О‘zbekiston respublikasi axborot texnologiyalari va kommunikatsiyalarini rivojlantirish vazirligi

O’rin almashtirish akslantirishi. 
Ushbu akslantirishga ko’ra, ochiq matn 
simvollarining o’rni biror qoidaga ko’ra o’zaro almashtiriladi. Bunda ochiq matdga 
ishtirok etgan simvollar shifrmatnda ham ishtirok etib, faqat ularning o’rni 
almashgan holda bo’ladi (9-rasm).
1
2
3
4
5
6
7
8
1
2
3
4
5
6
7
8
Ochiq matn = “POSSIBLE”
Shifrmatn = “SIPLOSBE”
9-rasm. Sodda o’rin almashtirish usuliga misol
 
2.1.6. Kriptografiyaning tarixi 
Ma’lumotlarni shifrlashning dastlabki ko’rinishlaridan ming yillar avval 
foydanib kelingan. Yaqin o’n yilliklarga qadar foydalanilgan shifrlar 
klassik 
shifrlar 
deb atalgan. Kriptografiyani fan sifatida taraqqiy etishini aksariyat adabiyotlarda bir 
necha davrlarga ajratib, turli yondashuvlarga asoslanib o’rganilgan. Masalan, ba’zi 
manbalarda hisoblash qurilmalari yaratilgunga qadar foydalanilgan shifrlar – 
klassik 
shifrlar
davriga tegishli deb olingan. Undan keyingi davr esa 
zamonaviy
shifrlar 
davri deb yuritiladi. Biroq, hisoblash qurilmalari yaratilgunga qadar bo’lgan davr 
juda uzoq bo’lgani bois, ularni ham qismdavrlarga ajratish muhim ahamiyat kasb 
etgan. Shuning uchun, kriptologiyani fan sifatida shakllanishini quyidagi davrlarga 
ajratish mumkin [21]: 

---

25 
1.
Qadimiy davr (qadimiy davr klassik shifrlari).
Ushbu davrda klassik shifrlar 
asosan bir alfavitli o’rniga qo’yish va o’rin almashtirish akslantirishlariga 
asoslangan. Masalan, Sezar, Polibiya kvadrati usullari. 
2.
O’rta davr (o’rta davr klassik shifrlari). 
Ushbu davrda shifrlar asosan ko’p 
alifboli o’rniga qo’yishga asoslangan bo’lib, ularga Vijiner, Atbash 
usullarini misol keltirish mumkin. Ushbu davrdagi shifrlar birinchi davr 
shifrlariga qaraganda bardoshligi yuqori bo’lgan. 
3.
1 va 2 – jaxon urishlari davri (1 va 2- jaxon urishlari davridagi klassik 
shifrlar). 
Ushbu davr kriptotizimlari asosan elektromexanikaga asoslangan 
bo’lib, radioto’lqin orqali shifrmatnni uzatishni (Morze alifbosi) amalga 
oshirgan. Mazkur davrga oid shifrlash usullariga Zimmermann telegrammi, 
Enigma shifri, SIGABA mashinalarini misol keltirish mumkin. 
4.
Kompyuter davri (zamonaviy shifrlar). 
Ushbu davr shifrlari hisoblash 
qurilmalariga mo’ljallangan bo’lib, yuqori xavfsizlik darajasiga ega 
hisoblanadi. Zamonaviy shifrlarga misol sifatida DES, AES, GOST 28147-
89, IDEA, A5/1, RC4 (barchasi simmetrik) va RSA, El-Gamal (ochiq kalitli) 
larni keltirish mumkin.