O’zbekisтon respublikasi хalq тa’limi vazirligi navoiy davlaт pedagogika insтiтuтi

mijoz(مخالز)so’zi baytda qo’llanib, ma’noni boyitishga xizmat qilmoqda.

O`zak va affikslar turli til materiallari bo`lishi mumkin, ammo ularning qo`shilishi o`zbek tili tarkibida yuz beradi, o`zbek tilinig so`z yasash qoliplariga asoslanadi, shu sababli bunday yasama so`zlar o`zbek tilining o`z qatlami birligi sanaladi.¹⁶

Bunday leksemani Boqijon To’xliyev tabdilida uchratish mumkin: Nima der, eshitgin, mehribon kishi,
Mehribonlik asli kishilik boshi.


Oqibatlikishi o’gitini ol,

Bu o’git bo’ladi zo’r davlat misol.

(Qutadg’u bilig. 33-bet)

Ushbu banddagi oqibatli(ءاقبت)so`zining asosi (oqibat) arab tilidan o’zlashgan so`z va -li o`zbek tiliga xos so’z yasovchi qo`shimchadir.So’z yasovchi affiks o’z qatlamga mansub bo`lganligi sababli ham “oqibatli”so`zi o`z qatlamga xos so`z hisoblanadi. Bunday so`zlar o`zbek tilining boyishiga xizmat qiladi. O’zbek tilida shunday o`zlashma so`zlar borki, ularda yot unsurlar umuman sezilmaydi, xalqning so`zlashuv uslubiga singib ketgan. Bu ham bo`lsa tillar bir-biri orqali boyishiga muhim dalildir.
Fasad tegra turma, yurima yaruq, Fasad qayda bo’lsa ujuzluq anuq. Fasadbirla davlat turumas qachar, Qali tursa tang yo’q, tunarcha qo’nuq.
***





¹⁶Jalilova N.O`z qatlam asosida qon-qarindoshlik atamalarining shakllanishi”Til va adabiyot ta`limi” jurnali.2009. 1- son.60-bet
Fasodga yaqin yurma bu ish chatoq, Fasod qayda bo’lsa –tubanlik u boq. Fasod birla davlatturolmas qochar.
Ag’ar tursa, tong yo’q, tunovchi qo’noq.
(www.ziyouz.com kutubxonasi ) Fasod (قساد) va davlat(دولىت) so’zlari arab tilidan o’zlashgan so’zlar bo’lib, turkiy tilga o’tgan. Bunda “fasod“ so’zi dastlab“yiring”ni, ko’chma ma’noda esa“fitnalik bilan qilingan g’iybat, ig’vo”(O’TIL. IV.334-bet) ma’nosini, “davlat” leksemasiesa“boylik, mol-dunyo, mol-mulk” (O’TIL. I.537-bet)semalarini bildiradi
Tushungteg kechurding tiriglik o’dug’, Qani asg’i ko’rgit menga bir bo’dug’. Kunungni kechurdung tilak, arzuqa.
Tiriglik tugadi, o’kunch ul qamug’.
(www.ziyouz.com kutubxonasi )

Bunda sinonim bo’lib kelgan tilak,arzuleksemalaridan arzu- fosd-tojik tilidan o’zlashib, “dildagi istak: ezgu umid, intilish” (O’.T.I.L. Itom. 541- bet)ma’nosini,tilak esa turkcha leksema sifatida “biror narsani amalga oshirish uchun bo’lgan intilish,istak, xohish” (O’.T.I.L. IItom. 175-bet) ma’nolarini bildiradi.

Ko’rinib turganidek, “Qutadg’u bilig” asarida o’zlashgan qatlam so’zlarining o’z qatlam leksemalari bila bir qatorda yot leksemaligi sezilmasdan qo’llanishi tilimizning qadimdan boshqa tillar bilan keng aloqada bo’lganligidan va bunda mamlakatlarning ham ahamiyati kattaligidan dalolat beradi.
Shu sababdan ham biz mazkur I bobda asl turkiy so’zlarning etimologiyasi va hozirgi adabiy tilda qo’llanilish usuli bilan birga arab tilidan o’zlashgan leksemalarning XI asrda ishlatilishi, bugungi kundagi ma’no taraqqiyotini tahlil
qildik. Buni o’zlashgan qatlam leksikasi bo’lgan ofiyat so’zining o’z davrida faol, ammo hozirgi o’zbek adabiy tilida eskirgan leksemaga aylanganidan yoki dengiz leksemasining dastlab ten,iz shaklida talaffuz qilingani-yu bugungacha qanday fonetik o’zgarishlarga uchraganidan bilishimiz mumkin.