O‘zbekiston respublikasi ichki ishlar vazirligi a k a d e m I ya birinchi tibbiy yordam toshkent

Qon ketishining klinik ko‘rinishlari 
Qon ketishida mahalliy va umumiy simptomatik o‘zgarishlar yuz
beradi. Qon ketishining umumiy belgilari qon ketishi turlaridan qat’i
nazar, bir xil kechadi. Qon ketishining xususiy (subyektiv) alomatlari
sovuq ter, kamquvvatlik, bosh aylanishi, nafas yetishmovchiligi, og‘iz
qurishi ko‘rinishida kechadi. Yana quloqlarda shang‘illash, ko‘z oldi
tinishi va badanda «chumolilar o‘rmalashi» kabi alomatlar kuzatilishi
mumkin. Yuqoridagi alomatlar va bemor shikoyatlarining ko‘payib borishi
qon ketishining qanday tezlik va hajmda o‘sib borishiga bevosita bog‘liq-
dir. Katta miqdorda qon ketishi, o‘tkir kamqonlik, ya’ni gemmoragik shok
klinikasining har xil og‘irliklarida kechishi mumkin. Masalan, butun qon
aylanish doirasida aylanayotgan qon hajmining 20–25 % (1000–1200 ml)
miqdorida qon yo‘qotilganda, bemorlarda sovuq ter, keskin kamquvvatlik,
og‘iz qurishi va tomir urishining bir minutda 100 tadan oshib ketishi
kuzatiladi. Bunday hollarda arterial qon bosimi me’yorida yoki bir oz
pastroq bo‘lishi ham mumkin.
Umumiy qon aylanish doirasidagi qonning 30–35
% (1500–
1750 ml)ga yaqini yo‘qotilganda, bemorlarda o‘ziga bo‘ysunmagan
holdagi harakatlar, notinchlik, teri va shilliq pardalarining oqarib ketishi,
lablarning ko‘karishi, tananing uvishishi va tomir urishining 120 tadan
oshib, arterial bosimning 70–90 mm simob ustunigacha tushib ketishi
hamda siydik ajratishning kamayishi (oliguriya) kuzatiladi.
Umumiy qon aylanish doirasidagi qon hajmining 35–40 % (1750–
2000 ml)ni yo‘qotgan bemor ahvoli ancha og‘ir, yuz ifodalari mungli,
tanasi sovuq ter bilan qoplangan, terisi oqimtir-ko‘kish rangda, tanasining
ochiq joylarida haroratning tushib ketganligi va tomirning ipsimon va tez-
tez urishi aniqlanadi.
Umumiy qon aylanish doirasidagi qon hajmining 50 % (2500 ml) ni
yo‘qotgan bemorning ahvoli keskin og‘irlashadi, arterial bosim aniqlan-
maydi, tomir urishi minutiga 160 tadan ortib ketadi, yurak asistoliyasi
51

---

(yurakning to‘xtab qolishi) sababli qisqa vaqt ichida o‘lim holatiga olib

kelishi mumkin.
Shuni ta’kidlab o‘tish kerakki, o‘tkir qon ketishining dastlabki vaqt-
laridayoq inson organizmining qon aylanish doirasining markazlashishi
arteriya bosimini nisbatan bir me’yorda ushlab turadi. Shuning uchun ham
bu yerda boshlanayotgan taxikardiya (yurak urishining tezlashishi)ga
ahamiyat berib, uni katta qon yo‘qotishning asosiy va birinchi belgisi
sifatida qarashimiz kerak.
Qon ketishining mahalliy belgilari (simptomlari) uning qayerdan
ketayotganligiga bevosita bog‘liqdir. Tashqi qon ketishida qon tashqi
muhitga chiqadi. Bunday hollarda bemor ko‘zdan kechirilganda, qon
chiqayotgan jarohat holatiga, yo‘nalishiga va katta-kichikligiga ahamiyat
berish lozim.
Shu bilan birgalikda, jarohatdan ketayotgan qon qanday tomirdan,
arteriyadanmi, venadanmi yoki aralash ko‘rinishdaligiga ham e’tibor
berish kerak. Jarohatning pastki qismidan barmoqlar bilan paypaslab
arteriya tomirining urishini aniqlash arteriya qon tomirining butunligi
haqida dalolat beradi. Tomir urishining sezilmasligi uning batamom
uzilganligidan dalolat berib, jarohatning pastki qismidagi a’zolar muzlashi
va rangining oqarib ketishi kuzatiladi. Bunday hollarda a’zolar
(to‘qimalarga kislorod va oziq moddalar yetishmasligi tufayli) gangrenasi
(to‘qimalar o‘limi) kelib chiqadi.
Jarohatdagi arteriyaning bir devori shikastlangan bo‘lsa, bunday
hollarda jarohat atrofida tomir urishi ko‘rinishidagi gematomalar (qon
to‘plangan bo‘shliq) hosil bo‘ladi. Yumshoq to‘qimalar va muskullar
oralig‘iga qon yig‘ilsa, og‘riq, shish va a’zolar harakatining chegaralanishi
kuzatiladi. Hosil bo‘lgan gematoma yuzasi barmoq bilan bosib
ko‘rilganda, yuzaga yumshoq kirib, barmoqni qaytarib olgan zahoti uning
tiklanish simptomi kuzatiladi. Qon bo‘g‘im bo‘shlig‘iga to‘plansa,
gemartroz, ya’ni bo‘g‘im yuzasi tekislanib, shishishi kuzatiladi. Og‘riq va
harakatning chegaralanganligiga qaramasdan, uni harakatga keltirish
mumkin.
Tizza bo‘g‘imiga qon yig‘ilganda, tizza yuzasi oshig‘ining erkin
harakati kuzatiladi. Bunday hollarda tizza bo‘g‘imi rentgenografiya
qilinganda, ikki suyak oralig‘idagi masofaning uzaygani kuzatiladi.
Gematoma va gemartroz tashxislari mazkur bo‘g‘imlar punksiyasi, ya’ni
qon yig‘ilgan bo‘g‘imlardan igna orqali qonni so‘rib ko‘rish usullari
asosida qo‘yiladi. Gemartroz tashxisi aniqlangandan so‘ng bo‘g‘imlardagi
harakatlarni chegaralab, oldin punksiya, keyin immobilizatsiya qilinadi.
Ko‘krak qafasining plevra bo‘shlig‘iga yig‘ilgan qon (gemotoraks)
ko‘p hollarda qovurg‘alar orasidagi yoki ko‘krak qafasi arteriyalarining
jarohatlanishi tufayli kelib chiqadi. Plevra bo‘shlig‘ida yig‘ilgan qon oqib,
burchak sinuslariga yig‘iladi. Bunday hollarda bemorni kasallik belgilari
52

