О‘zbekiston respublikasi axborot texnologiyalari va kommunikatsiyalarini rivojlantirish vazirligi

t 
B
ina
ry
 
C
ha
r
 
De
c 
He
x
 
Oc
t 
B
ina
ry
 
C
ha
r
 
De
c 
He
x
 
Oc
t 
B
ina
ry
 
C
ha
r
 
0 
00 000 0000000 
NUL 
(null character) 
32 
20 040 0100000 
Space 
64 
40 
100 1000000 
@ 
96 
60 
140 1100000 
` 
1 
01 001 0000001 
SOH 
(start of header) 
33 
21 041 0100001 
! 
65 
41 
101 1000001 
A 
97 
61 
141 1100001 
a 
2 
02 002 0000010 
STX 
(start of text) 
34 
22 042 0100010 
" 
66 
42 
102 1000010 
B 
98 
62 
142 1100010 
b 
3 
03 003 0000011 
ETX 
(end of text) 
35 
23 043 0100011 
# 
67 
43 
103 1000011 
C 
99 
63 
143 1100011 
c 
4 
04 004 0000100 
EOT 
(end of transmission) 
36 
24 044 0100100 
$ 
68 
44 
104 1000100 
D 
100 
64 
144 1100100 
d 
5 
05 005 0000101 
ENQ 
(enquiry) 
37 
25 045 0100101 
% 
69 
45 
105 1000101 
E 
101 
65 
145 1100101 
e 
6 
06 006 0000110 
ACK 
(acknowledge) 
38 
26 046 0100110 
& 
70 
46 
106 1000110 
F 
102 
66 
146 1100110 
f 
7 
07 007 0000111 
BEL 
(bell (ring)) 
39 
27 047 0100111 
' 
71 
47 
107 1000111 
G 
103 
67 
147 1100111 
g 
8 
08 010 0001000 
BS 
(backspace) 
40 
28 050 0101000 
( 
72 
48 
110 1001000 
H 
104 
68 
150 1101000 
h 
9 
09 011 0001001 
HT 
(horizontal tab) 
41 
29 051 0101001 
) 
73 
49 
111 1001001 
I 
105 
69 
151 1101001 
i 
10 
0A 012 0001010 
LF 
(line feed) 
42 
2A 052 0101010 
* 
74 
4A 
112 1001010 
J 
106 
6A 
152 1101010 
j 
11 
0B 013 0001011 
VT 
(vertical tab) 
43 
2B 053 0101011 
+ 
75 
4B 
113 1001011 
K 
107 
6B 
153 1101011 
k 
12 
0C 014 0001100 
FF 
(form feed) 
44 
2C 054 0101100 
, 
76 
4C 
114 1001100 
L 
108 
6C 
154 1101100 
l 
13 
0D 015 0001101 
CR 
(carriage return) 
45 
2D 055 0101101 
- 
77 
4D 
115 1001101 
M 
109 
6D 
155 1101101 
m 
14 
0E 016 0001110 
SO 
(shift out) 
46 
2E 056 0101110 
. 
78 
4E 
116 1001110 
N 
110 
6E 
156 1101110 
n 
15 
0F 017 0001111 
SI 
(shift in) 
47 
2F 057 0101111 
/ 
79 
4F 
117 1001111 
O 
111 
6F 
157 1101111 
o 
16 
10 020 0010000 
DLE 
(data link space) 
48 
30 060 0110000 
0 
80 
50 
120 1010000 
P 
112 
70 
160 1110000 
p 
17 
11 021 0010001 
DC1 
(device control 1) 
49 
31 061 0110001 
1 
81 
51 
121 1010001 
Q 
113 
71 
161 1110001 
q 
18 
12 022 0010010 
DC2 
(device control 2) 
50 
32 062 0110010 
2 
82 
52 
122 1010010 
R 
114 
72 
162 1110010 
r 
19 
13 023 0010011 
DC3 
(device control 3) 
51 
33 063 0110011 
3 
83 
53 
123 1010011 
S 
115 
73 
163 1110011 
s 
20 
14 024 0010100 
DC4 
(device control 4) 
52 
34 064 0110100 
4 
84 
54 
124 1010100 
T 
116 
74 
164 1110100 
t 
21 
15 025 0010101 
NAK 
(negative acknowledge) 
53 
35 065 0110101 
5 
85 
55 
125 1010101 
U 
117 
75 
165 1110101 
u 
22 
16 026 0010110 
SYN 
(synchronize) 
54 
36 066 0110110 
6 
86 
56 
126 1010110 
V 
118 
76 
166 1110110 
v 
23 
17 027 0010111 
ETB 
(end transmission block) 
55 
37 067 0110111 
7 
87 
57 
127 1010111 
W 
119 
77 
167 1110111 
w 
24 
18 030 0011000 
CAN 
(cancel) 
56 
38 070 0111000 
8 
88 
58 
130 1011000 
X 
120 
78 
170 1111000 
x 
25 
19 031 0011001 
EM 
(end of medium) 
57 
39 071 0111001 
9 
89 
59 
131 1011001 
Y 
121 
79 
171 1111001 
y 
26 
1A 032 0011010 
SUB 
(substitute) 
58 
3A 072 0111010 
: 
90 
5A 
132 1011010 
Z 
122 
7A 
172 1111010 
z 
27 
1B 033 0011011 
ESC 
(escape) 
59 
3B 073 0111011 
; 
91 
5B 
133 1011011 
[ 
123 
7B 
173 1111011 
{ 
28 
1C 034 0011100 
FS 
(file separator) 
60 
3C 074 0111100 
< 
92 
5C 
134 1011100 
\ 
124 
7C 
174 1111100 
| 
29 
1D 035 0011101 
GS 
(group separator) 
61 
3D 075 0111101 
= 
93 
5D 
135 1011101 
] 
125 
7D 
175 1111101 
} 
30 
1E 036 0011110 
RS 
(record separator) 
62 
3E 076 0111110 
> 
94 
5E 
136 1011110 
^ 
126 
7E 
176 1111110 
~ 
31 
1F 037 0011111 
US 
(unit separator) 
63 
3F 077 0111111 
? 
95 
5F 
137 1011111 
_ 
127 
7F 
177 1111111 
DEL 
6-rasm. ASCII kodlash standarti 
2.1.3. Kriptografiya va steganografiya 
Bundan tashqari kriptografiya va 
steganografiya 
fan sohalari o’xshashlikga 
ega bo’lganligi sababli, aksariyat hollarda ularni chalkashtirish kuzatiladi. 
Steganografiya 
– bu maxfiy xabarni sohta xabar ichiga berkitish orqali aloqani 
yashirish hisoblanadi [18]. Boshqacha aytganda steganografiyaning asosiy g’oyasi 
– maxfiy ma’lumotlarning mavjudligi haqidagi shubhani oldini olish. Steganografik 
va kriptografik jarayonlarning umumiy ko’rinishi 7-rasmda keltirilgan. 

---

20 
Ochiq matn
Shifrlangan matn
Shaxsiy kalit
Ochiq kalit
Shifrlash 
algoritmi
Deshifrlash 
algoritmi
Ochiq matn
Jo’natuvchi
Qabul qiluvchi
Biriktirish 
jarayoni
Ajratish 
jarayoni
Stego-kalit
Stego-kalit
Xabar tashib 
yuruvchi 
kontent
Maxfiy xabar
Maxfiy xabar
Stego-tasvir
a) Kriptografik himoya
b) Steganografik himoya
7-rasm. Kriptografik va steganografik jarayonlar 
Kriptografiya
da jo’natuvchi faqat ochiq matn ko’rinishidagi xabar yuborishi 
mumkin. Bunda u xabarni ochiq tarmoq (masalan, Internet) orqali uzatishdan oldin 
shifrlangan matnga o’zgartiradi. Ushbu shifrlangan xabar qabul qiluvchiga 
kelganida yana oddiy matn ko’rinishiga qaytariladi. Umumiy holda ma’lumotni 
shifrlashdan asosiy maqsad
(simmetrik yoki ochiq kalitli kriptografik tizimlar 
asosida - farqi yo’q) – ma’lumotni maxfiyligini qolganlardan sir tutishdir.
2.1.4. Kriptografiyaning asosiy bo’limlari 
Kriptografiyani quyidagi bo’limlarga ajratish mumkin: 
1.
Simmetrik kalitli kriptografiya. 
Simmetrik kalitli kriptografiyaning 
umumiy ko’rinishi 2.1-rasmdagi kabi bo’lib, ma’lumotni shifrlash va deshifrlashda 
yagona kalitdan (simmetrik kalitdan) foydalaniladi. Shuning uchun ham simmetrik 
kalitli kriptotizimlarni – 
bir kalitli 
kriptotizimlar ham deb yuritiladi.
 
