O’zbekiston aloqa va axbototlashtirish agentligi toshkent axbotot texnologiyalari universiteti

- E shedul bo’yicha mehnat daromadlari, ish haqi, xizmatchilarning maoshlari va 
nafaqalar soliqqa tortiladi;
- F shedul bo’yicha devidentlar va boshqa taqsimlangan kompaniya daromadlari soliqqa
tortiladi. To’lanishi: daromad solig’i summasini aniqlashda, haqiqatda olingan yillik daromaddan
soliq imtiyozlari chegirib tashlanadi. Hozirgi vaqtda Buyuk Britaniyada har bir kishi shaxsiy
chegirma deb ataladigan soliqqa tortilmaydigan daromadni chegirib tashlash huquqiga ega.
Shaxsiy chegirma 1990-91 soliq yilida yiliga 3900 f.st.ni tashkil etgan. 3900 f.st.dan ortadigan
daromad 20% stavka bo’yicha soliqqa tortiladi. Yuqori stavka (40%) daromadning 25500 f.st. 
dan oshadigan qismi uchun qo’llaniladi. Ilgari Buyuk Britaniya soliq qonunchiligi oilaviy

---

6 
juftlikni bitta soliq to’lovchi sifatida ko’zda tutardi. Xotin kishi er qaromog’ida hisoblangan va 
er yagona soliq dekloratsiyasini to’ldirishi va soliq organiga topshirishi lozim bo’lgan.
Xotin kishining har qanday daromadi erining daromadiga qo’shilgan, lekin bunda er
qo’shimcha shaxsiy chegirma qilish huquqiga ega bo’lgan. Hozirgi vaqtda er-xotin daromadlari
alohida soliqqa tortiladi.
Soliqqa tortiladigan bazaga, shuningdek ko’rlarga, to’liqsiz oilalarga va uy
xizmatkorlariga ehtiyoji bo’lgan, ularning xizmatlaridan foydalanadiganlarga beriladigan kichik
imtiyozlar tizimi ham ta’sir ko’rsatadi. Shaxsiy chegirmalar va er-xotin uchun beriladigan
imtiyozlardan so’ng nafaqa va boshqa fondlarga badallar uchun imtiyozlar ham katta ahamiyatga
ega.
E shedul bo’yicha daromadlardan xizmat safarlari bilan bog’liq xarajatlar, avtomobillarga
xizmat ko’rsatish xarajatlarini chegirib tashlashga ruxsat beriladi. Tadbirkorlik maqsadlarida o’z
shaxsiy avtomobilidan foydalanuvchi shaxs o’z daromadlaridan avtomobilga xizmat kursatish va
uning amortizatsiyasi bo’yicha joriy xarajatlarni chegirish mumkin. Uydan ishgacha yo’l
xarajatlari chegirib tashlanmaydi.
Buyuk Britaniyadagi norezidentlik qoidasi bo’yicha daromad solig’idan shaxsiy chegirma
qilish huquqiga ega emas. Biroq, quyidagi hollarda unga imtiyozlar berilishi mumkin:
 Britaniyalik millatga tegishli bo’lgan millatlar, hamdo’stlik yoki Irlandiya
Respublikasi aholisiga;
 Buyuk Britaniya yoki Angliya koloniyalari davlat xizmati apparati xizmatchilari
yoki sobiq xizmatchilariga;
 Men oroli va Normandiya orollari rezidentlariga;
 Ilgari Buyuk Britaniya rezidenti bo’lgan, hozirda boshqa mamlakatlar rezidentlari
bo’lganlarga, faqat ularning yoki oila a’zolarining sog’lig’i bilan bog’liq sabablarga
ko’ra;
 Davlat xizmatchilari bevalariga;
 Buyuk Britaniya bilan soliq kelishuvlari bo’lgan mamlakat rezidentlariga.
Jismoniy shaxslarning quyidagi daromadlari soliqqa tortilmaydi.Natural ko’rinishda
beriladigan, faqat o’z oluvchilari foydalanishi mumkin bo’lgan va pul ko’rinishida qaytarib
berilmaydigan nafaqalar; milliy jamg’arma sertifikatlari bo’yicha foizlar; nogironlarga nafaqalar;
stipendiyalar, talabalarga nafaqalar; ishsizlik, kasallik, onalik bo’yicha (ya’ni ijtimoiy sugurta
tizimida to’lanadigan) nafaqalar va boshqalar.
Buyuk Britaniya soliq qonunchiligida boshqa davlatlardagi kabi shaxsiy daromadlar 2 ga
bo’linadi: yollanib ishlashdan mehnat haqi ko’rinishida va investitsiyadan daromadlar.
Investitsiyadan olinadigan daromadlarni soliqqa tortish bazasiga foizlar, dividendlar va sof renta
to’lovlari kiradi. Kapital o’sishi daromad solig’iga tortilmaydi. Kapitaldagi ulushli ishtirokdan
olinadigan dividendlar daromad solig’iga tortiladi, lekin, bu ulushni sotishdan olinadigan 
daromad bunday soliq bazasiga kirmaydi. 1965 yilgacha bu daromadlar umuman soliqqa 
tortilmagan, 1965 yildan kapital o’sishiga maxsus soliq joriy qilindi. 1982 yildan boshlab kapital 
o’sishi ko’rinishidagi daromad inflyatsiya uchun chegirmalarni ajratgandan so’ng hisobga 
olinadi.
Manbada undirish tizimidan foydalanilmagan hollarda soliq to’lovchi o’z kutilayotgan
daromadi haqida soliq inspektoriga ariza beradi, soliq inspektori soliq to’lovchi deklaratsiyasi va
uning ilovalaridan ma’lumotlar asosida daromad solig’i hisobini olib boradi. Soliq yil davomida