---

bezovta qilmasligi ham mumkin. Plevra bo‘shlig‘ida yig‘ilgan o‘rta miq-

dordagi qon bemorda og‘irlik va ko‘krak qafasida og‘riq, nafas
yetishmasligi belgilarini keltirib chiqarishi mumkin. Plevra bo‘shlig‘ini
qon butunlay, ya’ni total egallagan holatlarda o‘pkalar butunlay siqilgani,
yurak va oraliq a’zolari qarama-qarshi tomonlarga surilgani, qon harakati
va nafas olishda katta o‘zgarishlar kuzatiladi. Klinik belgilardan nafas
yetishmasligi, ko‘karish, tomir urishining tez va yuza bo‘lishi, arteriya
bosimining pasayishi kuzatiladi.
Ko‘krak qafasi barmoqlar bilan urib ko‘rilganda, o‘tmas tovush,
auskultativ (fonendoskop orqali eshitib ko‘rilganda) ko‘krak qafasi orqa
tomonlarida juda sustlashgan nafas eshitiladi. Ko‘krak qafasi
rentgenoskopik tekshirilganda, butunlay bir xil ko‘rinishda torayishi,
yurak va oraliq a’zolarining u yoki bu yonga qiyshayganligi kuzatiladi.
Ko‘p hollarda tashxis plevra bo‘shlig‘i punksiyasi yo‘li bilan tasdiqlanadi.
Kam miqdorda qon yig‘ilgan hollarda plevra bo‘shlig‘i qayta punksiya
yoki tarokotsentez yo‘li bilan drenajlash, agar ko‘p miqdorda qon
yig‘ilgan bo‘lsa, shoshilinch reviziya qilib, qon tomiri butunligini tiklash
maqsadida torakotomiya operatsiyasi bajariladi. Plevra bo‘shlig‘iga katta
miqdorda qon ketishi o‘tkir kamqonlik belgilari bilan kechadi.
Qorin bo‘shlig‘iga qon ketishi ko‘p hollarda g‘ovak (parenximatoz)
a’zolar (jigar va taloq) jarohatlanganda va bachadondan tashqari homi-
ladorlikda, bachadon naylarining yorilib ketish hollarida yuzaga keladi.
Bunday hollarda ko‘pincha umumiy qon ketish belgilaridan tashqari,
mahalliy belgilar ham ahamiyatga egadir. Qon ketish davrida qorin nafas
olishda cheklangan, ko‘krak qafasi bilan bir xil tekislikda bo‘ladi. Qorin
bo‘shlig‘i paypaslanganda uning devoridagi mushaklar taranglashgan,
barmoqlar bilan bosib qo‘yib yuborilganda kuchli og‘riq kuzatiladi
(Shetkin–Blyumberg belgisi). Qorin bo‘shlig‘i perkussiya (barmoq uchi
bilan urib ko‘rilganda uning pastki qismlarida o‘tmas, yuqori qismlarida
esa jarangdor (timpanit) – havo to‘ldirilgan shar tovushini beradi.
Qon ketishi klinikasida qayt qilish va ko‘ngil aynishlar ham
kuzatiladi. Yuqoridagi belgilar bilan birgalikda bemor organizmida o‘tkir
kamqonlik belgilari ham rivojlanib boradi. Qorin bo‘shlig‘i g‘ovak
a’zolari jarohatlaridan ketayotgan qon hech qachon o‘z-o‘zidan
to‘xtamaydi, shu tufayli bunday hollarda shoshilinch operatsiya qilish
tavsiya qilinadi.