1. Ma’no sinonimlari (ideografik sinonimlar). Bunday sinonimlar ma’no qirralari bilan
farqlanadi. Masalan, achchiqlanmoq, g’azablanmoq, qahrlanmoq leksemalari “g’azabi
kelmoq” ma’nosi bilan bir sinonimik qatorga birlashadi, ammo ularda shu ma’noni ifodalash
darajasi bir xil emas, u “achchiqlanmoq”dan “g’azablanmoq”qa, “g’azablanmoq”dan esa
“qahrlanmoq”qa qarab kuchayib boradi.
2. Uslubiy sinonimlar (stilistik sinonimlar). Bunday sinonimlarning leksik ma’nosi ijobiy yoki
salbiy bo’yoqlar (uslubiy semalar) bilan qoplangan bo’ladi, ayni shu uslubiy semalar
sinonimlarning uslubiy vosita sifatidagi qiymatini belgilaydi. Masalan jimaymoq, iljaymoq,
irjaymoq, tirjaymoq, ishshaymoq, irshaymoq leksemalarining barchasida bitta leksik ma’no
“ovoz chiqarmay miyig’ida kulish” hodisasini nomlash bor, ammo shu ma’no jilmaymoq
leksemasida biroz ijobiy, iljaymoq leksemasida biroz salbiy bo’yoq bilan qoplangan, bu
salbiy bo’yoq irjaymoq, tirjaymoq, ishshaymoq va irshaymoq leksemalarida yanada ortib
boradi.
3. Nutqiy sinonimlar- nutqning u yoki bu turiga xoslanishi bilan o’zaro farqlanadigan
sinonimlar. Masalan, ozgina, picha, sal, xiyol, jinday, qittay, jichcha qatoridagi ozgina
leksemasi nutqning barcha ko’rinishlarida (adabiy nutqda ham, so’zlashuv nutqida ham)
qo’llana olgan holda, picha, sal, xiyol, jinday, qittay, jichcha leksemalari faqat s’zlashuv
nutqiga xoslangandir.
Kontekstual sinonimiya
Kontekstual sinonimiya- til birligi sifatida o’zaro sinonim bo’lmaganleksemalarning ma’lum
kontekst doirasida (demak, nutq ichida) sinonimik munosabatga kirishishi. Masalan, chinni va
kosa so’zlarining leksik ma’nolari birxil emas: chinni “idish-tovoq, izolatsion materiallar
yasash uchun ishlatiladigan oq loy”ni, kosa esa “piyoladan kattaroq idish”ni ataydi, shunga
ko’ra ular sinonim hisoblanishmaydi, ammo ayrim shevalarda chinni leksemasi “kosa”
ma’nosida ham qo’llanadi, binobarin, shu shevaga xos konrekst ichida u kosa leksemasining
sinonimiga aylanadi. Masalan, Xoljonbika... xitoyi chinnida moy olib keldi. (J. Sh.).
Tilda leksik manolari o’zaro teng bo’lib, farqlovchi semalari bo’lmagan leksemalar ham
uchraydi: so’roq va savol, xabar va darak, tema va mavzu, ot va nom kabi. Tilshunoslikda bu
kabi leksemalar absolut sinonimlar yoki leksik dubletlar deb ikki xil nomlanmoqda.
Dostları ilə paylaş: |