---

7 
4 ta teng ulushlarda to’lanadi. Soliq yili oxirida haqiqatda olingan daromadlar summasi 
aniqlanib, daromad solig’ining yakuniy hisob-kitobi tuziladi. Ortiqcha to’langan soliq summasi 
soliq to’lovchiga qaytarib beriladi, kam to’langan bo’lsa, undirib olinadi.
Fuqarolar ish haqidan boshqa daromadlar olmaydigan hollarda besh yilda bir marta 
deklaratsiya to’ldiradilar. Dastlab doimiy ishga kirayotgan paytda deklaratsiya rasmiylashtiriladi. 
Bu soliq to’lovchining statusini aniqlovchi (sh.j. oilaviy ahvolini) barcha holatlarni belgilab olish
uchun qilinadi. Bu ma’lumot asosida soliq xizmati soliq to’lovchi va ishchi beruvchiga
shifrlangan hujjat hisoblangan, kodlangan xabarnoma jo’natadi. Oilaviy soliq to’lovchilar
deklaratsiyalari “V” (er-xotin uchun) va “N” (yakka shaxs uchun) belgilariga ega bo’ladi.
Daromad solig’i jami yillik daromadni hisobga olgan kumulyativ asosda hisoblab
chiqiladi va shu asosda yig’ib olinadi.
Agar oldin to’langan soliq hisobga olib bo’lingan bo’lsa yoki imtiyoz qo’llanilmaydigan
darajada kichik bo’lsa, u holda foydalanilmagan imtiyozlar keyingi hafta uchun kelgusi soliq
hisob-kitoblar uchun o’tkaziladi. Shuning uchun butun yil davomida to’lovlarning qat’iy hisobini
olib borish lozim. Agar bu ish to’g’ri amalga oshirilsa, soliq to’lovchi yil oxiriga soliqning mos
ulushini to’laydi va murakkab qayta hisoblashlar talab qilinmaydi. Bu tizimning afzalliklari bilan
birga o’ziga xos kamchiliklari ham bor. Har bir soliq to’lovchi butun yil davomida har haftalik
soliq hisob-kitoblarini yozma ravishda yuritishi shart, bu esa ma’muriy jihatdan ancha qimmatga
tushadigan operatsiya hisoblanadi. Soliq to’lovchi oilaviy ahvolining o’zgarishi ham vaziyatni
qiyinlashtiradi. Bu holda o’zgarish haqida deklaratsiya boshqarmasiga xabar berib, shifrini
o’zgartirish zarur bo’ladi.
Aholidan undiriladigan to’g’ri soliqlar ichida merosdan soliqlar ham amal qiladi
(interitanee tax). 1986 yilgacha u kapitalni o’tkazishga soliq(capital transfet tax) deb, undan 
oldin esa, mulk solig’i (estate duty) deb atalgan. Nomi o’zgargani bilan uning asl mohiyati 
o’zgarmay qoldi. U ko’p miqdordagi hadyalardan undirilmaydi (agar hadya qiluvchi hadya 
paytidan keyin 7 yil davomida vafot etmasa).
Bunday operatsiyalar, ya’ni mulk egalarining o’zgarishi davlat solig’i qonunchiligida
soliqqa tortishdan asosan ozod qilinadigan operatsiyalar hisoblanadi. Soliq mulkni berish paytida
undirilmaydi. Soliq stavkasi mulk qiymatining 200 000 f.st.dan oshadigan qismidan 40% qilib
belgilangan.
Britaniya soliq ma’muriyati 2 asosiy xususiyatga ega. Birinchidan, uning qanday
ishlashini tushunuvchi kishilar ko’p emas, ikkinchidan, uning xizmat ko’rsatishi juda qimmat.
Amerikaliklar soliq inspektsiyalariga yiliga bir marta murojaat qiladilar. Angliyalik soliq
to’lovchilar esa, ular bilan 4 marta uchrashishga majbur. Bu shu bilan izohlanadiki, soliqqa
tortishning shedullar bo’yicha amalga oshirilishi va soliqni o’tgan yil asosida hisoblash yuqori
malakali ekspertizani talab qiladi. Angliyaliklar faqat soliq deklaratsiyasini to’ldiradilar va 
jo’natadilar, ularning soliqlari qanday hisoblanganini tekshirish imkoniga ega bo’lmaydilar,
shundan so’ng soliqni to’lashga chek oladi xolos.
Buyuk Britaniyada soliqlarni yig’ish xarajatlari soliq tushumlarining 2 foizini tashkil
qiladi, bu Shvetsiya yoki Kanadadagidan 2 marta, AQSh dagidan 4 marta ko’pdir. Bunda soliq
organlaridagi shtatlar soni AQSh da Buyuk Britaniyadagidan 2 marta kam, soliq to’lovchilar soni
esa 4 marta ko’pdir.

---

8