O‘zbek tilining tarixiy grammatikasi

Tushum kelishigi. Eski o’zbek adabiy tilida tushum kelishigi –ni \\-ni \\ -n \\-i \\-i 
variantlariga ega bo’lgan. 
-ni\\-ni. Bu affiks o’zbek tili taraqqiyotining barcha davrlarida qo’llanib kelgan. Yolni 
berkitayin, qamugni qutqarayin (qR). Bu so’zni kizladilar (TF). Bu qo’shimcha «Bobirnoma» 
asarida qaratqich manosini bildirgan: Bir qirgavulni u’sku’nasini to’rt kishi yeb tugata almaydur 
(BN). 
-n. Bu qo’shimcha varianti eski o’zbek tilida ancha faol qo’llangan Lekin u III shaxs egalik 
qo’shimchasidan keyin qo’shilgan: qilich birla bashin kesti (o’N). Ismailnin’ evin sordi (qR). 
Tushum kelishigining bu qo’shimchasi she`riy asarlarda keng qo’llangan. 
-i\\-i. Bu qo’shimcha I va II shaxs egalik qo’shimchalaridan keyin qo’shilgan: Adl qulagi-
la eshit xalimi (Muqimiy). Aqlimi tamam aldi tu’gmai giribanin’ (Furqat). 
Tushum kelishigining belgisiz qo’llanishi ham eski o’zbek tili uchun harakterlidir: 
qoymagumdur etagin’ (Bobir).Ko’n’u’l shakar bikin agzin’ ko’ru’p (Sakkokiy).  
Tushum kelishigininu’ qadimgi turkiy tilga xos bo’lgan –g\\-g,-ig\\-ig\\-ug\\-u’g variantlari 
eski o’zbek tilida uchramaydi. 
Jo’nalish kelishigi. Bu kelishik qo’shimchasi eski o’zbek tilida –qa\\-ga \\- ka \\ -ga, –a\\-
a va –na \\-na kabi variantlarga ega. Shu bilan birga, qadimgi turkiy tilga xos bo’lgan –garu\\ -
garu’ \\ -qaru \\ -karu’, -ra \\ -ra, -ru \\-ru’ qo’shimchalari ham ayrim yodnomalarda uchraydi. 
-ga\\–gga varianti unli va jarangli undosh bilan tugagan so’zlarga qo’shiladi, –qa 
qo’shimchasi jarangsiz undoshlar va g,x undoshlari bilan tugagan negizlarga qo’shiladi: Eykim 
bari she`r axliga sen xan yan’lig \\ She`rin’ bhari she`rlarga sultan yan’lig (Bobir). Lala 
qadaxina tashqa urdun’ \\ Jala gu’xxarini bashqa urdun’(hamsa).
XIII-XIV asr yodgorliklarida bu tartib buzilgan, ya`ni, -ga o’rnida –qa qo’shimchasi yoki 
aksincha qo’llanavergan: Ibraximga \\ Ibraximqa, avga \\ avqa, otga \\ otqa (qR). 
-ka\\ -ga. Til oldi unlilari qatnashgan negizlarga qo’shiladi. Eski o’zbek tilida qay xollarda 
–ka, qaysi xollarda –ga qo’shimchasining qo’shilishini aniqlash birmuncha qiyin, chunki arab 
yozuvida bu ikki variant ham (kof) harfi bilan yozilgan. Shunga qaramasdan, jarangli va sonor 
undoshlar va unlilardan so’ng –ga, jarangsiz undoshlardan so’ng –ka qo’shimchasining 
qo’llanganini mushoxada qilish mumkin: Ko’n’lu’mga dard kelgali...(Boburnoma).Elikka 
menin’ yashim yeti (Sh. turk). 
-a /-a. Bu affikslar undosh bilan tugagan so’zlarga qo’shiladi. Lekin uning qo’llanishi 
janrlar bo’yicha chegaralangan. Bu forma XIII- XIV she`riy asarlarda ham, prozaik asarlarda 
qo’llangani xolda, XV asr va undan keyingi davrlarda asosan she`riy asarlarda uchraydi: 
Bashlarini qashima yetku’ru’n’u’z (Shayboniynoma). Kel, taqi yurtun’a ega bol (Sh.tar.). Ne 

---

16 
uchun avval o’zu’n’a ashna qqildin’ meni (Otoiy). Ya rabb, ne ajab yari jafakara yoluqtum \\ 
Ko’zi-yu qashi jadu-vu makkara yoluqtum (Lutfiy).  
Qadimgi turkiy tilga oid bo’lgan –garu/-garu’//-qaru/-karu’//-ru/-ru’ affikslari eski o’zbek 
tilida o’zining kelishik funktsiyasini yo’qotgan. a’lar keyinchalik eski o’zbek tilida ham ravish 
yasovchilarga aylanib ketgan. 
Qadimgi turkiy tilga oid bo’lgan –ra/-ra affiksi «Tafsir»da uchraydi: Ya Muhammad,