, o’, e. 
2. Orqa qator(til orqa, qattiq) unlilar: a, i, u, o, a-. 
II. Tilning vertikal holatiga ko’ra: 
a.Yuqori(tor): 6, u, i, i. 
2.o’rta(keng): o’, o, e. 
3.quyi(keng): a,a, a. 
III. Lablarning ishtirokiga ko’ra: 
a.Lablangan: u, 6, o, o’, a. 
2.Lablanmagan: a, a, i, i, e. 
Arab yozuvi asosidagi eski o’zbek yozuvida bu unlilarning har biri uchun aloxida belgi 
bo’lmasa-da, so’zning o’zak va qo’shimchasi tarkibidagi q,g’ o’zakdagi unlining qattiqligiga, k, 
g esa yumshoqligiga ishora qilib keladi: atqa-otga; etka-go’shtga; to’rga-to’rga, (yuqoriga). 
hozirgi o’zbek adabiy tili talaffuzi va yozuvida old qator(yumshoq) va orqa qator(qattiq) 
unlilar keskin farqlanmaydi. Lekin eski o’zbek tilida bu farq katta ahamiyatga ega. a’nlilarning 
qatori old, orqa ekanligi tilning gorizontal-tishlar yoki bo’giz tomonga harakati bilan belgilanadi. 
Tilning tishlarga yaqinlashgan holatida talaffuz etilganda, old qator unlilar xosil bo’ladi. Orqa 
qator unlilar talaffuz etilganda, tilning uchi milkdan ancha uzoqlashadi. 
a’nlilarning qattiq-yumshoqligi hozirgi o’zbek tilidan boshqa barcha turkiy tillarda, 
shuningdek, eski o’zbek tilida ham juda katta ahamiyatga ega, unlilarning qattiq-yumshoqligi 
so’z manolarini farqlashga xizmat qiladi: olturdi-o’tirdi, o’lturdi-o’ldirdi;to’r-uyning to’ri, tor-