O‘zbek tilining tarixiy grammatikasi

Ayni bir payt munosabatini ifodalovchi boglovchisiz qo’shma gaplar. Bunday qo’shma 
gaplarda denotativ voqealar bir paytda yoki ketma-ket sodir bo’ladi. Misollarga murojaat 
qilaylik: Bu to’rt devan avazasin rub`i ma’sku’nga’ yetku’ru’b-men, «hamsa» panjasiga panja 
urub-men (ML ag’0). Mazkur misoldagi denotatlar birin-ketin sodir bo’lmoqda. Birinchi 
denotat (bu to’rt devan avazasini rub`i ma’sku’nga’ yetku’ru’b-men)ning tugashi bilan ikkinchi 
denotat («hamsa» panjasiga panja urub-men) sodir bo’lmoqda. Bu gaplar orasida mustaxkam 
ichki boglanish mavjud. Ikkinchi denotatning yuzaga kelishi birinchi denotatning bajarilishi 
bilan bogliq. Gaplarning pozitsion joylashishi ham qat`iy: birinchi denotatni ikkinchi o’ringa 
o’tkazib bo’lmaydi. Demak, semantik jixatdan ikkinchi denotat birinchi denotatni o’ziga 
tobelashtirib kelmoqda. Birinchi denotat ikkinchi denotatning bajarilish paytini bildirgan. 
Yuqorida ta`kidlanganidek, predikatlar oxangdoshligi sodda gaplarning boglanishida muxim 
vosita bo’lmoqda.
Yana bir misol: Bo’lbo’l bila’ Gul va Sham` bila’ Parvana arasida munazara bitibdur, 
anda ko’b diqqat ko’rgu’zu’btu’r (MN ah). a’shbu misolda denotatlar o’zaro payt 
munosabatidan tashqari, izoxlash munosabati orqali ham boglangan. Ikkinchi denotat birinchi 
denotatni izoxlab ham kelmoqda, ya`ni misolda «Bo’lbo’l bila’ Gul» va «Sham bila’ Parvana» 
nomli sermazmun, mukammal asarlar yozdi degan tagbilim mavjud. Denotatlarning o’zaro 
semantik boglanishida ba`zi leksik elementlarning (munozara – anda) ham muxim ahamiyati 
bor. Birinchi denotat tarkibidagi munozara leksik elementi ikkinchi denotat tarkibidagi anda 
leksik elementi orqali ifodalangan. a’larning joylashish tartibi ham qat`iy, o’zaro o’rin 
almashtirib bo’lmaydi, chunki ikkinchi denotatning yuzaga kelishiga birinchi denotat sabab 
bo’lmoqda.
Zidlanish munosabatini ifodalovchi boglovchisiz qo’shma gaplar. Denotatlar o’zaro payt 
munosabati bilan birga, zidlanish munosabati orqali ham boglanishi mumkin. Misol: har 
kimga’ kim, bir vafa ko’rgu’zdu’m, yuz bevafalig ko’rma’gu’ncha’ qutulmadim (Mq ho’). 
Misoldagi zidlanish ikki xil shakl – ham leksik, ham morfologik shakl orqali ifodalangan. 
Birinchi denotatdagi bir vafo leksik elementi ikkinchi denotatdagi yuz bevafolig leksik 
elementi bilan, predikatlar bo’lishli-bo’lishsizlik (ko’rguzdum – qutulmadim) munosabati bilan 
oppozitsiyaga kirishgan. Denotatlarning joylashishi ham qat`iy, ikkinchi denotatning bajarilishi 
birinchi denotatni taqozo etmoqda. Yana bir misol: Bavujudkim, Samarqandnin’ a`lami 
ulamasi erdi, she`r va’ muammaga dagi mayil erdi (MN qg’).
har ikkala gapning predikati shaklan ot kesim orqali ifodalangan. Ikkala denotatda ham 
sub`ektga xos bo’lgan xususiyatlar ifodalanmoqda, ya`ni birinchi denotatda sub`ektning 
mansabi ifodalanayotgan bo’lsa, ikkinchi denotatda sub`ekt faoliyati izoxlanmoqda. 

---

68 
Denotatlarning joylashishi erkin, ularning o’rnini almashtirish mumkin. a’larning semantik 
boglanishida dagi leksik elementi muxim rol` o’ynamoqda. Dagi leksemasi ikkinchi denotat 
bilan birinchi denotatning semantik aloqasini ta`min etmoqda.
Dagi leksemasi «o’zbek tilining izoxli lug’ati»da «takroran, qaytadan, yangidan, yana, 
bundan tashqari, buning ustiga» kabi manolarni anglatishi aytiladi (o’zbek tilining izoxli 
lug’ati, a9ha, n’hg’). Demak, dagi – yana fikrning xali tugallanmaganligini, ikkinchi denotat 
birinchi denotatning mantiqiy davomi ekanligini anglatgan.
Bundan shunday xulosa chiqarish mumkinki, dagi leksemasi ishtirok etgan boglovchisiz 
qo’shma gaplarda mustaxkam semantik boglanish mavjud bo’ladi.
Navoiy asarlarida ravishdosh shakli mustaqil predikat bo’lib kela olgan: Namus dastarin