O‘zbekiston respublikasi ichki ishlar vazirligi a k a d e m I y a a. V. Narbekov dinshunoslik asoslari toshkent

aikumene
– 
odamlar yashaydigan dunyo, olam degan ma’nolarni anglatadi) g‘oyasi 
qabul qilindi. Mazkur voqea konfessiyalararo munosabatlarning 
yaxshilanishida alohida ahamiyatga ega bo‘ldi, chunki shu vaqtgacha 
katolitsizm xristianlarni faqat katolik cherkovi ta’limoti asosida 
birlashtirish mumkin, deb hisoblar edi. Katolik va pravoslav 
cherkovlarining 1054 yildagi bir-birini la’natlash to‘g‘risidagi qarorlari 
bekor qilindi. Uniat (xristianlik tashkilotlarining katolik cherkovi bilan 
ittifoqini yoqlovchi oqimlar)larga pravoslaviye yoki boshqa oqimlar sirli 
marosimlarini qabul qilish huquqi berilgan. 
Cherkovning ijtimoiy ta’limoti (doktrinasi)da ham jiddiy o‘zgarishlar 
mavjuddir. Doktrinaning hozirgi sivilizatsiyaga munosabati masalasida 
pessimistik qarashlar ustunlik qiladi. Chunki cherkov hozirgi zamon 
sivilizatsiyasi chuqur inqirozga uchragan deb biladi. Inqirozning moddiy 
sababi – olamshumul (global) muammolarning hal qilinmaganligi. 
Ma’naviy sohadagi eng muhim sabablaridan biri jamiyatda 
iste’molchilik illatining tobora kuchayishidir. Cherkovning nuqtai nazariga 
ko‘ra, insoniyatning ishlab chiqarishni rivojlantirishda erishgan yutuqlari 
farovon turmush uchun moddiy shart-sharoit yaratadi, lekin kishilar 
ehtiyoji doimiy oshib borish xususiyatiga ega. Oqibatda iste’molchilik 
ruhiyati ustuvor ahamiyat kasb etadi. Iste’molchilikning jamiyat uchun 
xavfi shundaki, u kishi ongida narsalarga erishish va unga egalik qilish 
hayotning asosiy maqsadi degan noto‘g‘ri tasavvurni hosil qiladi, kishini 
xudodan ajratadi, xalos bo‘lish uchun kurashishga yo‘l bermaydi. Cherkov 
bu muammoni odamlarni o‘z ehtiyojlarini cheklab, kamtarona yashashga 
da’vat etish bilan hal qilishni taklif etadi. 
Cherkovning ijtimoiy doktrinasida mehnatga munosabat masalasi 
muhim o‘rin tutadi. Ma’lumki, Injilda mehnat inson yo‘l qo‘ygan 
109

---

gunohning oqibati va unga berilgan jazo vositasi sifatida talqin etiladi. 
Masalaga bunday munosabat mehnatni hayotiy zarurat, kishining 
jamiyatda munosib o‘ringa ega bo‘lishi uchun vosita sifatida emas, balki 
uning zimmasiga yuklatilgan og‘ir yuk deb baholashga sabab bo‘ladi. 
Shuning uchun cherkov mehnatni kishi hayotining asosi, mavjudligining 
manbai ekanligini qayd etadi. Cherkov ta’limotiga ko‘ra, insoniyat 
birlamchi gunohdan oldin ham mehnat qilgan, lekin undan keyin 
mehnatning mazmuni o‘zgargan. Mehnat odam uchun og‘ir yuk, iztirob 
keltiruvchi sabablardan biriga aylangan. Odam birlamchi gunoh qilganidan 
keyin moddiy borliqqa tabiiy hukmronlik huquqidan mahrum qilingan, 
mehnat esa uning ilgarigi mavqeini tiklash vositasidir. 
Inson o‘z mehnati bilan xudoning moddiy olamdagi yaratuvchilik 
faoliyatini davom ettiradi. Mehnat orqali kishi nafaqat yaratilgan 
dunyoning yangi manbalari va qadriyatlarini kashf etadi, balki xudoga 
yaqinlashadi. Mehnat kishining xalos bo‘lishiga ko‘maklashadi. Qisqacha 
aytganda, mehnatning inson hayotidagi ahamiyatiga cherkovning yangicha 
munosabati ishlab chiqilgan. 
Katolitsizmda rasmiy doktrina bilan birga ijtimoiy-iqtisodiy va 
ijtimoiy-siyosiy muammolarni hal etishning muqobil yo‘llarini taklif 
qiladigan ko‘plab mazhablar mavjud. Ular dinning siyosat va siyosiy 
hayotga betarafligini tanqid qilib, ijtimoiy taraqqiyotga xizmat qiladigan 
diniy mafkurani ishlab chiqishni taklif etadi. Zero, bunday qarashlar 
tarafdorlari hozirgi davrda cherkovning mohiyati o‘zgarganligini, 
o‘tmishda din kuch ishlatuvchi institut sifatida ekspluatator sinflar bilan 
hamkorlik qilgan bo‘lsa, hozirgi davrda u kishilarni xalos qiluvchi 
institutga aylanganligini qayd etadilar. Shu bois uning siyosiy mafkurasi 
cherkovning mavjud ijtimoiy tuzumlardan mustaqilligini aks ettirishi 
kerak. 
Xulosa qilib aytganda, katolik cherkovi xristianlikning yetakchi 
yo‘nalishlaridan biri sifatidagi ahamiyatini saqlab qoldi. Uning tarkibidagi 
rasmiy va muxolif yo‘nalishlar ijtimoiy hayotdagi turli manfaat va 
ehtiyojlarni to‘liqroq ifodalashga yordam bermoqda. 
Xristianlikda, katolik cherkovi bilan bir vaqtda pravoslaviye yo‘nalishi 
vujudga kelgan. Pravoslaviye G‘arbiy Rim imperiyasidagidan keskin farq 
qiladigan ijtimoiy-siyosiy va madaniy muhitda rivojlangan. Vizantiyada 
markazlashgan davlat hokimiyatining kuchli boshqaruv tizimi G‘arbiy 
Rim imperiyasi qulaganidan keyin yana uzoq vaqt davomida saqlanib 
qolgan. Davlatga imperator rahbarlik qilgan. Imperator cheklanmagan 
hokimiyatga ega bo‘lib, unga Konstantinopol cherkovi ham bo‘ysungan. 
110

---

Cherkov davlat apparatining tarkibiy qismiga aylantirilgan va u imperiya 
manfaatlariga xizmat qilgan. 
Sharqiy Rim imperiyasi hududida qadimgi madaniy markazlarning 
mavjudligi Konstantinopol cherkovidan mustaqil cherkovlarning ajralib 
chiqishiga shart-sharoit yaratgan. III–IV asrlarda Sharqiy Rim imperiyasi 
hududida Konstantinopol cherkovidan tashqari, Aleksandriya (Misr), 
Antioxiya (Suriya), Iyerusalim (Isroil) kabi mustaqil cherkovlar paydo 
bo‘lgan va undagi bo‘linish jarayoni keyingi davrlarda ham davom etgan. 
Sharqiy Rim (Vizantiya)da mustaqil cherkovlarning mavjudligi bu 
yerda aslo diniy-siyosiy markaz yo‘qligini anglatmaydi. XI asrgacha 
Vizantiya imperiyasi Sharqning eng qudratli davlatlaridan biri bo‘lgan. 
Konstantinopol cherkovi imperiya hududidagi mustaqil cherkovlarni 
vaqtinchalik bo‘ysundirib, xristianlikning markaziga da’vogarlik qilib, 
Rim papasiga qarshi kurash olib borgan. 
Sharqiy cherkov rasman grek-kafolik cherkovi deb atalgan. 
«Cherkov» atamasiga «kafolik» so‘zining qo‘shib ishlatilishidan, uning 
o‘z e’tiqodini katolitsizm kabi jahon diniga aylantirishga intilganligini 
ko‘rishimiz mumkin. Yuqorida qayd etilganidek, Sharqiy Rim 
imperiyasidagi vaziyat tamoman boshqacha bo‘lgan. Islom davlatlarining 
qattiq siquvi imperiyani siyosiy va iqtisodiy jihatdan zaiflashtirgan. Birin-
ketin unga bo‘ysundirilgan cherkovlar yana o‘z mustaqilligini tiklab olgan. 
Hozirgi davrda 15 ta avtokefal (grekcha –