Demak, 
simmetrik kalitli shifrlash algoritmlaridan foydalanish uchun har ikkala tomonda bir 

---

21 
xil kalit mavjud bo’lishi zarur. Simmetrik kalit odatda bir tomonda hosil qilinadi va 
maxsus usullar asosida ikkinchi tomonga xavfsiz tarzda yetkaziladi. 
2.
Ochiq kalitli kriptografiya.
Ochiq kalitli kriptografiyada (yoki 
assimetrik kriptografiya deb ham ataladi) ma’lumotni shifrlash qabul qiluvchining 
ochiq kaliti
bilan amalga oshirilsa, uni deshifrlash qabul qiluvchining 
shaxsiy kaliti
bilan amalga oshiriladi. Shuning uchun ham ochiq kalitli kriptotizimlarni 
ikki kalitli 
kriptotizimlar deb ham yuritishadi. Ochiq kalitli kriptografiyaning umumiy 
ko’rinishi 2.3-rasm “a”da keltirilgan. Ochiq kalitli kriptografik algoritmlar asosida 
ma’lumot almashinish uchun dastlab, jo’natuvchi qabul qiluvchining ochiq kalitiga 
ega bo’lishi kerak. Qabul qiluvchining ochiq kalitidan faqat ma’lumotni shifrlash 
uchun foydalaniladi va u bilan shifrmatnni deshifrlashning imkoni mavjud emas. 
Xuddi shuningdek, shaxsiy kalit bilan ma’lumotni shifrlash imkoni ham mavjud 
emas. Shifrmatnni deshifrlash esa faqat shaxsiy kalit egasiga joiz. Demak, shaxsiy 
kalit egasi tomonidan xavfsiz saqlanishi va o’zidan boshqa hyech kimga ma’lum 
bo’lmasligi kerak. 
3.
Xesh funksiyalar.
Ma’lumotni xeshlash uning yaxlitligini kafolatlash 
maqsadida amalga oshirilib, agar ma’lumot uzatilishi davomida o’zgarishga uchrasa, 
uni aniqlash imkoni mavjud bo’ladi. Xesh-funksiyalarda odatda kiruvchi 
ma’lumotning uzunligi o’zgaruvchan, chiqishda esa o’zgarmas uzunlikdagi 
qiymatni qaytaradi. Zamonaviy xesh funksiyalarga MD5, SHA1, SHA256, O‘z DSt 
1106:2009 larni misol keltirish mumkin. Quyida 
“ℎ𝑒𝑒𝑒𝑒𝑒𝑒𝑒𝑒
”
xabarini turli xesh 
funksiyalardagi qiymatlari keltirilgan: 
−
𝑀𝑀𝑀𝑀
5(
ℎ𝑒𝑒𝑒𝑒𝑒𝑒𝑒𝑒
) = 5
𝑑𝑑
41402
𝑎𝑎𝑎𝑎𝑎𝑎
4
𝑎𝑎
2
𝑎𝑎
76
𝑎𝑎
9719
𝑑𝑑
911017
𝑎𝑎
592
−
𝑆𝑆𝑆𝑆𝑆𝑆
1(
ℎ𝑒𝑒𝑒𝑒𝑒𝑒𝑒𝑒
) =
𝑎𝑎𝑎𝑎𝑎𝑎
4
𝑎𝑎
61
𝑑𝑑𝑑𝑑𝑎𝑎𝑎𝑎
5
𝑒𝑒
8
𝑎𝑎
2
𝑑𝑑𝑎𝑎𝑎𝑎𝑒𝑒𝑑𝑑𝑒𝑒
0
𝑎𝑎
3
𝑎𝑎
482
𝑎𝑎𝑑𝑑
9
𝑎𝑎𝑒𝑒𝑎𝑎
9434
𝑑𝑑
−
𝑆𝑆𝑆𝑆𝑆𝑆
256(
ℎ𝑒𝑒𝑒𝑒𝑒𝑒𝑒𝑒
) =
2
𝑎𝑎𝑎𝑎
24
𝑑𝑑𝑎𝑎𝑎𝑎
5
𝑎𝑎𝑎𝑎
0
𝑎𝑎
30
𝑒𝑒
26
𝑒𝑒
83
𝑎𝑎
2
𝑎𝑎𝑎𝑎
5
𝑎𝑎
9
𝑒𝑒
29
𝑒𝑒
1
𝑎𝑎
161
𝑒𝑒
5
𝑎𝑎
1
𝑎𝑎𝑎𝑎
7425
𝑒𝑒
7304336
−
2938
𝑎𝑎
9824
Xesh funksiyalar quyidagi xususiyatlarga ega [13]: 
1.
Ixtiyoriy uzunlikdagi matnga qo’llash mumkin. 

