O`zbekiston respublikasi davlat soliq qo`mitasi soliq akademiyasi m. I. Kutbitdinova «institutsional iqtisodiyot»

partiyaviy, ham ma’muriy (vazirliklar, yuqori tashkilotlar) byurokratiya qo`lida
edi. Tegishlicha savdolar va bitimlar shaklini hosil qilgan nizolarni hal etishning
muqobil mexanizmlari ham mavjud edi, bunda almashuv predmeti sifatida nafaqat
tovarlar va xizmatlar, balki «jamiyatdagi mavqe, hokimiyat va bo`ysunish,
qonunlar va ularni buzish huquqi» va hatto ishlab chiqarish davlat rejalari ham
ishtirok etgan.
Perulik olim Ernando de Soto tadqiqotlarida Lotin Amerikasi mamlakatlari
misolida xufyona iqtisodiyot masalalari jiddiy tahlil etilgan. Ularda davlat sud-
huquq tizimi va u himoya qiladigan mulkchilik huquqlari almashuvlarning faqat
kichik bir qismi mexanizmini shakllantiradi. Ularda – chakana savdo, jamoat
transporti, qurilish va kabi iqtisodiyotning bir qator sektorlar faoliyati mulkchilik
huquqlarining xufyona tizimiga asoslanadi. Masalan, Peru poytaxti Lima shahrida
yangi ko`p qavatli turar joy binosini qurish meriyada ruxsat olishdan emas, balki
birinchilik tamoyili bo`yicha qurilish uchun uchastkani egallab olishdan
boshlanadi. Shu tariqa mulkchilik huquqlarining o`rnatilishi xufyona qayd etilgan
mulkchilik huquqi unvoni bilan emas, balki ijtimoiy sanksiyalar va oddiy huquq
bilan himoyalanadi.
Iqtisodiy faoliyatni xufyona amalga oshirish birinchi navbatda qonun
doirasidagi harakat bilan ya’ni, yuqori transaksiya xarajatlari bilan bog`liq.
Transaksiya xarajatlarining tasnifiga asoslangan holda, ta’kidlash lozimki, bunda
asosan shartnomani tuzishdagi yuqori xarajatlar, mulkchilik huquqlarini tafsirlash
va himoyalash xarajatlari va uchinchi shaxslardan himoyalash xarajatlari nazarda
tutiladi. De Soto ushbu xarajatlarni «qonunga bo`ysunish narxi» deya ta’riflaydi. U
quyidagilarni o`z ichiga oladi:
- qonundan foydalanish xarajatlari (yuridik shaxsni ro`yxatga olish,
litsenziya olish, bankda hisobvaraqlar ochish, yuridik manzilga ega bo`lish va
boshqa rasmiyatchiliklarni bajarish xarajatlari);
- qonun doirasida faoliyatni davom ettirish zarurati bilan bog`liq xarajatlar
(soliqlarni to`lash; mehnat munosabatlari sohasida qonun talablarini bajarish (ish

---

51
kunining uzunligi, eng kam ish haqi, ijtimoiy kafolatlar); oshkora sud tizimi
doirasida nizolarni hal etishda sud xarajatlarini to`lash).
Ta’kidlash joizki, qonunga bo`ysunish narxi nafaqat to`g`ridan-to`g`ri
xarajatlarni, balki u yoki bu tadbirlarni bajarish uchun vaqt sarflarini ham o`z
ichiga oladi. Bunda uning aynan ushbu tarkibiy qismi qator holatlarda juda katta
bo`ladi. Masalan, Lima shahrida uy-joyni qurish uchun ruxsat olish tadbiri
taxminan 4 yilu 1 oy, mayda ulgurji bozorini tashkil qilish uchun ruxsat olish 17
yil, kichik do`konni ochish uchun ruxsat olish 43 kun vaqtni olgan. «Uchinchi
dunyo» ayrim mamlakatlarida yuridik shaxsni ro`yxatga olish uchun talab
etiladigan xarajatlar 6.1-jadvalda keltirilgan.