Leksik sinonimiya Leksik sinonimiya leksemalarning bir xil ma’no anglatishiga ko’ra guruhlanishidir: yelka, kift, o’miz (birinchi guruh); in, uya, oshyon (ikkinchi guruh); nur, shu’la, yog’du, ziyo (uchinchi
guruh) kabi. Bunday guruhlar tilshunoslikda sinonimik qatorlar deb nomlanadi. Har bir
sinonimik qatorda:
leksemalarning denotativ ma’nosi bir xil, ifoda semalari (ma’no qirralari, uslubiy bo’yoqlari,
subyektiv baho, qo’llanish doirasi) har xil bo’ladi. Masalan, ozod, erkin, hur, sarbast leksemalari bitta denotatni- “o’z erki, haq-huquqiga egalik”ni ataydi. Biroq ularda o’zaro
farqlanuvchi ifoda semalari ham bor. Xususan, erkin leksemasi bir qadar betaraf ma’noli
bo’lsa, ozod leksemasida ko’tarinki ruhni ifodalash, hur leksemasida badiiy uslubga xoslik
sezilib turadi, sarbast leksemasi esa eskirgan, kitobiydir. Qiyos qiling: Erkin nafas olmoq (O’TIL, 2-tom,-451). Toki, bizdan olis avlodlarga ozod va obod Vatan qolsin! (I. Karimov).
Yashnagan el tillarda doston, Qutlug’ nomi hur O’zbekiston (M. Sh.). Podshohning nikohida bo’lgan xotinlari posbonlar bilan uncha hisoblashmay, ko’pincha ularni qo’lga olib, sarbast yashaydilar (O.);
b) ifoda semalari ba’zan darajalanadi: yuz, bet, aft, bashara, turq leksemalarining barchasida
(“yuz”dan boshqalarida) salbiy bo’yoqli semalar bor, biroq bu semalarda salbiy bo’yoqning
ifodalanish darajasi har xil: u “bet”dan “turq”qa tomon ortib, kuchayib boradi. Qiyos qiling: U
72
betlari yumdalangan, oppoq sochlari yulingan bu telba xotinni o’zining qirq yillik umr yo’ldoshiga o’xshata olmadi. Yuqoridagi xususiyatlardan, ayniqsa, ifoda semalarining har xilligidan kelib chiqib, lekik
sinonimlar quyidagi turlarga ajratiladi:
