O‘zbekiston milliy universiteti z. Z. Abdushukurova, S. Q. Zakirova, S. Sidiqov, S. Abdullaev O‘zbekiston tuproqlarining agrokimyoviy tavsifi

2.9. Cho‘l va cho‘l-dasht mintaqasining sug‘oriladigan tuproqlari
Sug‘orib ekiladigan dehqonchilik erlari asosan, suv olib chiqish mumkin bo‘lgan daryo deltalari, vodiylari va tog‘ oldi tekisliklarida tarqalgan. Hozirgi davrda texnikaning juda rivojlanganligi sababli nasoslar orqali baland tekisliklarga ham suv chiqarilib, ekin maydonlari Qashqadaryo, Mirzacho‘l, Buxoro va Surxondaryo dashtlari hisobiga kengaytirilmoqda. Shuning uchun ham sug‘orishning tuproq hosil bo‘lishiga ta’sirini o‘rganish katta ilmiy va amaliy ahamiyat kasb etadi.
Sun’iy sug‘orish yo‘li bilan tuproq namligi keskin oshiriladi. Cho‘l zonasining tuproqlari bir yilgi yog‘ingarchilikdan ko‘pi bilan 100 mm nam olsa, sun’iy sug‘oriladigan erlarning har gektarida 800-1000 mm va undan ko‘p nam to‘planadi. Shu sababli qadimdan sug‘orilib kelingan vohalarning tuproqlari, sug‘oriladigan va ishlanmagan tabiiy tuproqlarga qaraganda kuchli o‘zgargan bo‘ladi.
Bulardan tashqari, erni sug‘organ vaqtda suv bilan birga har xil miqdorda loyqa va suvda erigan turli tuzlar oqib keladi. Shu bilan bir qatorda, unumdorlikni oshirish maqsadida dehqonlarimiz bir necha ming yillar mobaynida har xil organik chiqindilarni tarkibida azot, fosfor va kaliy bo‘lgan kul, devor kesaklari, ariq loyqalari va boshqalarni aralashtirib, o‘g‘it sifatida erga solib kelganlar. Natijada vohalarimizda uzoq muddat olib borilgan qishloq xo‘jalik ishlari natijasida (sug‘orish, o‘g‘itlash va tuproq betini tekislash) bir yarim, ikki metr qalinlikdagi «agroirrigatsion cho‘kindi» deb ataluvchi sun’iy tuproqlar hosil bo‘lgan.
Odam qo‘li bilan vujudga keltirilgan bu qatlam tabiiy tuproq
qatlamlaridan gumusning ko‘pligi, chirindining bir tekis yoyilishi va gumus qatlamining qalinligi bilan farq qiladi. Ma’lumki, tuproqlarda gumus ko‘p bo‘lsa azot ham ko‘p bo‘ladi. Agarda tabiiy tuproqlarning bir gektarida gumus 25-30 tonna, azot 2-3 tonna bo‘lsa, sun’iy tuproqlarda esa gumus 100-130, azot esa 8-12 tonnaga, ya’ni 4-6 marotaba ko‘pdir. Avvalo sug‘orilib kelingan voha tuproqlarining hammasida ham agroirrigatsion qatlamning qalinligi bir xil bo‘lavermaydi. Buxoro, Xorazmda, qisman Farg‘ona vodiysining past tekisliklarida qalin agroirrigatsion cho‘kindi to‘plangan. Buning sababi bu erlarning uzoq o‘tmishdan beri sug‘orilib kelinishidan tashqari erlarning yuzasi tekis bo‘lganligidan suv bilan keltirilgan loyqa va erga solingan mahalliy o‘g‘itlarning oqib ketishi uchun sharoitning yo‘qligidir. Boshqa vohalardagi (Toshkent, Samarqand, tog‘ oldi va tog‘ osti qiya tekisliklari) erlar garchi uzoq vaqtlardan beri sug‘orilib kelingan bo‘lsa-da, lekin bu erlarda agroirrigatsion cho‘kindi qatlami unchalik qalin emas. Buning sababi bu erlarning rel’efi tekis emasligi, daryo suvlarining unchalik loyqa bo‘lmaganligidandir. Shu sababli bu vohalarning ba’zi erlarida loyqa cho‘kishi uchun sharoit yo‘q, ba’zi erlarida esa juda oz loyqa qoladi.
O‘lkamizda tuzlari ko‘p bo‘lgan va er osti suvlari yaxshi oqib ketmaydigan erlar ham bor (Xorazm, Qoraqalpog‘iston, Buxoro. Qashqadaryo, Markaziy Farg‘ona, Mirzacho‘l va shunga kabilar).
Bunday erlarni noto‘g‘ri sug‘orish sizot suvlarining ko‘tarilishiga, tuproqlarning sho‘rlanishiga va botqoqlanishiga olib keladi. Sho‘rlangan va botqoqlashgan erlarning qishloq xo‘jaligidagi o‘rni bizlarga malum. Shuning uchun erlardan qishloq xo‘jaligida foydalangan vaqtda albatta hamma vaqt tuproqlarning sho‘rlanishi va botqoqlanishini nazarda tutgan holda ilmiy asoslangan ishlar olib borish zarur.