---

22 
2.
Chiqishda tayinlangan uzunlikdagi qiymat shakllanadi. 
3.
Berilgan ixtiyoriy 
𝑥𝑥
 
bo’yicha 
ℎ
(
𝑥𝑥
) 
oson hisoblanadi. 
4.
Berilgan ixtiyoriy 
𝑆𝑆
 
bo’yicha 
ℎ
(
𝑥𝑥
) = N
tenglikdan 
𝑥𝑥
 
ni hisoblab topib 
bo’lmaydi (bir tomonlilik xossasi). 
5.
 
Olingan 
𝑥𝑥
 
va 
𝑦𝑦 ≠ 𝑥𝑥
 
matnlar uchun 
ℎ
(
𝑥𝑥
)
≠
ℎ
(
𝑦𝑦
)

bo’ladi (kolliziyaga 
bardoshlilik xossasi).
 
Xesh funksiya yordamida uzatilayotgan ma’lumot yaxlitligini tekshirishning 
sodda ko’rinishi 8-rasmda keltirilgan. Jo’natuvchi xabarning xesh qiymatini 
hisoblaydi va uni qabul qiluvchiga xabar bilan birgalikda yuboradi. Qabul qiluvchi 
dastlab xabarning xesh qiymatini hisoblaydi va qabul qilingan xesh qiymat bilan 
solishtiradi. Agar har ikkala xesh qiymat teng bo’lsa, u holda ma’lumotning 
yaxlitligi o’zgarmagan, aks holda o’zgargan deb topiladi. Odatda xesh funksiyalar 
kirishda ma’lumotdan tashqari xech qanday qiymatni talab etmagani bois, 
kalitsiz 
kriptografik funksiyalar 
deb ham ataladi (kalit talab qiluvchi ma’lumotni yaxlitligini 
ta’minlash usullari ham mavjud, ular bilan keyingi qismlarda tanishib chiqiladi).
Hello !
Hello !
Xesh qiymat
Hello !
Xesh qiymat
Xesh funksiya
Hello !
Xesh funksiya
Xesh qiymat
Xesh qiymat
Yaxlitlikni 
tekshirish
Haqiqiy 
xabar
Jo’natilgan 
xabar
Qabul 
qilingan 
xabar
8-rasm. Xesh funksiya asosida ma’lumot yaxlitligini tekshirish 
Simmetrik va ochiq kalitli kriptotizimlardan ma’lumotlarning maxfiyligini 
ta’minlashda, xesh funksiyalardan esa ma’lumotlarni yaxlitligini tekshirishda 
foydalaniladi.